44
Pożyczka może być zahipotekowana tylko na pierwszym numerze hipoteki i pierwszeństwo przed nią mają wyłącznie serwituty włościańskie oraz ciężary wieczyste.
Pożyczki są udzielane w sumie nie przekraczającej po
łowy szacunku. Szacunek dokonywany jest na podstawie ustalonej taksy i wiążących się z nią przepisów. Ustalają go delegaci z grona stowarzyszonych danego okręgu. Szacunek musi być zatwierdzony kolejno przez wszystkie organy władz Towarzystwa.
Punktem wyjścia przy zaciąganiu pożyczki był akt tzw. Pr^*t^ ,e‘
przystąpienia. Było to stwierdzenie, że dobra mają być po- t. k. z.
życzką Towarzystwa Kredytowego obciążone. Akt ten mu
siał być ujawniony w księdze hipotecznej. Mógł go dokonać albo właściciel majątku, albo wierzyciel bezsporny. Ten prze
pis staje się zrozumiały jedynie w związku z pierwotnym celem, do którego Towarzystwo zostało powołane. Chodziło o likwidację zobowiązań, wynikających z przeszłości, inaczej mówiąc — długów prywatnych, ciążących na hipotekach.
Ustawa Towarzystwa miała na widoku nie tylko interes dłuż
nika, ale i wierzyciela. Chodziło o to, ażeby właściciel-dłużnik niezaradny, lub obawiający się skutków przystąpienia do 1 o- warzystwa, chociażby przez wzgląd na istnienie solidarnej odpowiedzialności wszystkich stowarzyszonych nie utrud
niał wierzycielowi skorzystania z dobrodziejstwa nowej formy kredytu. Oczywiście, sytuacja wierzyciela, na żądanie którego dobra przystępowały do Towarzystwa, była inna, niż sytuacja właściciela tych dóbr. Wierzyciel działał tylko w tym charakterze i z chwilą wygaśnięcia zobowiązania, tracił wszelkie podstawy do dalszej akcji. Następowało to w chwili otrzymania pożyczki w formie listów. Wierzyciel był wówczas spłacany listami.
Pożyczka musiała być zahipotekowana na całości dóbr.
Parcelacja lub częściowa sprzedaż bez zezwolenia Towa
rzystwa była nieważna. Nie wykluczało to możliwości do
konania tzw. „segregacji“ pożyczki Towarzystwa przy po
dziale majątku. Za zgodą władz Towarzystwa, następował rozdział pożyczki i wpisanie jej w odpowiednich częściach do ksiąg hipotecznych, odpowiadających nowemu stanowi posiadania. W wypadkach sprzedaży niewielkiej części ma
jątku, Towarzystwo miało prawo zwolnić odsprzedawany obszar z ciążących na nim zobowiązań.
45
w
R a ty , u lg i, Stowarzyszony-dłużnik opłaca przypadające od niego należności eg z e k u c je w dwóch terminach półrocznych, z góry, a mianowicie między 1 a 12
grudnia, i 1 a 12 czerwca każdego roku. Opłaty te noszą nazwę „rat“.
Składają się na nie: procent w wysokości 4 względnie 4,5 w stosunku rocznym, przeznaczony na opłatę kuponów, amortyzacja, wreszcie pewna kwota, przeznaczona na administrację, czyli tzw. „grosz admi
nistracyjny“, którego wysokość określa komitet Towarzystwa. Komitet jest jednak pod tym względem skrępowany przepisem natury ogólnej, stwierdzającym, że administracja nie może kosztować drożej rocznie, jak 1% nominalnej sumy pożyczki.
Terminowa oplata rat jest bezwzględnie przestrzegana. Istnieją jednak wypadki nadzwyczajne, gdy stowarzyszeni skorzystać mogą z ulg. Ma to miejsce wówczas, gdy dobra stowarzyszonych są nawie
dzone przez klęskę żywiołową. Decyzja co do ulgi zależna jest od ko
mitetu, ale maximum ulgi jest ustalone. Ustawa przewiduje, mianowicie, że co najwyżej 4 raty mogą być rozłożone na wszystkie następne pół
rocza pozostałe — do chwili amortyzacji pożyczki.
