WITAJ JEST TO SZABLON PRACY ZNACZENIE CZASU WOLNEGO LUDZI STARSZYCH JEŻELI INTERESUJE CIĘ CAŁA PRACA ZAPRASZAM DO KONTAKTU:

W

J

„Z

”

J

C

:

szablonydoobrony.pl

szablonydoobrony@gmail.com

https://www.facebook.com/szablonydoobronyna5

S

Wstęp ... 2

I. Starość w literaturze ... 3

1.1. Definicja i koncepcje starości ... 3

1.2. Proces starzenia się ludzi ... 4

1.3. Potrzeby i problemy ludzi starszych ... 5

1.4. Postawy życiowe osób starszych ... 6

1.5. Udział w życiu społeczno-kulturalnym ludzi starszych ... 7

II. Zagadnienia teoretyczne dotyczące czasu wolnego ... 9

2.1. Pojęcie czasu wolnego ... 9

2.2. Funkcje czasu wolnego ... Błąd! Nie zdefiniowano zakładki. 2.3. Formy czasu wolnego ... Błąd! Nie zdefiniowano zakładki. 2.4. Sposoby spędzania czasu wolnego przez osoby starsze ... 9

III. Metodologia badań własnych ... 11

3.1. Cele i przedmioty badań ... 11

3.2. Problemy badawcze ... 11

3.3. Metoda, techniki, narzędzia badawcze ... Błąd! Nie zdefiniowano zakładki. 3.4. Organizacja i przebieg badań ... 12

IV. Analiza badań własnych ... 13

4.1. Czas wolny w dyspozycji osób starszych i jego postrzeganie ... 13

4.2. Sposoby i formy spędzania czasu wolnego przez osoby w starszym wieku ... 13

4.3. Aktywność seniorów w czasie wolnym - podsumowanie ... 13

Podsumowanie ... 14

Bibliografia ... 15

W

I. S

1.1. DEFINICJA I KONCEPCJE STAROŚCI

Starość wraz z jej konsekwencjami są przedmiotem badań specjalistów wielu dziedzin.

Życie starszych ludzie i procesu starzenia, który jest jednym z etapów życia człowieka, wzbudza zainteresowanie w sferze nauki. Przyczyną jest postępujący od kilkudziesięciu lat proces starzenia się społeczeństwa, co jest widoczne we wzroście udziału liczby osób starszych w populacji. Proces starzenia się i starość są pojęciami współzależnymi z zakresu gerontologii.

Można je rozpatrywać na poziomie pojedynczego człowieka, jaki i całej grupy. W literaturze specjalistycznej starość to pewien etap lub stan w życiu człowieka, a starzenie się to proces zaczynający się w dzieciństwie. W odniesieniu do pojedynczej jednostki definicje związane ze starzeniem się zawierają głównie podstawy biologiczne. Jerzy Piotrowski uważa, że starzenie się należy zaliczyć do procesu związanego ze zmianami, które zachodzą w ciele podczas całego życia. Prowadzą one do osłabienia funkcji poszczególnych organów, a w efekcie do śmierci.

Warto przytoczyć jedną z chińskich sentencji, która mówi, że „człowiek stary ma zawsze 20 lat więcej niż ja”. Jest to bardzo trafne spostrzeżenie oddające w pewnym stopniu istotę postrzegania starości. W wieku XIX wieku za początek starości uznawano już wiek 40 lat.

Wiąże się to z faktem, że wówczas średnia długość życia nie przekraczała tej liczby. Obecnie średni wiek Polaka to 74 lata, a Polki 82. Osoba 40-letnia jest uważana za młodą osobę, a pokolenie 10 lub 20 lat starsze również nie uważa się za osoby starsze¹.

……..

W definicji ustalonej przez WHO nie kierowano się odczuciami osób starzejących się i określono początek starości na 60. rok życia. W tym okresie życia wyróżnia się trzy etapy:

• 60–75 lat, czyli wczesna starość nazywana wiekiem podeszłym,

• 75–90 lat, czyli późna starość nazywana wiekiem starczym,

• 90 lat i więcej nazywany długowiecznością nazywana wiekiem sędziwym.

Bez względu na to, kiedy rozpoczyna się starość, jeden fakt jest niepodważalny, a mianowicie późna dojrzałość w obecnych czasach nieustannie się wydłuża. Gerontolodzy wprowadzili pojęcie „czwartego wieku”, do którego zaliczają osoby 75.–80. roku życia.

