Zmiany wartości produkcji sprzedanej i wartości dodanej następowały w warunkach względnej stabilizacji zatrudnienia. Wprawdzie przed wejściem do UE następował spadek stanu zatrudnienia i liczby pracujących w przemyśle spo-żywczym, ale tendencja ta została zahamowana i od 2002 roku stan załogi tego sektora jest ustabilizowany na poziomie ok. 425 tys. osób zatrudnionych i prawie 470 tys. pracujących (tab. 5). Zjawiska te przy równoczesnym znaczącym wzro-ście wartości produkcji sprzedanej i wytworzonej wartości dodanej wpływały na stałą poprawę wydajności pracy. W 2006 roku wydajność pracy w przemyśle spożywczym była o ok. 50% wyższa niż w 2000 roku. W cenach stałych wzrost wydajności był także duży, gdyż wynosił przynajmniej 33%. Prawie cały ten przyrost został osiągnięty po 2002 roku, co wskazuje, że wejście do UE wywołało przyspieszenie wzrostu wydajności pracy w polskim przemyśle spożywczym.
Tabela 5. Stan zatrudnienia i wydajność pracy w polskim przemyśle spożywczym Wyszczególnienie 2000 2001 2002 2003 2004 2005 2006 Zasoby pracy (tys. osób)
− liczba zatrudnionych 466,8 451,9 438,2 434,0 428,8 423,9 424,4
− liczba pracujących 500,1 486,0 471,5 468,2 473,0 465,0 467,6 Wydajność pracy (w tys. zł)
na 1 pracującego mierzona
− produkcją sprzedanąa 186 208 209 242 247 266 277
− wartością dodanąa 44,5 49,7 45,3 47,2 51,1 62,9 67,5
a w cenach bieżących
Źródło: Roczniki Statystyczne GUS 2003, 2005 i 2007.
Zmiany stanu załogi i wydajności pracy były zróżnicowane w przekroju branżowym. Analiza stanu zatrudnienia pozwala na wyróżnienie trzech grup branż (por. tab. 6):
− cztery branże o stałym wzroście zatrudnienia: piekarska, mięsna, drobiarska i owocowo-warzywna, w których łączne zatrudnienie zwiększyło się ze 135,5 tys. osób w 2000 r. do 141,2 tys. w 2003 r. i 158,3 tys. osób w 2006 r.,
− siedem branż o stałym spadku zatrudnienia, do których należy przede wszyst-kim przemysł cukrowniczy, a także przetwórstwo mleka, produkcja napojów bezalkoholowych, sektor młynarsko-skrobiowy, produkcji pieczywa cukierni-czego oraz spirytusowy i winiarski; stan załogi w tych sektorach obniżył się ze 109,3 tys. w 2000 r. do 98,5 tys. w 2003 r. i 84,8 tys. osób w 2006 r.;
− jedenaście branż, w których zatrudnienie obniżyło się przed wejściem do UE, a później nastąpił niewielki wzrost lub stabilizacja stanu załogi (łącznie w 2000 roku 98,3 tys., w 2003 r. 83,2 tys. i w 2006 r. 85,9 tys. osób zatrudnionych).
Poprawa wydajności pracy była zjawiskiem powszechnym, występującym we wszystkich branżach przemysłu spożywczego. Analiza tego zjawiska wska-zuje jednak, że w branżach przetwarzających główne produkty rolnictwa (zwie-rzęce i roślinne) duży wzrost wydajności pracy nastąpił po wejściu Polski do UE. Natomiast w branżach reprezentujących wtórne przetwórstwo i produkcję używek zjawisko to miało miejsce wcześniej, tj. przed 2003 rokiem. Równocze-śnie obniżenie dynamiki poprawy wydajności pracy nastąpiło głównie w sekto-rach, które wcześniej osiągnęły wysoki jej poziom, tj. w olejarskim, paszowym, piwowarskim, tytoniowym oraz sokowniczym, przetwórstwa kawy i herbaty, produkcji koncentratów spożywczych. Łącznie przed i po wejściu do UE naj-większy był wzrost wydajności pracy w przetwórstwie ryb, w sektorze olejar-skim, cukrowniczym, piwowarolejar-skim, sokowniczym, spirytusowym, w produkcji słodyczy i przetwórstwie mleczarskim. W tych sektorach przyrost wydajności pracy z reguły przekraczał 50%.