Środki egzekucyjne przez ustawę przewidziane mają dwojaki cha
rakter: są albo karą dla opieszałego płatnika, albo też subhastacją, ma zalegających ostrzeżenie i wyznacza termin licytacji. Licytacja, zwana pierwszą, nie może nastąpić wcześniej, niżeli w 7 miesięcy od daty decyzji dyrekcji głównej, lecz nie później, niż w ciągu 15 miesięcy od daty płatności raty zalegającej. Pierwsza licytacja zaczyna się od su
my, na jaką dobra subhastowane zostały oszacowane, przy udzielaniu pożyczki Towarzystwa.
Gdyby pierwsza licytacja, z jakichkolwiek względów, nie doszła do skutku, władze Towarzystwa wyznaczają drugi termin licytacji.
Nie może on być dalszy, niż 17 miesięcy od terminu zaległej raty. Nie może być jednak wcześniejszy niż 60 dni od daty pierwszej licytacji.
Celem uprzystępnienia drugiej licytacji, suma wywoławcza jest obniżona do należności, przypadającej Towarzystwu z tytułu nieumorzonej części pożyczki, wraz z zaległymi ratami, kosztami itd. i odpowiedzialny jest przed wierzycielami za ich zarząd.
Jeżeli licytacja, z jakichkolwiek powodów, w drugim terminie nie dojdzie do skutku, dobra subhastowane stają się własnością Towa
rzystwa.
I
46
Pożyczka Towarzystwa jest w zasadzie niewymawialna.
Towarzystwo nie ma prawa żądać od dłużnika przedtermino
wego jej zwrotu. Od zasady tej istnieje jeden tylko wyjątek, a mianowicie: gdyby dłużnik w złośliwy sposób zmniejszał bezpieczeństwo zaciągniętej pożyczki. Może to mieć miejsce w szczególności wówczas, gdy dłużnik nie asekuruje budyn
ków, gdy otrzymawszy pożyczkę na tereny zalesione, nie przestrzega planów leśnych, dokonywa nielegalnych w yrę
bów itd. W tych wypadkach i tylko wówczas, Towarzystwo może zażądać od dłużnika zwrotu pożyczki. Termin tego zwrotu ustalony jest na dni 90 od daty wymówienia. Roz
poczyna się wówczas procedura, przewidziana dla stowarzy
szonych, zalegających z opłatą rat, o czym była mowa po
przednio.
Niewymawialność pożyczki ma charakter zobowiązania jednostronnego. Obowiązuje ono tylko Towarzystwo. Zu
pełnie w innej sytuacji jest stowarzyszony, który, według ustawy, miał w każdej chwili prawo spłacenia pożyczki w ca
łości lub w części, w gotowiznie lub w listach zastawnych z bieżącym kuponem.
Amortyzacja listów zastawnych dokonywana jest przez losowanie. W każdym półroczu zostaje wylosowana pewna ilość listów, których nominalna wartość odpowiada sumie wpłat amortyzacyjnych, dokonanych przez dłużników. Sumy te są z góry ustalone przez plany amortyzacyjne, obliczone dla każdej pożyczki oddzielnie. Za wylosowane listy za
stawne, Towarzystwo Kredytowe Ziemskie płaci okazicielowi gotowizną ich cenę nominalną.
Do tej procedury zasadniczej, ustawa roku 1888 dodała uprawnie
nie specjalne. Towarzystwo Kredytowe Ziemskie otrzymało wówczas na równi z innymi, pokrewnymi instytucjami, działającymi w Rosji, prawo skupu listów własnych na giełdzie. Przepis ten miał na celu umożliwienie Towarzystwu interweniowania na giełdzie, w celu podnie
sienia kursu listów, co było korzystne zarówno dla wierzycieli, jak i dłużników, otrzymujących pożyczkę w listach. Niezależnie od tego, pewna, istniejąca prawie zawsze, różnica kursu, który kształtował się niżej od parytetu, dawała Towarzystwu prosty zysk, gdyż stowarzy
szeni, od listów stanowiących własność Towarzystwa, płacili całkowitą amortyzację.