Wynika to ze specyfiki ujawniających się wówczas przewlekłych schorzeń lub niepełnosprawności związanych z wiekiem.

1 https://synergiczni.pl/zdrowie/kiedy-zaczyna-sie-starosc

……

Rys. 1 Fazy starości w ujęciu wybranych autorów

Źródło: Z. Szarota, Gerontología społeczna i oświatowa. Zarys problematyki, Kraków 2004, s. 27

Kolejne badania potwierdzają zależność zachodzącą pomiędzy aktywnością a postrzeganiem własnego wieku. Czynnikiem przyczyniającym się do „postarzania” jest utrata pracy w tym okresie. Wiele starszych osób nie jest w stanie wykonywać zawodu aż do emerytury, dlatego szukają oni nowych miejsc na rynku pracy. Są jednak zawody, w których starsi ludzie odnajdują się lepiej od młodszych osób, z uwagi na ich doświadczenie, spokój uwagę. Przedstawiciele pokolenia 50+ idealnie radzą sobie z technologiami informatycznymi, posługując się sprawnie Internetem, korzystają z nowoczesnych aplikacji, komunikują się internetowo, podtrzymując stosunki rodzinne i przyjacielskie.

1.2. PROCES STARZENIA SIĘ LUDZI

Długość życia poszczególnych osób jest sprawą indywidualna. Proces starzenia się organizmu jest naturalny, a czynniki mające na niego wpływ powodują przyspieszenie procesu wyniszczania struktur w organizmie. Już ok. 25-30 roku życia ciało człowieka wchodzi w okres starzenia się, co nie jest jeszcze wyraźnie widoczne. Pogarsza się funkcjonowanie narządów oraz układów, a organizm nie ma tak dobrej jak wcześniej zdolności do radzenia sobie z urazami, infekcjami i schorzeniami².

• ….³.

Specjaliści uważają, że największe zmiany strukturalne widoczne w wieku podeszłym są związane z zanikiem tkanek oraz narządów, zwyrodnieniami, odwodnieniem oraz zwiększeniem tkanki tłuszczowej⁴. Duże zmiany zachodzą w funkcjonowaniu stawów podczas procesu starzenia. Starzenie się komórek wiąże się z ograniczeniem zdolności naprawy oraz ich regeneracji⁵. Elementami każdego stawu są części kostne, chrzęstne i włókniste. Z czasem zbyt duże obciążanie chrząstki stawowej powoduje jej uszkodzenia, co prowadzi do postępujących zwyrodnień elementów chrzestnych stawu. To z kolei utrudnia regenerację chrząstki

2 J.A. Żołądź, J.Majerczak, K. Duda, Starzenie się a skład ciała. Starzenie się a wydolność fizyczna człowieka, Warszawa; Wyd. Lekarskie PZWL, 2011, s. 157

3 M. Eisenstein, Centenarians: Great expectations. Nature 2012; 492: S6-8

4 Krupa B., Starość w percepcji młodzieży – perspektywa pedagogiczna, „Nowiny Lekarskie” (2012), nr 1

5 M. Demel, Repetycje. Wybrane zdania w kulturze fizycznej, o zdrowiu i wychowaniu. Warszawa; Akademia Wychowania Fizycznego Józefa Piłsudskiego w Warszawie, 2008, s. 78

powodując zwapnienia. Zmianom zwyrodnieniowym towarzyszy ból, który dotyka części kręgosłupa. Osoby starsze mają ograniczony chód i znacznie wolniej się poruszają.

Zmiany zachodzą w układzie sercowo- naczyniowym, ponieważ u osób starszych pojawia się przerost ścian komór serca, dochodzi do zwężenia i niedomykania zastawki.

Znacznie zmniejsza się elastyczność ścian tętnic, dochodzi do ich pogrubienia, przez co zaburza się praca zastawek żylnych. Osobom starszym towarzyszą problemy z oddychaniem, maleje sprężystość ich płuc, słabną mięśnie międzyżebrowe i przepony⁶. Problemy pojawiają się również w sferze układu pokarmowego, co związane jest z częstymi uszkodzeniami jamy ustnej, żołądka oraz jelit, a także z większą wrażliwością i zmniejszeniem zdolności regeneracyjnych wątroby⁷. Pacjenci w starszym wieku często chorują na cukrzycę, nawet o tym nie wiedząc.

…….

