1.1. DEFINICJA I KONCEPCJE STAROŚCI
Starość wraz z jej konsekwencjami są przedmiotem badań specjalistów wielu dziedzin.
Życie starszych ludzie i procesu starzenia, który jest jednym z etapów życia człowieka, wzbudza zainteresowanie w sferze nauki. Przyczyną jest postępujący od kilkudziesięciu lat proces starzenia się społeczeństwa, co jest widoczne we wzroście udziału liczby osób starszych w populacji. Proces starzenia się i starość są pojęciami współzależnymi z zakresu gerontologii.
Można je rozpatrywać na poziomie pojedynczego człowieka, jaki i całej grupy. W literaturze specjalistycznej starość to pewien etap lub stan w życiu człowieka, a starzenie się to proces zaczynający się w dzieciństwie. W odniesieniu do pojedynczej jednostki definicje związane ze starzeniem się zawierają głównie podstawy biologiczne. Jerzy Piotrowski uważa, że starzenie się należy zaliczyć do procesu związanego ze zmianami, które zachodzą w ciele podczas całego życia. Prowadzą one do osłabienia funkcji poszczególnych organów, a w efekcie do śmierci.
Warto przytoczyć jedną z chińskich sentencji, która mówi, że „człowiek stary ma zawsze 20 lat więcej niż ja”. Jest to bardzo trafne spostrzeżenie oddające w pewnym stopniu istotę postrzegania starości. W wieku XIX wieku za początek starości uznawano już wiek 40 lat.
Wiąże się to z faktem, że wówczas średnia długość życia nie przekraczała tej liczby. Obecnie średni wiek Polaka to 74 lata, a Polki 82. Osoba 40-letnia jest uważana za młodą osobę, a pokolenie 10 lub 20 lat starsze również nie uważa się za osoby starsze1.
……..
W definicji ustalonej przez WHO nie kierowano się odczuciami osób starzejących się i określono początek starości na 60. rok życia. W tym okresie życia wyróżnia się trzy etapy:
• 60–75 lat, czyli wczesna starość nazywana wiekiem podeszłym,
• 75–90 lat, czyli późna starość nazywana wiekiem starczym,
• 90 lat i więcej nazywany długowiecznością nazywana wiekiem sędziwym.
Bez względu na to, kiedy rozpoczyna się starość, jeden fakt jest niepodważalny, a mianowicie późna dojrzałość w obecnych czasach nieustannie się wydłuża. Gerontolodzy wprowadzili pojęcie „czwartego wieku”, do którego zaliczają osoby 75.–80. roku życia.
Wynika to ze specyfiki ujawniających się wówczas przewlekłych schorzeń lub niepełnosprawności związanych z wiekiem.
1 https://synergiczni.pl/zdrowie/kiedy-zaczyna-sie-starosc
……
Rys. 1 Fazy starości w ujęciu wybranych autorów
Źródło: Z. Szarota, Gerontología społeczna i oświatowa. Zarys problematyki, Kraków 2004, s. 27
Kolejne badania potwierdzają zależność zachodzącą pomiędzy aktywnością a postrzeganiem własnego wieku. Czynnikiem przyczyniającym się do „postarzania” jest utrata pracy w tym okresie. Wiele starszych osób nie jest w stanie wykonywać zawodu aż do emerytury, dlatego szukają oni nowych miejsc na rynku pracy. Są jednak zawody, w których starsi ludzie odnajdują się lepiej od młodszych osób, z uwagi na ich doświadczenie, spokój uwagę. Przedstawiciele pokolenia 50+ idealnie radzą sobie z technologiami informatycznymi, posługując się sprawnie Internetem, korzystają z nowoczesnych aplikacji, komunikują się internetowo, podtrzymując stosunki rodzinne i przyjacielskie.
1.2. PROCES STARZENIA SIĘ LUDZI
Długość życia poszczególnych osób jest sprawą indywidualna. Proces starzenia się organizmu jest naturalny, a czynniki mające na niego wpływ powodują przyspieszenie procesu wyniszczania struktur w organizmie. Już ok. 25-30 roku życia ciało człowieka wchodzi w okres starzenia się, co nie jest jeszcze wyraźnie widoczne. Pogarsza się funkcjonowanie narządów oraz układów, a organizm nie ma tak dobrej jak wcześniej zdolności do radzenia sobie z urazami, infekcjami i schorzeniami2.
• ….3.