Oprocentowanie pożyczek i am ortyzacja oparte są przede wszystkim na ratach, płaconych przez dłużników.
N iew ym o-w ialn o ść pożyczki
A m o r ty z a c ja listó w
G w a ra n c je
47
Fundusz re z e rw o w y
S o lid a rn a o d p o w ie
d zialn o ść
Jednym z głównych zadań administracji Towarzystwa, jest pilnowanie terminowości uiszczania rat. Towarzystwo po
siada specjalne przywileje, umożliwiające mu szybkie i skuteczne dochodzenie swych należności. Towarzystwo może, bez udziału władz sądowych, wyzuć dłużnika z jego majątku.
Niezależnie jednak od tych gwarancji, najzupełniej do
statecznych, Towarzystwo rozporządza jeszcze trzema do
datkowymi, ustanowionymi przez statut i zmierzającymi do tego, ażeby stworzyć dla wierzyciela zupełną pewność.
Pierwszą gwarancją jest fundusz rezerwowy Towarzystwa, drugą — wartość majątku własnego Towarzystwa, wreszcie trzecią — ultima ratio, jest solidarna odpowiedzialność wszystkich stowarzyszonych za zobowiązania Towarzystwa.
Fundusz rezerwowy Towarzystwa sktada się z sum, przypisywa
nych co pól roku w wysokości 5°/o od dochodu brutto Towarzystwa, przy czym z dochodu wyłączone są opłacone raty i „grosz administra
cyjny“. Wchodzą tu więc w rachubę tylko kary za zwłokę, oprocen
towanie funduszów własnych itd. Fundusz rezerwowy przeznaczony jest przede wszystkim na pokrycie ewentualnych braków, jakie powstać mogą wskutek tego, że stowarzyszeni zalegają z opłatą rat.
Fundusz stanowi odrębną rubrykę rachunkową. Gdy zaległości wpływają — fundusz rezerwowy jest przez ich zwrot uzupełniany.
Tylko w tym wypadku, gdyby Towarzystwo, działając we własnym zakresie, niezależnie od obsługi emitowanych papierów, poniosło straty, może ono pokryć je z funduszu rezerwowego, bez obowiązku zwrotu wyczerpanych kwot.
Co się tyczy drugiej gwarancji, opartej na stanie posiadania To
warzystwa, zaznaczyć należy, że ustawa dopuszcza, aby Towarzystwo, jak każda jednostka prawna, miała własne ruchomości i nieruchomości.
Towarzystwo posiadało własne gmachy, biura, sprzęty, a w okresach przejściowych — majątki ziemskie, które przeszły na własność Towa
rzystwa z powodu braku nabywców przy drugiej licytacji.
Wreszcie gwarancja trzecia: solidarna odpowiedzialność wszystkich stowarzyszonych, była najpoważniejszą formą zobowiązania, ciążącego na wszystkich dłużnikach. Na w y
padek niewypłacalności Towarzystwa, wszyscy stowarzy
szeni mogli być powołani do pokrycia niedoborów. Zobowią
zania te rozkładały się proporcjonalnie do wysokości obcią
żenia, zahipotekowanego na danych dobrach.
48
Przez sto lat z górą, mimo najcięższych przejść, powstań, rewolucji i wielkiej wojny, Towarzystwo Kredytowe nie było zmuszone do czynienia użytku z tego przepisu ustawy. Do
piero działalność bankowa, która zaangażowała odpowie
dzialność Towarzystwa przez utworzenie tzw. „Banku Zie
miańskiego“, przyczyniła się do obciążenia stowarzyszonych cudzymi zobowiązaniami.