1.3. POTRZEBY I PROBLEMY LUDZI STARSZYCH

M. Susułowska, B. Pitt, B.M. Puchalska i inni uważają, że sama struktura oraz hierarchia potrzeb człowieka starszego jest niezmienna. Podkreślają oni, że wszystkie potrzeby wymienione w teorii A. H. Maslowa pojawiają się w okresie starości, ale niektóre z nich ujawniają się silniej niż w poprzednich etapach życia⁸. W fazie starości zmienia się kolejność poszczególnych potrzeb. W fazie starości intensywniej niż w poprzednich okresach człowiek odczuwa potrzebę bezpieczeństwa, przynależności i szacunku⁹. Maleje jednocześnie potrzeba uznania i jej niezaspokojenie coraz bardziej się wzmacnia. Dochodzi to tej sytuacji przejście osób starszych na emeryturę, zmienia się ich pozycja i rola społeczna, osłabiają się nawiązane relacje społeczne¹⁰. …….

W. Wnuk twierdzi, że dla człowieka starszego niezwykle ważne jest utrzymywanie kontaktów emocjonalnych z własną rodziną, przyjaciółmi, sąsiadami i koleżankami. Często seniorzy potrzebują ciszy oraz spokoju, ale jednocześnie chcą poczucia, że wokół ich toczy się aktywne życie, w którym chcą uczestniczyć i wzbudzać zainteresowanie innych ludzi. Brak aktywności, kontaktów, pomocy ze strony innych osób przyczynia się do poczucia

6 W. Osiński, Gerokinezjologia - nauka i praktyka aktywności fizycznej w wieku starszym. Warszawa; PZWL, 2013, s. 20

7 W. Osiński, op.cit., s. 23

8 B. Szatur-Jaworska, P. Błędowski, M. Dzięgielewska, Podstawy gerontologii społecznej, Warszawa 2006, s. 58

9 B. Szatur-Jaworska, op.cit., s. 59

10 G. Orzechowska, Aktualne problemy gerontologii społecznej, Olsztyn 1999, s.26

nieprzydatności, krzywdy, odizolowania, osamotnienia, braku poczucia bezpieczeństwa.

Andragodzy w kwestii potrzeb seniorów, zwracają szczególną uwagę na potrzeby komunikacyjne, które są niezbędna w zachowaniu właściwej interakcji ze środowiskiem¹¹.

Gerontolodzy, zajmujący przystosowywaniem ludzi starszych, podkreślają znaczenie potrzeb psychospołecznych. B. Synak wyróżnił potrzebę przynależności, której zaspokojenie albo niezaspokojenie związane jest z intensywnością kontaktów, osamotnieniem i samotnością, więzią z dawnym środowiskiem, identyfikacją z nowym, jak również z stosunkami panującymi w rodziną oraz miejscu przebywania osoby starszej. Kolejna potrzeba związana jest z użytecznością i uznaniem. Wiele osób starszych jest dodatkowo zatrudnionych na emeryturze, udzielają się aktywnie społecznie oraz wykonują różne zajęcia na rzecz rodziny. Umieją adekwatnie ocenić sytuację. Ważna jest potrzeba niezależności, której zaspokojenie zależy głównie od stopnia samodzielności osób starszych w nowym środowisku i warunkach. Cenna jest dla nich niezależność przestrzenna i ekonomiczna. Potrzeba bezpieczeństwa sferze fizycznej i psychicznej, które zaspokojenie w nowych warunkach jest niezwykle trudne dla osób starszych. Świadczy o tym poziom korzystania z urządzeń miejskich, znajomość miasta i funkcjonowania w nim, funkcjonowanie na osiedlu i w mieszkaniu. Potrzeba satysfakcji życiowej jest traktowana w bardzo wąskim zakresie, ponieważ funkcjonuje wyłącznie do subiektywnej oceny zadowolenia z własnego funkcjonowania w nowym środowisku, do samopoczucia w mieście¹².

…………..¹³.