Specjaliści uważają, że największe zmiany strukturalne widoczne w wieku podeszłym są związane z zanikiem tkanek oraz narządów, zwyrodnieniami, odwodnieniem oraz zwiększeniem tkanki tłuszczowej4. Duże zmiany zachodzą w funkcjonowaniu stawów podczas procesu starzenia. Starzenie się komórek wiąże się z ograniczeniem zdolności naprawy oraz ich regeneracji5. Elementami każdego stawu są części kostne, chrzęstne i włókniste. Z czasem zbyt duże obciążanie chrząstki stawowej powoduje jej uszkodzenia, co prowadzi do postępujących zwyrodnień elementów chrzestnych stawu. To z kolei utrudnia regenerację chrząstki
2 J.A. Żołądź, J.Majerczak, K. Duda, Starzenie się a skład ciała. Starzenie się a wydolność fizyczna człowieka, Warszawa; Wyd. Lekarskie PZWL, 2011, s. 157
3 M. Eisenstein, Centenarians: Great expectations. Nature 2012; 492: S6-8
4 Krupa B., Starość w percepcji młodzieży – perspektywa pedagogiczna, „Nowiny Lekarskie” (2012), nr 1
5 M. Demel, Repetycje. Wybrane zdania w kulturze fizycznej, o zdrowiu i wychowaniu. Warszawa; Akademia Wychowania Fizycznego Józefa Piłsudskiego w Warszawie, 2008, s. 78
powodując zwapnienia. Zmianom zwyrodnieniowym towarzyszy ból, który dotyka części kręgosłupa. Osoby starsze mają ograniczony chód i znacznie wolniej się poruszają.
Zmiany zachodzą w układzie sercowo- naczyniowym, ponieważ u osób starszych pojawia się przerost ścian komór serca, dochodzi do zwężenia i niedomykania zastawki.
Znacznie zmniejsza się elastyczność ścian tętnic, dochodzi do ich pogrubienia, przez co zaburza się praca zastawek żylnych. Osobom starszym towarzyszą problemy z oddychaniem, maleje sprężystość ich płuc, słabną mięśnie międzyżebrowe i przepony6. Problemy pojawiają się również w sferze układu pokarmowego, co związane jest z częstymi uszkodzeniami jamy ustnej, żołądka oraz jelit, a także z większą wrażliwością i zmniejszeniem zdolności regeneracyjnych wątroby7. Pacjenci w starszym wieku często chorują na cukrzycę, nawet o tym nie wiedząc.
…….
1.3. POTRZEBY I PROBLEMY LUDZI STARSZYCH
M. Susułowska, B. Pitt, B.M. Puchalska i inni uważają, że sama struktura oraz hierarchia potrzeb człowieka starszego jest niezmienna. Podkreślają oni, że wszystkie potrzeby wymienione w teorii A. H. Maslowa pojawiają się w okresie starości, ale niektóre z nich ujawniają się silniej niż w poprzednich etapach życia8. W fazie starości zmienia się kolejność poszczególnych potrzeb. W fazie starości intensywniej niż w poprzednich okresach człowiek odczuwa potrzebę bezpieczeństwa, przynależności i szacunku9. Maleje jednocześnie potrzeba uznania i jej niezaspokojenie coraz bardziej się wzmacnia. Dochodzi to tej sytuacji przejście osób starszych na emeryturę, zmienia się ich pozycja i rola społeczna, osłabiają się nawiązane relacje społeczne10. …….
W. Wnuk twierdzi, że dla człowieka starszego niezwykle ważne jest utrzymywanie kontaktów emocjonalnych z własną rodziną, przyjaciółmi, sąsiadami i koleżankami. Często seniorzy potrzebują ciszy oraz spokoju, ale jednocześnie chcą poczucia, że wokół ich toczy się aktywne życie, w którym chcą uczestniczyć i wzbudzać zainteresowanie innych ludzi. Brak aktywności, kontaktów, pomocy ze strony innych osób przyczynia się do poczucia
6 W. Osiński, Gerokinezjologia - nauka i praktyka aktywności fizycznej w wieku starszym. Warszawa; PZWL, 2013, s. 20
7 W. Osiński, op.cit., s. 23
8 B. Szatur-Jaworska, P. Błędowski, M. Dzięgielewska, Podstawy gerontologii społecznej, Warszawa 2006, s. 58
9 B. Szatur-Jaworska, op.cit., s. 59
10 G. Orzechowska, Aktualne problemy gerontologii społecznej, Olsztyn 1999, s.26
nieprzydatności, krzywdy, odizolowania, osamotnienia, braku poczucia bezpieczeństwa.
Andragodzy w kwestii potrzeb seniorów, zwracają szczególną uwagę na potrzeby komunikacyjne, które są niezbędna w zachowaniu właściwej interakcji ze środowiskiem11.
