składają się z kilku elementów składowych. Najpoważniejsze źródło przycho-dów stanowi skup produktów rolnych, a oprócz tego również sprzedaż targowi-skowa. W gospodarstwach towarowych dobrze powiązanych z rynkiem skup stanowi bardzo często jedyne źródło dochodów pieniężnych z tytułu prowadze-nia rolniczej działalności gospodarczej. Skup w skali kraju dostarczał rolnictwu w 2003 roku blisko 70% całości przychodów z produkcji rolniczej. W okresie integracji znaczenie skupu w kształtowaniu przychodów rolnictwa zwiększyło się, osiągając prawie 76% w 2005 roku. W tym zakresie występują jednak znaczne
4 W przypadku producentów rzepaku ich przychody wzrosły o ponad 83%, ale był to efekt ponad dwukrotnego wzrostu areału uprawy z powierzchni 709,9 tys. ha w 2003 roku do 1527 tys. ha w 2004 roku, przy spadku cen ze 101,7 zł/dt w 2003 roku do 86,5 zł/dt w 2004 roku i 77,4 zł/dt w 2005 roku.
5 Za: Skup i ceny produktów rolnych w 2005 roku, GUS, 2006.
różnice regionalne, które wynikają z różnic w strukturze agrarnej rolnictwa6. Przychody pieniężne rolnictwa z działalności rolniczej reprezentuje towarowa produkcja rolnicza obejmująca skup produktów rolnych i sprzedaż targowiskową produktów rolnych oraz transfery pieniężne wypłacane na rzecz rolnictwa7.
W latach 2003-2006 wartość produkcji towarowej w rolnictwie polskim wzrastała (tab. 6). Sytuację tę należy uznać za pozytywne zjawisko, bowiem stwarza szansę na wzrost przychodów producentów rolnych, a w rezultacie dochodów rolniczych. Wartość produkcji towarowej w 2003 roku wyniosła 36 542,9 mln zł8, w 2004 roku 42 739,3 mln zł9, w 2005 roku było to 40 715,4 mln zł, natomiast w 2006 roku jej wysokość wyniosła 41 320,2 mln zł. Najwięk-szy przyrost produkcji towarowej (bez uwzględnienia dopłat) (tab. 7) w polskim rolnictwie wystąpił w pierwszym roku integracji z UE, osiągając 6196,4 mln zł, co stanowiło 17% przyrost względem produkcji towarowej w 2003 roku. Było to głównie wynikiem zmiany warunków cenowych oraz wolumenu i struktury pro-dukcji. W kolejnym roku integracji, czyli w 2005 roku „pierwszy efekt członko-stwa” uległ osłabieniu, bowiem w stosunku do roku 2003 wartość produkcji była większa o 4172,5 mln zł, czyli o około 10,3%. W roku 2006 sytuacja uległa poprawie i produkcja towarowa wobec roku 2003 była wyższa o 4777,3 mln zł, czyli o 11,6%.
Skala wzrostu przychodów pieniężnych w sektorze rolnym była większa niż skala wzrostu produkcji towarowej, bowiem począwszy od 2004 roku do rolnictwa trafiały transfery pieniężne z tytułu objęcia go zasadami Wspólnej Polityki Rolnej, między innymi w postaci płatności obszarowych i ONW.
Rachunek przychodów pieniężnych rolnictwa, który polegał na uwzględ-nieniu w rachunku: przychodów ze sprzedaży produkcji towarowej oraz dopłat obszarowych i płatności ONW wypłaconych rolnikom wyłącznie do końca danego roku kalendarzowego (ujęcie kasowe) wskazuje, że w pierwszym roku integracji (2004) przychody w sektorze rolnym wzrosły o 22,8% w porównaniu do 2003 roku (tab. 6, rys. 1). Natomiast w drugim oraz trzecim roku integracji sytuacja finansowa rolników była jeszcze bardziej korzystna; w 2005 roku przychody
6 Udział skupu w produkcji towarowej (przychodach pieniężnych z produkcji rolnej) wynosi od zaledwie 40% w województwach południowo-wschodnich do około 90% w wojewódz-twach warmińsko-mazurskim i podlaskim.
7GUS część dopłat wlicza w skład produkcji towarowej. Przed integracją z UE były to dopłaty Agencji Rynku Rolnego do skupu zbóż konsumpcyjnych. W warunkach członkostwa w UE do produkcji towarowej wliczono uzupełniające płatności bezpośrednie oraz płatności ONW.
8 Łącznie z wypłaconymi dopłatami do interwencyjnego skupu zbóż w kwocie 700 mln zł.