1.4. POSTAWY ŻYCIOWE OSÓB STARSZYCH

Nie można wyróżnić jednego typu starego człowieka, ponieważ cechy charakteryzujące ludzi starych przenikają się nawzajem. Wśród najbardziej uwidaczniających się cech wieku późnego można wymienić postawę niechęci skierowaną przeciwko wszelko nowościom oraz zmianom, które zaburzają obowiązujące do tej pory układy¹⁴. Tę cechę nazywamy neofobią i jest ona cechą, która często pojawia się u ludzi starzejących się i starych. Całe życie człowiek to nieustanny proces zbierania nowych doświadczeń życiowych, nawyków, zachowań,

11 W. Wnuk, Potrzeby i oczekiwania ludzi starszych, źródło: http://kk.kk.jgora.pl/kutw/ witryna1/wnuk.htm

12 G. Orzechowska, op.cit., s.25

13 Krupa B., Starość w percepcji młodzieży – perspektywa pedagogiczna, „Nowiny Lekarskie”, 2012, nr 1, s. 32

14 M. Jarosz, Psychologia starzenia się i starości oraz niektóre zasady postępowania z ludźmi w wieku podeszłym, Wydawnictwo Czelej, Lublin 2004, s. 22

szukania własnej drogi życiowej, poszukiwania znajomych i przyjaciół, budowania relacji z rodziną i otoczeniem.

………...

W literaturze przedmiotu typowe postawy wobec własnego wieku, charakteryzujące ludzi w starszym wieku zostały dokładnie opisane. Specjaliści wyróżnili 5 typów zachowań w starszym wieku, będących postawami ludzi starszych wobec świata, siebie i starości¹⁵:

• postawa „konstruktywna” – osoba w starszym wieku ma pogodny nastrój i cechują ją wewnętrzna równowaga, utrzymuje poprawne kontakty z przyjaciółmi i bliskimi, ogólnie cieszyć się życiem, toleruje zachowanie innych, ma poczucie humoru. Jest to postawa akceptująca własną starość i godząca się z faktem przejścia na emeryturę. Nadchodząca śmierć jest dla tego człowieka naturalnym wydarzeniem, które nie skłania go do rozpaczy lub żalu. Jego nastawienie do życia jest optymistyczne i może liczyć na wsparcie środowiska,

• ………...

Postawa, jaką reprezentują starsi ludzie zależy od wielu czynników, w dużym stopniu wiąże się z cechami charakteru i osobowością, a także ze stanem zdrowia i kondycją finansową.

1.5. UDZIAŁ W ŻYCIU SPOŁECZNO-KULTURALNYM LUDZI STARSZYCH

Osoby starsze muszą niewątpliwie radzić sobie na tym etapie życia i zyskiwać wsparcie otoczenia, które powinni wykazywać im życzliwość i zrozumienie. Ogromne znaczenie ma podejmowanie przez osobę starzejącą się ulubionych aktywności, do których warto się wcześniej przygotować. Większość osób obiecuje sobie, że po przejściu na emeryturę, znajdą czas na różne sprawy, na które nie mieli czasu. Często okazuje się, że obietnice te pozostają niespełnione. Realizacja tych zamierzeń ma szanse powodzenia, jeżeli jest poprzedzona przemyślanymi przygotowaniami.

………..¹⁶.

Innym miejscem, bardzo ważnym dla ludzi starszych, gdzie mogą uaktywniać się z powodzeniem są kościoły, w których poza zajęciami religijnymi prowadzone są zajęcia o charakterze kulturalnym oraz edukacyjnym.

………..

15 A. Kłoskowska, Socjologia kultury, PWN, Warszawa 2008, s. 34

16 J. Kargul, Od upowszechniania kultury do animacji kulturalnej, Toruń 1998, s.12

……….

II. Z

Czas wolny kojarzony jest głównie z lenistwem. Jednak rozpatrując to pojęcie w aspekcie społecznym można zauważyć, że jest on ważną sferą w życiu każdego człowieka. Współczesny Polak ma go ok. ¼ całego posiadanego dziennego.

Czas wolny jest czasem pozostającym do dyspozycji po wykonaniu niezbędnych potrzeb biologicznych i higienicznych, czyli zaspokojenie snu, jedzenia, toalety oraz czynności obowiązkowych, związanych z praca, nauką, obowiązkami rodzinnymi. Można wówczas dokonywać swobodnego wyboru i zająć się ulubionymi czynnościami¹⁷. Wypełniony jest on czynnościami, w które człowiek angażuje się z własnej woli, dla przyjemności i bez korzyści zarobkowania. Czynności mogą mieć zarówno charakter bierny, np. oglądanie telewizji, czy słuchanie muzyki jak też czynny, np. zabawa, czy uprawianie sportu¹⁸.

………..

Tabela 1 Etapy dochodzenia do czasu wolnego

………….