Gerontolodzy, zajmujący przystosowywaniem ludzi starszych, podkreślają znaczenie potrzeb psychospołecznych. B. Synak wyróżnił potrzebę przynależności, której zaspokojenie albo niezaspokojenie związane jest z intensywnością kontaktów, osamotnieniem i samotnością, więzią z dawnym środowiskiem, identyfikacją z nowym, jak również z stosunkami panującymi w rodziną oraz miejscu przebywania osoby starszej. Kolejna potrzeba związana jest z użytecznością i uznaniem. Wiele osób starszych jest dodatkowo zatrudnionych na emeryturze, udzielają się aktywnie społecznie oraz wykonują różne zajęcia na rzecz rodziny. Umieją adekwatnie ocenić sytuację. Ważna jest potrzeba niezależności, której zaspokojenie zależy głównie od stopnia samodzielności osób starszych w nowym środowisku i warunkach. Cenna jest dla nich niezależność przestrzenna i ekonomiczna. Potrzeba bezpieczeństwa sferze fizycznej i psychicznej, które zaspokojenie w nowych warunkach jest niezwykle trudne dla osób starszych. Świadczy o tym poziom korzystania z urządzeń miejskich, znajomość miasta i funkcjonowania w nim, funkcjonowanie na osiedlu i w mieszkaniu. Potrzeba satysfakcji życiowej jest traktowana w bardzo wąskim zakresie, ponieważ funkcjonuje wyłącznie do subiektywnej oceny zadowolenia z własnego funkcjonowania w nowym środowisku, do samopoczucia w mieście12.
…………..13.
1.4. POSTAWY ŻYCIOWE OSÓB STARSZYCH
Nie można wyróżnić jednego typu starego człowieka, ponieważ cechy charakteryzujące ludzi starych przenikają się nawzajem. Wśród najbardziej uwidaczniających się cech wieku późnego można wymienić postawę niechęci skierowaną przeciwko wszelko nowościom oraz zmianom, które zaburzają obowiązujące do tej pory układy14. Tę cechę nazywamy neofobią i jest ona cechą, która często pojawia się u ludzi starzejących się i starych. Całe życie człowiek to nieustanny proces zbierania nowych doświadczeń życiowych, nawyków, zachowań,
11 W. Wnuk, Potrzeby i oczekiwania ludzi starszych, źródło: http://kk.kk.jgora.pl/kutw/ witryna1/wnuk.htm
12 G. Orzechowska, op.cit., s.25
13 Krupa B., Starość w percepcji młodzieży – perspektywa pedagogiczna, „Nowiny Lekarskie”, 2012, nr 1, s. 32
14 M. Jarosz, Psychologia starzenia się i starości oraz niektóre zasady postępowania z ludźmi w wieku podeszłym, Wydawnictwo Czelej, Lublin 2004, s. 22
szukania własnej drogi życiowej, poszukiwania znajomych i przyjaciół, budowania relacji z rodziną i otoczeniem.
………...
W literaturze przedmiotu typowe postawy wobec własnego wieku, charakteryzujące ludzi w starszym wieku zostały dokładnie opisane. Specjaliści wyróżnili 5 typów zachowań w starszym wieku, będących postawami ludzi starszych wobec świata, siebie i starości15:
• postawa „konstruktywna” – osoba w starszym wieku ma pogodny nastrój i cechują ją wewnętrzna równowaga, utrzymuje poprawne kontakty z przyjaciółmi i bliskimi, ogólnie cieszyć się życiem, toleruje zachowanie innych, ma poczucie humoru. Jest to postawa akceptująca własną starość i godząca się z faktem przejścia na emeryturę. Nadchodząca śmierć jest dla tego człowieka naturalnym wydarzeniem, które nie skłania go do rozpaczy lub żalu. Jego nastawienie do życia jest optymistyczne i może liczyć na wsparcie środowiska,
• ………...
Postawa, jaką reprezentują starsi ludzie zależy od wielu czynników, w dużym stopniu wiąże się z cechami charakteru i osobowością, a także ze stanem zdrowia i kondycją finansową.
1.5. UDZIAŁ W ŻYCIU SPOŁECZNO-KULTURALNYM LUDZI STARSZYCH
Osoby starsze muszą niewątpliwie radzić sobie na tym etapie życia i zyskiwać wsparcie otoczenia, które powinni wykazywać im życzliwość i zrozumienie. Ogromne znaczenie ma podejmowanie przez osobę starzejącą się ulubionych aktywności, do których warto się wcześniej przygotować. Większość osób obiecuje sobie, że po przejściu na emeryturę, znajdą czas na różne sprawy, na które nie mieli czasu. Często okazuje się, że obietnice te pozostają niespełnione. Realizacja tych zamierzeń ma szanse powodzenia, jeżeli jest poprzedzona przemyślanymi przygotowaniami.
15 A. Kłoskowska, Socjologia kultury, PWN, Warszawa 2008, s. 34
16 J. Kargul, Od upowszechniania kultury do animacji kulturalnej, Toruń 1998, s.12
……….