Przed wejściem do UE poprawa wydajności pracy nie skutkowała wzro-stem jej opłaty. W tym okresie wydatki przedsiębiorstw na opłatę pracy wynosiły ok. 10 mld zł rocznie (tab. 7, rys. 6). Oznacza to, że wzrost wynagrodzeń był osiągany głównie w wyniku redukcji zatrudnienia. Zjawisko to występowało we wszystkich branżach i głównych kierunkach przetwórstwa rolno-spożywczego.
Wydatki na opłatę pracy wzrosły dopiero po wejściu do UE (po ok. 0,5 mld zł rocznie), przy czym tempo ich wzrostu było ponad dwukrotnie wolniejsze od wzrostu wartości produkcji sprzedanej czy też wartości dodanej. Ponadto wydatki na opłatę pracy wzrosły tylko w przetwórstwie produktów zwierzęcych i w przetwórstwie wtórnym, a w produkcji używek i w przetwórstwie produktów roślinnych pozostały na poziomie z lat wcześniejszych.
Tabela 6. Wydajność pracy w przemyśle spożywczym Zatrudnienie (tys. osób) Produkcja sprzedanaa na 1 zatrudnionego (w tys. zł) Wartość dodanaa (w tys. zł/1 zatrudnionego)Działy przetwórstwa 2000 2003 2006 2000 2003 2006 2000 2003 2006 Mięso 77,9 78,6 85,1 187 209 273 30 35 46 Drób 12,2 15,5 19,9 208 268 281 35 38 40 Mleko 49,1 45,3 42,2 233 285 412 44 54 63 Ryby 11,8 9,6 12,6 135 205 301 27 41 50 Zboża i skrobia 9,3 8,8 8,5 321 370 400 73 78 88 Oleje 3,6 2,7 3,3 484 887 954 111 214 178 Cukier 18,0 15,2 8,4 215 230 552 90 52 242 Ziemniaki 4,5 4,8 2,7 221 259 504 76 76 158 Owoce i warzywa 22,2 23,0 24,8 176 239 278 41 56 65 Soki 6,5 5,5 6,7 195 427 482 34 80 93 Napoje bezalkoholowe 13,8 12,4 10,6 230 260 356 60 79 100 Pasze 9,3 8,1 9,2 536 774 839 91 133 140 Pieczywo 23,2 24,1 28,5 76 89 112 30 33 41 Pieczywo cukiernicze 9,8 9,0 8,4 133 152 204 45 43 63 Słodycze 19,6 16,4 17,1 206 218 351 51 69 90 Makaron 2,9 3,1 3,1 97 136 140 31 46 40 Kawa i herbata 3,9 3,3 3,3 367 464 409 88 123 114 Pozostałe spożywcze 13,8 11,6 12,2 232 315 347 69 82 91 Spirytus 6,4 5,2 5,0 250 373 484 77 106 131 Piwo i słód 13,0 8,7 9,1 355 699 757 86 99 85 Wino 2,9 2,6 1,7 248 290 339 49 60 75 Tytoń 9,4 6,4 6,6 361 533 535 188 338 389 Razem (średnio) 343,1 319,9 329,0 220 275 348 53 62 77 w tym: przetwórstwo produktów zwierzęcych 151,0 149,0 159,8 199 238 313 35 42 50 przetwórstwo produktów roślinnych 57,6 54,5 47,7 235 291 408 68 68 114 przetwórstwo wtórne 102,8 93,5 99,1 209 263 320 53 67 79 produkcja używek 31,7 22,9 22,4 326 532 599 111 163 184 a w cenach bieżących Źródło: opracowanie własne na podstawie niepublikowanych danych GUS z przedsiębiorstw objętych sprawozdawczością finansową.