źródło: Cieloch G., Kuczyński J., Rogoziński K., 1992, Czas wolny czasem konsumpcji, PWE, Warszawa, s. 22

Podsumowując zatem, najogólniejsza definicja czasu wolnego została określona przez Jana Piętę, który uważa, że jest to czas, w którym nie trzeba wykonywać obowiązków i można go przeznaczyć na ulubione zajęcia. Człowiek może w tym czasie podejmować różne aktywności, która nie jest związana z żadnymi obowiązkami w sferze zawodowej, rodzinnej lub społecznej. Jest to czas, który człowiek może przeznaczyć na realizację marzeń¹⁹.

……….

Z. Dąbrowski scharakteryzował cztery kluczowe funkcje czasu wolnego związane z wypoczynkiem, rozrywką, rozwojem zainteresowań i talentów, jak i z poszukiwaniem miejsca w społeczeństwie²⁰. W wymiarze teoretycznym oraz na etapie badań uwidaczniają się funkcje, które zdaniem E. Wnuka-Lipińskiego są fundamentalne:

• edukacyjne, mające charakter dobrowolny i nieobowiązkowy,

……….

2.2. SPOSOBY SPĘDZANIA CZASU WOLNEGO PRZEZ OSOBY STARSZE

17 M. Bombol, A. Dąbrowska, Czas wolny. Konsument, rynek, marketing. Wydawnictwo K.E. LIBER, Warszawa 2003

18 K. Przecławski, Czas wolny dzieci i młodzieży, [w:] Encyklopedia pedagogiczna, Warszawa 1993, s. 75

19 J. Pięta, op.cit., s. 11

20 Z. Dąbrowski, Czas wolny dzieci i młodzieży. PZWS, Warszawa 1978, s. 13

Formy aktywności ludzi starszych w czasie wolnym mogą przybierać różną postać. W typologii aktywności zaproponowanej przez Małgorzatę Halicką i Jerzego Halickiego wyodrębniono 5 głównych typów aktywności:

• rekreacyjno-hobbistyczny, polegający na spacerach i zajęciach sportowych, pracy w ogródku lub na działce, realizowaniu swojego hobby, wyjściach do kina, teatru lub na koncerty,

• ………..

III. M

Słowo metodologia oznacza: „grupę zagadnień czysto warsztatowych, związanych z pracą badawczą w danej dziedzinie. Mianowicie, są to problemy możliwie jak najdoskonalszych technik gromadzenia danych, ich trafności i niezawodności, zasad dobierania próby, metod merytorycznej i statystycznej analizy wyników” ²¹.

………..”.

Celem badań pracy jest przedstawienie znaczenia i różnych sposobów spędzania czasu wolnego przez osoby starsze.

3.2. PROBLEMY BADAWCZE

Późniejszym etapem procedury badawczej było przejęcie problemów i hipotez badawczych. Według T. Pilcha i T. Bauman: „problem badawczy to pytanie o naturę badanego zjawiska, o istotę związków między zdarzeniami lub istotami i cechami procesów, cechami zjawiska, to mówiąc inaczej uświadomienie sobie trudności z wyjaśnieniem i zrozumieniem określonego fragmentu rzeczywistości, to mówiąc jeszcze inaczej deklaracja o naszej niewiedzy zawarta w gramatycznej formie pytania”²². ……….²³.

Problem główny: Jakie znaczenie ma zagospodarowanie czasu wolnego dla osób starszych?

Problemami szczegółowymi w niniejszej pracy były następujące pytania:

1. Jaki sposób spędzania czasu wolnego wybierają osoby starsze?

2. Czy osoby starsze potrafią samodzielnie wybrać sposób spędzenia czasu wolnego?

………..

Hipotezą główną w niniejszej pracy jest założenie:

Zakładam hipotetycznie, że sposób zagospodarowania czasu wolnego wpływa na funkcjonowanie osób starszych w późnym wieku.

Hipotezy szczegółowe:

1. Zakładam hipotetycznie, że osoby starsze nie potrafią samodzielnie zagospodarować własnego czasu wolnego.

2. ………..²⁴.

21 H. Muszyński, Metodologiczne problemy pedagogiki, Ossolineum, Warszawa 1967, s.6

22 Tamże s. 43

23 T. Pilch, op. cit., s. 50

24 Tamże s. 13 -14

Ze względu na przedmiot i cel badań wyróżniamy:

• Badania ilościowe - „polegają w najogólniejszym ich rozumieniu – na ilościowym opisie i analizie faktów, zjawisk, procesów. Przedstawiają je w formie różnych zestawień i obliczeń z uwzględnieniem często zarówno statystyki opisowej, jak i matematycznej Pod tym względem nie różnią się istotnie od pomiaru. ………..