Przedstawiliśmy tu nieco szerzej zasady, na których opierała się ustawa z 1888 r„ z tego względu, że w ustawie tej wykrystalizowały się normy prawne i finansowe kredytu długoterminowego rolnego, tworząc, w swoim rodzaju, insty
tucję doskonałą.
Już założenia roku 1825 były na tyle przemyślane, do
stosowane do wymagań kraju i praktyczne, że przetrwać mogły prawie bez zmiany kilka dziesiątków lat, kierując in
stytucją ku zadowoleniu zarówno wierzycieli, jak dłużników i z wielkim pożytkiem rolnictwa. Uzupełnienia późniejsze dostosowały dawne zasady do nowej sytuacji, zwłaszcza do nowego ustawodawstwa, wynikłego wskutek reform powsta
niowych. Największą ich zaletą było to właśnie, że przed skutkami tych „reform“ Towarzystwo, w granicach możli
wości, było ochronione. Przyczyniło się do tego, niewątpli
wie, zrozumienie, że wielka organizacja finansowa, oparta całkowicie na elemencie zaufania, stanowiąca jedyną w swoim rodzaju kooperatywę dłużników, może być łatwo zniszczona przez nieumiejętne kierownictwo, lub przez poważniejsze zmiany w strukturze. Jest zasługą kierowników T. K. Z., że w epoce popowstaniowej zdołali Towarzystwo przed repre
sjami uchronić i utrzymać je w stanie, który umożliwił nor
malną jego działalność aż do czasu niepodległości.
Późniejsze zmiany nie dotyczyły zasad, na których opierała się działalność Towarzystwa. Były to uzupełnienia, zwłaszcza sposobu szacowania majątków.
Ceny ziemi w drugiej połowie XIX wieku i w pierwszych latach wieku bieżącego, stale wzrastały, a w związku z tym zachodziła ko
nieczność podwyższania taksy szacunkowej. Następowało to w r. 1898, w 1903 i po raz ostatni w r. 1911. Ustalona była wówczas najwyższa taryfa czasów przedwojennych. Tytułem przykładu przytoczyć warto, że na mocy tej taryfy, grunta orne mogły być szacowane do wysokości 175 rubli za morgę, łąki — do 190 rubli za morgę, pastwiska — do 60, a grunta pod lasem — do 65 rubli. Przepisy te wprowadziły poza tym możliwość podwyższenia ogólnego szacunku o 35°/», uznały większą wartość gruntów drenowanych, itd.
Ew olucła k re d y tu dłu g o term in .
49
4
Pożyczki
udzielo n e O finansowym rozwoju Towarzystwa, od chwili założe
nia do czasu wielkiej wojny, daje pojęcie poniższa tablica.
W y p ła c a l
ność dłużników
N a p o c z ą tk u p ó łro c z a S u m a p o ży czek T -w a K re d y t.
Z ie m sk . w y n o siła w ru b la c h
2. 1826 8 873 610
2. 1830 26 247 192
2. 1840 45 510 438
2. 1850 50 934 225
2. 1860 55 189 005
2. 1870 74 854 265
2. 1880 96 976 270
2. 1890 127 049 765
2. 1900 139 642 015
2. 1909 171 890 150
2. 1911 177 973 450
2. 1913 198 689 050
2. 1915 201 412 850
Przedstawia ona stopniowy wzrost emisji listów. Suma pożyczek w zrasta szczególnie między latami 1880 i 1890, dalej między rokiem 1900 a 1909, wreszcie po roku 1911.
Można to wytłumaczyć zmianą sposobu szacowania m ająt
ków, wprowadzaną w tych latach. Każdorazowe podwyż
szenie taksy wywoływało nowe przystąpienia, względnie pod
wyższanie zaciągniętych pożyczek.
Od początku swej działalności — do wybuchu wielkiej wojny, Towarzystwo emitowało 13 serii listów zastawnych.