Tabela 7. Opłata pracy w przedsiębiorstwach przemysłu spożywczego w mln zł w cenach bieżących w procentach wartości produkcji Działy przetwórstwa 2000 2001 2002 2003 2004 2005 2006 2000 2001 2002 2003 2004 2005 2006 Mięso 1 619 1 5901 5821 8021 8611 9792 24311,1 9,9 10,4 11,0 9,3 9,2 9,6 Drób 286 33237037642146751011,3 9,6 10,2 9,0 7,9 8,0 9,1 Mleko 1 374 1 3961 3921 3851 4461 4481 49112,0 11,2 11,3 10,7 9,1 8,6 8,6 Ryby 237 23220923225530235214,8 13,6 13,4 11,8 10,4 10,1 9,3 Zboża i skrobia 269 2682762862923163159,0 9,1 9,5 8,8 8,1 10,1 9,3 Oleje 153 1631601391411541788,8 9,4 8,0 5,8 5,7 6,2 5,7 Cukier 622 65962868150644444616,1 16,9 15,7 19,5 9,2 10,2 9,6 Ziemniaki 192 24220820623422823019,4 19,3 18,9 16,6 16,6 17,3 16,9 Owoce i warzywa 650 56857965375175379016,6 14,8 12,8 11,9 12,9 12,0 11,5 Soki 182 20821821822423826114,4 13,3 10,4 9,3 8,9 7,8 8,1 Napoje bezalkoholowe 453 44542944142145945914,3 14,9 13,5 13,7 12,7 13,1 12,2 Pasze 361 4134464104534905217,2 6,7 7,5 6,5 6,1 6,9 6,7 Pieczywo 501 54758855359463870428,6 25,1 26,0 25,7 21,9 23,2 22,0 Pieczywo cukiernicze 285 26521726826325626821,8 20,8 20,4 19,5 17,8 15,7 15,7 Słodycze 557 53250650657960463613,8 15,0 14,9 14,1 11,2 11,3 10,6 Makaron 60 70777781717521,3 19,0 18,1 18,2 16,4 18,3 17,3 Kawa i herbata 134 1631571451541541249,4 11,0 10,9 9,5 9,5 9,9 9,2 Pozostała żywność 464 57055250052952957514,5 14,0 13,6 13,7 13,0 13,4 13,6 Spirytus 279 28128328428628427117,4 18,1 16,2 14,6 11,8 13,6 11,2 w tym: napoje 215 21422021822021019919,1 21,1 17,8 16,0 11,9 14,0 12,1 Piwo i słód 708 69364164357362262715,4 13,8 11,3 10,6 9,4 9,2 9,1 Wina 72 82767476616410,0 10,8 10,4 9,8 7,9 10,2 11,1 Tytoń 518 47648042744746950515,3 14,8 14,5 12,5 12,7 12,6 14,3 Przemysł spożywczy 9 976 10 19510 07410 30610 58710 96611 64513,2 12,5 12,2 11,4 10,2 10,2 10,2 Źródło: opracowanie własne na podstawie niepublikowanych danych GUS z przedsiębiorstw objętych sprawozdawczością finansową.
Rysunek 6. Opłata pracy w przemyśle spożywczyma
2000 2001 2002 2003 2004 2005 2006 przetwórstwo produktów zwierzęcych
2000 2001 2002 2003 2004 2005 2006 przetwórstwo produktów roślinnych produkcja używek
a dotyczy tylko przedsiębiorstw objętych sprawozdawczością finansową Źródło: na podstawie tab. 7.
Mała dynamika wydatków przedsiębiorstw na opłatę pracy spowodowała duży spadek względnego poziomu tej opłaty, mierzonego jej udziałem w warto-ści produkcji sprzedanej. W skali całego przemysłu spożywczego wskaźnik ten obniżył się z 13,2% w 2000 r. do 11,4% w 2003 r. i 10,2% w latach następnych.
Zmniejszenie obciążeń produkcji opłatą pracy jest jedną z głównych przyczyn obniżenia udziału wartości dodanej w wartości produkcji sprzedanej (o 2 punkty procentowe do 22,1%).
Względny poziom opłaty pracy obniżył się we wszystkich głównych kie-runkach przetwórstwa, a przebieg i skala tego spadku były w nich podobne.
Mierniki tego zjawiska obniżyły się głównie w 2003 roku, a po wejściu do UE były dość stabilne. Spadek udziału opłaty pracy w wartości produkcji sprzedanej wystąpił w większości branż przemysłu spożywczego, w których także rozkład i skala spadku były podobne. Poziom tego wskaźnika nie zmienił się istotnie tylko w przemyśle młynarskim, paszowym, przetwórstwa kawy i herbaty, produkcji koncentratów spożywczych i przemyśle winiarskim, a także w sektorze tytonio-wym. Natomiast największa obniżka (o 1/3) miała miejsce w przemyśle rybnym, olejarskim, cukrowniczym, sokowniczym, cukierniczym, spirytusowym i piwo-warskim. Należy także podkreślić, że względny poziom opłaty pracy najniższy jest w przetwórstwie produktów roślinnych oraz w przemyśle olejarskim, mły-narskim, cukrowniczym i piwowarskim. Najwyższy jest natomiast w przemyśle piekarskim, makaronowym, ziemniaczanym, produkcji pieczywa cukierniczego, tytoniowym i koncentratów spożywczych.