W mojej pracy przyporządkowałam narzędzia badawcze w postaci kwestionariusza ankiety. Sposób ten pozwolił na zgromadzenie wiedzy o opiniach i poglądach.

3.3. ORGANIZACJA I PRZEBIEG BADAŃ

Przed gromadzeniem materiału empirycznego wymagane jest określenie liczebności, a także terenu badań. W. Zaczyński definiuje to, jako „organizacja i metody badań wyznaczone są przez problemy i powiązane z nimi hipotezy. Zatem musi odpowiadać metodzie, która z kolei winna być adresowana do rozwiązywanych problemów”²⁵.

………..

25 W. Zaczyński, Praca badawcza nauczyciela, Warszawa, 1994, s. 153.

IV. A

4.1. CZAS WOLNY W DYSPOZYCJI OSÓB STARSZYCH I JEGO POSTRZEGANIE

Podczas wywiadu pytano seniorów jaką ilością czasu wolnego dysponują. Ankietowani wskazywali jedną z pięciu odpowiedzi: zbyt dużo, dużo, w sam raz, ani za dużo, ani za mało, mało oraz zdecydowanie zbyt mało. Najczęściej padała odpowiedź świadcząca o tym, że seniorzy wolnego czasu mają w sam raz (40%). Kolejna odpowiedź padła na poziomie 39,5%

wskazując ilość wolnego czasu na duży lub zbyt duży. Co trzeci ankietowany uważa, że ma go dużo, 33,3%. Niewiele więcej osób wskazało, że tego czasu mają zdecydowanie zbyt mało, 7%w porównaniu do liczby seniorów, którzy uważają, że mają go w nadmiarze, czyli 5,9%.

……….

4.2. SPOSOBY I FORMY SPĘDZANIA CZASU WOLNEGO PRZEZ OSOBY W STARSZYM WIEKU

Kolejne pytania ankiety dotyczyły zagadnień związanych z czynnymi oraz biernymi formami spędzania czasu wolnego, a także poruszały kwestie preferencji turystycznych osób ankietowanych. Dzięki odpowiedziom na pytania ankiety, poznano najpopularniejsze miejsca spędzania czasu wolnego poza domem.

……….

4.3. AKTYWNOŚĆ SENIORÓW W CZASIE WOLNYM - PODSUMOWANIE

Sytuację człowieka wkraczającego w fazę późnej dorosłości trudno zdefiniować w sposób jednoznaczny z uwagi na jej przeciwstawne rozumienie. Z jednej strony pod pojęciem starości wielu ludzi rozumie tylko niekorzystne stany organizmu, które są skutkiem złej kondycji psychofizycznej prowadzącej do śmierci. Po drugiej strony opowiadają się ci, którzy postrzegają starość jako bezproblemowe i wypełnione szczęściem życie w trzecim wieku²⁶.

………...

26 A. Chabior, Samokształcenie ludzi starszych – w świetle badań seniorów z rodzin kieleckich, Kraków 1999,,s.23

P

Okres starości jest tak samo istotnym etapem naszego życia jak każdy inny. Stanowi najbardziej zróżnicowaną fazę życia, niepodlegającą żadnym regułom, zależy bowiem od poprzednich okresów, a te przebiegają odmiennie u każdej jednostki. Starość stanowi coraz dłuższy okres życia i jest to problem dla każdego indywidualny - dalszy lub bliższy, dotyczący każdego z nas.

Wśród wielu czynników wpływających na występowanie niesprawności, a nawet przedwczesnej umieralności u osób w starszym wieku Bień wymienia samotność i izolację społeczną, dlatego uzasadnione wydaje się promowanie zdrowego stylu życia oraz prewencja schorzeń przewlekłych mające priorytetowe znaczenie dla utrzymania zdrowia i niezależności do późnych lat życia.