9 Uwzględniając wypłatę dopłat uzupełniających w poszczególnych latach, produkcja towaro-wa wynosiła 46 227,3 mln zł w 2004 r., 44 241,0 mln zł w 2005 r. i 45 234,2 mln zł w 2006 r.
Rolnictwo w 2005 r., GUS 2006 i Rolnictwo w 2006 r., GUS 2007.
rolnictwa były o 28,9%, a w 2006 roku o ponad 40% większe niż w 2003 roku.
Tak więc dotychczas kolejne lata skutkowały wzrostem przychodów pieniężnych rolnictwa. W następnych latach należy oczekiwać kontynuacji trendu zapocząt-kowanego w pierwszym okresie integracji, choćby z powodu wzrostu stawek płatności bezpośrednich. Przytoczone wyniki wskazują więc, że dotychczas każdy kolejny rok integracji był pod względem ekonomicznym korzystny dla sektora rolnego, bowiem w 2005 roku względem 2004 przychody rolników wzrosły o 5%, natomiast w 2006 wobec 2005 roku o 8,9%. Poprawa sytuacji ekonomicznej w sektorze rolnym była wynikiem jednoczesnego wystąpienia dwóch przyczyn – wzrostu wartości produkcji towarowej w sektorze rolnym oraz transferu środków pieniężnych w postaci dopłat bezpośrednich oraz płatności ONW, które dodatkowo powodowały istotny wzrost przychodów pieniężnych rolnictwa. O roli transferów pieniężnych z tego tytułu świadczy relacja dopłat obszarowych do wartości produkcji towarowej (tab. 6). Jeśli uwzględnić łącznie dopłaty obszarowe i płatności ONW, to wówczas w końcowym okresie analizy (2006 rok), prawie co piąta złotówka przychodów rolników pochodziła z transfe-rów środków pieniężnych z tytułu Wspólnej Polityki Rolnej.
Tabela 6. Przychody pieniężne rolnictwa w Polsce w latach 2003-2006
Zmiana
a W produkcji towarowej w 2003 roku ujęto dopłaty Agencji Rynku Rolnego do interwencyj-nego skupu pszenicy i żyta w kwocie 700 mln zł, natomiast w latach 2004-2006 pomniejszono o płatności uzupełniające do powierzchni upraw (dopłaty obszarowe); b część dopłat obsza-rowych za 2004 rok wypłacona rolnikom do 31 XII 2004 r.; c suma dopłat bezpośrednich wypłacona rolnikom w 2005 roku, czyli należne za 2004 r., a wypłacone po 31 XII 2004 r.
oraz należne za 2005 rok, ale wypłacone do 31 XII 2005 r.; d suma dopłat bezpośrednich wypłacona rolnikom w 2006 roku, czyli należne za 2005 r., a wypłacone po 31 XII 2005 r.
oraz należne za 2006 rok, ale wypłacone do 31 XII 2006 r.
Źródło: obliczenia mgr P. Siemiński, obliczenia własne na podstawie: Rolnictwo 2003, 2004, 2005, oraz informacji ARiMR, www.arimr.gov.pl – zrealizowane płatności w kampanii 2004, 2005 i 2006.
Rysunek 1. Zmiana przychodów pieniężnych rolnictwa w latach 2004-2006
Źródło: na podstawie tabeli 6.
Tabela 7. Czynniki wzrostu przychodów pieniężnych rolnictwa w latach 2004-2006 względem roku 2003
Czynniki wzrostu przychodów Źródło: na podstawie tabeli 6.
Rysunek 2. Czynniki wzrostu przychodów pieniężnych rolnictwa w latach 2004-2006 względem roku 2003 (w mln zł)
6 196,4
produkcja towarowa dopłaty obszarowe płatności ONW
Źródło: na podstawie tabeli 7.
Na wzrost przychodów pieniężnych rolnictwa w pierwszym roku integracji wpływały wyłącznie dopłaty obszarowe oraz wzrost produkcji towarowej, nato-miast w kolejnych latach wszystkie trzy czynniki (tab. 7, rys. 2). W 2006 roku o wzroście przychodów pieniężnych rolnictwa w ponad 2/3 zdecydowały transfery pieniężne w postaci dopłat obszarowych i płatności ONW, pozostała część przy-padła na wzrost produkcji towarowej. Na podstawie przeprowadzonych analiz i otrzymanych wyników można wskazać, że wskutek zachodzących procesów integracji w polskim rolnictwie zmienia się sytuacja ekonomiczna. Poprawa ta daje widoczny efekt w postaci wzrostu przychodów pieniężnych rolnictwa.
3. Regionalne zróżnicowanie wpływu integracji na przychody pieniężne