Dziesięć z nich uległo całkowitemu umorzeniu. Trzy ostatnie były bezterminowe.
Wypłacalność stowarzyszonych, od chwili stworzenia Towarzystwa do wielkiej wojny, była na ogół zupełnie za
dawalająca. Pogorszenie widoczne jest w okresie powstanio
wym. Było to, zresztą, zupełnie naturalnym skutkiem nie tylko przejść politycznych, ale i poważnej zmiany w struk
turze gospodarstwa rolnego, wynikłej z uwłaszczenia itd.
Poniższa tablica wskazuje stopień zaległości w opłacie rat przez stowarzyszonych. Maximum zaległości widoczne jest w roku 1868. W ynosiły one wówczas 3,1 milionów rubli,
tj. 4,83% wszystkich pożyczek, zahipotekowanych przez To
warzystwo.
P ó łro c z e
S u m a zale g ło ści w ru b la c h
S to s u n e k p ro c e n to w y d o su m y
po ży czek za h ip o te k o w a n y c h
1. 1864 2 075 322 3,21
2. 1864 2 153 623 3,29
1. 1865 2 392 665 3,64
2. 1865 2 982 065 4,50
1. 1866 3 142 640 4,74
2. 1866 2 906 550 4,54
1. 1867 2 906 569 4,48
2. 1867 3 0 5 5 1 7 3 4,74
1. 1868 3 069 981 4,78
2. 1868 3 108 371 4,83
W tym czasie Towarzystwo było zmuszone uciec się do o b lig a c je
emisji obligacji. Towarzystwo uzyskało specjalne pozwolenie T‘ K' z ’ na wypuszczenie własnych obligacji, na ogólną sumę półtora
miliona rubli. Sprzedaż tych obligacji umożliwiła Towarzy
stwu zapłatę kuponów i wylosowanych listów. Obligacje były wypuszczone z warunkiem, że będą przez Towarzystwo wy
kupione w ciągu lat sześciu. Następne lata przyniosły po
prawę położenia rolników. Zaległości zmniejszyły się i obli
gacje, na rok przed terminem, zostały wykupione.
Koniec ubiegłego stulecia był, pod względem wypłacal
ności stowarzyszonych, wyjątkowo pomyślny. W ostatnim półroczu 1899 zaległości wynosiły około 298 000 rubli, tj. nie więcej, niż 0,21% sumy pożyczek.
W okresie przedwojennym, zaległości znowu wzrosły.
Był to wzrost zarówno w liczbach bezwzględnych, jak i w sto- sie w ielk iej
sunku do sumy udzielonych pożyczek. Niewątpliwie, było to wojny w pewnej łączności z wzrostem ogólnego zadłużenia w Towa
rzystwie. Było ono bezpośrednim skutkiem nowych form taksacyjnych, które znacznie podwyższyły szacunek ma
jątków.
Czas wielkiej wojny — mamy tu na myśli okres przed- inflacyjny — wpłynął na poważne, nienotowane dotąd zwięk
szenie zaległości. W zrosły one w drugim półroczu 1914 do 51
4*
K re d y t w łościański
sumy 9,8 milionów rubli, osiągając poziom 1868 r. w sto
sunku do sumy pożyczek zahipotekowanych, a mianowicie 4,8%. Rok 1915 podniósł ten stosunek do 6,2%, a rok 1917 — do 8%.
Poniższa tablica przedstawia ten proces.
Półrocze Suma zaległości w rublach
Stosunek procentowy do sumy pożyczek zahipotekowanych
2. 1899 298 977 0,21 (minimum
zaległości) 1. 1911 2 761 997 1,56 (normalna zaległość)
1. 1913 3 942 100 1,99
2. 1913 4 317 154 2,16
1. 1914 5 910 222 2,94
2. 1914 9 824 905 4,88
1. 1915 11 744 798 5,84
2. 1915 12 627 473 6,28
1 3 .V. 1917 16 066 600 8,03 (maksimum zaległości)