B

[1]. Bauman T., Pilch T., Zasady badań pedagogicznych, ŻAK Wydawnictwo Akademickie, 2018

[2]. Bauman T., Praktyka badań pedagogicznych, Impuls, Kraków 2003

[3]. Błędowski P., Lokalna polityka społeczna wobec ludzi starych. SGH, Warszawa 2002 [4]. Bombol M., Dąbrowska A., Czas wolny. Konsument, rynek, marketing. Wydawnictwo

K.E. LIBER, Warszawa 2003

[5]. Brzezińska A.I., Wilowska J.A., Starość w kontekście psychologii pozytywnej, w:

Pomyślna starość, K. Wieczorowska-Tobis, D. Talarska, Wydawnictwo Uniwersytetu Medycznego, Poznań 2010

[6]. Brzezińska A.I., Wojciechowska J., Ziółkowska B., Podstawy konstruowania projektów pomocy dla osób z ograniczeniami sprawności i ich otoczenia, Polityka Społeczna – numer monograficzny Diagnoza potrzeb i podstawy interwencji społecznych na rzecz osób z ograniczeniami sprawności, 2010

[7]. Chabior A., Samokształcenie ludzi starszych – w świetle badań seniorów z rodzin kieleckich, Kraków 1999

[8]. Chabior A., Rola aktywności kulturalno-oświatowej w adaptacji do starości, Radom – Kielce 2000

[9]. Cyboran B., Problematyka popularyzacji wiedzy w kształceniu andragogicznym, Wyzwania Współczesnej Edukacji Dorosłych t. I, Mysłowice – Zakopane 2004

[10]. Czerniawska O., Wokół edukacji osób starszych, Edukacja dorosłych nr 3/2001

[11]. Czerniawska O., Aktywność edukacyjna ludzi dorosłych w różnych kręgach społecznych, w: T. Wujek Wprowadzenie do andragogiki, Warszawa 1996

[12]. Czerepaniak-Walczak M., Wychowanie do czasu wolnego: poszukiwanie miejsca dla homo ludens w świecie homo faber. [w:] M. Dudzikowa, M. Czerepaniak-Walczak, Wychowanie. Tom 2, GWP, Gdańsk 2007

[13]. Czerepaniak-Walczak M., Gdy po nauce mamy wolny czas..., Wydawnictwo „PoNaD”, Szczecin 1997

[14]. Daszykowska J., Czas wolny a jakość życia nauczycieli studiujących, Kraków 2005 [15]. Dąbrowski Z., Czas wolny dzieci i młodzieży. PZWS, Warszawa 1978

[16]. Demel M., Repetycje. Wybrane zdania w kulturze fizycznej, o zdrowiu i wychowaniu.

Warszawa; Akademia Wychowania Fizycznego Józefa Piłsudskiego w Warszawie, 2008

[17]. Dubas E., Drogi rozwojowe starości. Gerontologia: ludzie starsi jako jednostkowe siły społeczne. Woźnicka E (red). Zesz Nauk WSH-E, Łódź 2002, 7(27): 15

[18]. Dudkiewicz W., Podstawy metodologii badań do pracy magisterskiej i licencjackiej z pedagogiki, Wydawnictwo „Stachurski”, Kielce 2001

[19]. Dyczewski L., Ludzie starzy i starość w społeczeństwie i kulturze, Wyd. KUL, Lublin 1994

[20]. Dzięgielewska M., Aktywność społeczna i edukacyjna w fazie starości, [w:] Podstawy gerontologii społecznej, red. B. Szatur-Jaworska, P. Błędowski, M. Dzięgielewską, Warszawa 2006

[21]. Eisenstein M., Centenarians: Great expectations. Nature 2012; 492

[22]. Goban- Klas T., Społeczne i kulturowe implikacje telekomunikacji [w:] K. Gorlach, Z.

Serega, Oblicza społeczeństwa, Wydawnictwa Uniwersytetu Jagiellońskiego, Kraków 1996

[23]. Jarosz M., Psychologia starzenia się i starości oraz niektóre zasady postępowania z ludźmi w wieku podeszłym, Wydawnictwo Czelej, Lublin 2004

[24]. Kamiński A., Funkcje pedagogiki społecznej. Warszawa: PWN, 1972

[25]. Kamiński A., Aktywność jako wzmacnianie żywotności osób starszych, Encyklopedia Seniora, Warszawa 1986

[26]. Kargul J., Od upowszechniania kultury do animacji kulturalnej, Toruń 1998 [27]. Kłoskowska A., Socjologia kultury, PWN, Warszawa 2008

[28]. Kroeber A.L., Istota kultur, Państwowe Wydawnictwo Naukowe, Warszawa 1973 [29]. Krupa B., Starość w percepcji młodzieży – perspektywa pedagogiczna, „Nowiny

Lekarskie” (2012), nr 1

[30]. Linton R., Kulturowe podstawy osobowości, Państwowe Wydawnictwo Naukowe, Warszawa 1975

[31]. Łobocki M., Wprowadzenie do metodologii badań, Kraków 2003

[32]. Łobocki M., Metody i techniki badań pedagogicznych, Oficyna Wydawnicza Impuls, Kraków 2006

[33]. Łobocki M H.., Metody i techniki badań pedagogicznych, Oficyna Wydawnicza

„Impuls”, Kraków 2003

[34]. Maszke A., Metody i techniki badań pedagogicznych, Wydawnictwo Uniwersytetu Rzeszowskiego, Rzeszów 2008

[35]. Milanowska K., Techniki pracy w terapii zajęciowej, Warszawa 1982

[36]. Morin E., Kultura czasu wolnego [w:] Wiedza o kulturze. Antropologia kultury, (red.) A.

Mencwel, Uniwersytet, Warszawa 2005

[37]. Muszyński, Metodologiczne problemy pedagogiki, Ossolineum, Warszawa 1967 [38]. Naumowicz K., Turystyka. Wyższa Szkołą Biznesu, Piła. 1998

[39]. Nowalska-Kapuścik D., Czas wolny czy czas niewolny? O znaczeniu czasu wolnego w społeczeństwie konsumpcyjnym [w:] Czas ukoi nas? Jakość życia i czas wolny we współczesnym społeczeństwie. Adam Marszałek, Toruń 2008

[40]. Orzechowska G., Aktualne problemy gerontologii społecznej, Olsztyn 1999

[41]. Osiński W., Gerokinezjologia - nauka i praktyka aktywności fizycznej w wieku starszym.

Warszawa; PZWL, 2013

[42]. Pięta J., Pedagogika czasu wolnego. Wydawnictwo FREL, Nowy Dwór Mazowiecki 2014

[43]. Pilch T., Bauman T., Zasady badań pedagogicznych. Strategie ilościowe i jakościowe, Wydawnictwo Akademickie Żak, Warszawa 2001

[44]. Prusiński A., Neurogeriatria. Praktyczne problemy neurobiologii w wieku podeszłym.

Wydawnictwo Czelej, Lublin 2004

[45]. Przecławski K., Czas wolny dzieci i młodzieży, [w:] Encyklopedia pedagogiczna, Warszawa 1993

[46]. Puchalska B.M., Starość jako faza rozwoju człowieka, [w:] Encyklopedia seniora, Warszawa 1986

[47]. Rembowski J., Psychologiczne problemy starzenia się człowieka, Poznań, Państwowe Wydawnictwa Naukowe, 1984

[48]. Semków J., Społeczne oraz kulturowe wymiary przeżywania okresu późnej dorosłości, Wrocław 2002

[49]. Steuden S., Psychologia starzenia się i starości, Warszawa 2011

[50]. Szatur-Jaworska B., Błędowski P., Dzięgielewska M., Podstawy gerontologii społecznej, Warszawa 2006

[51]. Szatur-Jaworska B., Polityka społeczna a aktywizacja seniorów, Jesień moja ulubiona pora roku, Atlas Złotego Wieku

[52]. Trafiałek E., Człowiek stary, [w:] Encyklopedia pedagogiczna XXI wieku, red. T. Pilch, Warszawa 2003

[53]. Tryfon B., Europejskie wzory opieki nad ludźmi starszymi na wsi, w: M. Dzięgielewska Przestrzeń życiowa i społeczna ludzi starszych, Łódź 2000

[54]. Wawrzyniak J., Funkcjonowanie stereotypu starości w społeczeństwie, „Gerontologia Społeczna”, 2007, nr 1(2)

[55]. Wnuk-Lipiński E., Czas wolny - współczesność i perspektywy, PWN, Warszawa 1985 [56]. Wnuk W., Potrzeby i oczekiwania ludzi starszych, źródło: http://kk.kk.jgora.pl/kutw/

witryna1/wnuk.htm

[57]. Zaczyński W., Praca badawcza nauczyciela, Warszawa, 1994

[58]. Żołądź J.A., Majerczak J., Duda K., Starzenie się a skład ciała. Starzenie się a wydolność fizyczna człowieka, Warszawa; Wyd. Lekarskie PZWL, 2011

[59]. Obraz typowego Polaka w starszym wieku. Komunikat z badań Centrum Badania Opinii Społecznej, Warszawa 2010

[60]. https://neurologia-praktyczna.pl/a3771/Starzenie-sie-i-starosc.html [61]. https://synergiczni.pl/zdrowie/kiedy-zaczyna-sie-starosc