Analiza strategii rozwoju rolnictwa w szesnastu województwach kraju na podstawie Strategii rozwoju poszczególnych województw,

opracowanych w latach 2000 (I edycja) i 2005 (edycja II), ze szczególnym uwzględnieniem województw wschodnich

W każdej Strategii wojewódzkiej wyodrębnione są cele (w niektórych na-zywane priorytetami), odnoszące się do rolnictwa i obszarów wiejskich. Są to zazwyczaj działania, cele operacyjne lub kierunki, ale zaznaczyć należy, iż pro-blematyka rozwoju rolnictwa i obszarów wiejskich w żadnej Strategii woje-wództwa z 2005 r. nie jest celem lub priorytetem pierwszoplanowym w przeci-wieństwie do pierwszej edycji tych Strategii.

Podejście regionalne ma szczególne znaczenie dla rozwoju obszarów wiej-skich i rolnictwa, przede wszystkim dlatego, że polska wieś nie jest obszarem jednolitym. O zróżnicowaniu tym decydują rozmaite czynniki, począwszy od historycznych, XIX-wiecznych dróg rozwojowych związanych z okresem roz-biorów, aż po aktualnie istniejące kwestie oddalenia od wielkich ośrodków miejskich, typy ukształtowanej struktury agrarnej, możliwości zatrudnienia poza rolnictwem, poziomu infrastruktury itp. To wszystko daje podstawy do stwier-dzenia, że Polska potrzebuje nie jednej, lecz różnych polityk regionalnych rozwoju obszarów wiejskich, dostosowanych z jednej strony do potrzeb;

z drugiej zaś do stanu zasobów istniejących na różnych obszarach.

Aby jednak prawidłowo i trafnie wyznaczyć cele, a potem skutecznie je re-alizować niezbędne jest rozpoznanie sytuacji w sektorze. Dlatego ważnym jest aby w prognozach strategicznych uwzględniane były słabe i mocne strony obsza-rów wiejskich. Do ich podstawowych mocnych stron zalicza się duże zasoby ziemi, dobry stan środowiska naturalnego oraz wysokie walory turystyczne. Słabe strony to przede wszystkim wysokie bezrobocie rejestrowane i ukryte na wsi, niski poziom wykształcenia mieszkańców wsi, niekorzystne warunki klimatycz-ne, rozdrobnienie struktury agrarnej, niski stopień specjalizacji gospodarstw oraz brak kapitału na rozwój. Ponieważ za kilka lat polskie rolnictwo będzie musiało konkurować o pieniądze z budżetu krajowego lub unijnego na równi z innymi gałęziami gospodarki, dlatego przemiany muszą obejmować zarówno restruktu-ryzację rolnictwa, jak i modernizację obszarów wiejskich, co dotyczy zwłaszcza rozwoju infrastruktury i tworzenia pozarolniczych miejsc pracy. Rozwoju pol-skiej wsi nie można opierać wyłącznie na kurczącej się liczbie ludności rolniczej.

Potrzeba natomiast takich działań, aby obszary wiejskie stały się atrakcyjne nie tylko dla rolników.

W pierwszej kolejności powinny być podejmowane działania na rzecz zmniejszania dystansu między regionami miejskimi i wiejskimi (wskaźniki HDI dla Polski wynosiły: 0,794 na obszarach wiejskich i 0,828 w miastach). Ponieważ granicznym poziomem wskaźnika HDI, kwalifikującym kraj do wysokorozwinię-tych jest wartość 0,800, to można zatem powiedzieć, że nasz kraj to w istocie dwie Polski - Polska miejska należąca do krajów wysoko rozwiniętych i Polska wiejska, która jeszcze tej bariery nie pokonała. Utrwalanie się takiego podziału może stać się jednym z podstawowych czynników destabilizujących w dłuższej perspektywie proces rozwojowy Polski oraz instytucje demokratyczne funkcjonu-jące w naszym społeczeństwie, a także zakłócać procesy integracyjne.

Odnowa zapóźnień w polskim rolnictwie wymaga natomiast poprawy struktury agrarnej. Nie da się jednak tego osiągnąć bez zmiany struktury zatrud-nienia i dochodów. W Polsce do zatrudnionych w rolnictwie zalicza się posia-daczy małych gospodarstw rolnych, które ani nie produkują na rynek, ani nie uczestniczą aktywnie w życiu gospodarczym. Podstawowa część ich dochodów jest osiągana z innych źródeł (np. transferów społecznych). Te osoby nie tyle pracują w rolnictwie, ile mieszkają w gospodarstwach rolnych i produkują żyw-ność na własne potrzeby. Dlatego tak ważne jest wsparcie rozwoju działalności pozarolniczej. Wyznacza to w perspektywie najbliższych 20 lat konieczność spadku liczby zatrudnionych w rolnictwie o 1-1,4 miliona osób. Jednocześnie wiązać się to musi z koniecznością aktywizacji zawodowej około 800 tys. osób, które tworzą kategorię nadmiaru siły roboczej w tym dziale gospodarki oraz zapewnieniem godziwego poziomu życia około 700 tysiącom w wieku popro-dukcyjnym, które aktualnie prowadzą nadal niewielkie gospodarstwa rolne.

Taka perspektywa oznacza zatem konieczność stworzenia 1-1,5 miliona nowych miejsc pracy na obszarach wiejskich w ciągu najbliższych 20 lat.

Aby jednak było to możliwe musi ulec poprawie infrastruktura techniczna obszarów wiejskich, tj. sieć dróg, połączenia telekomunikacyjne, linie energe-tyczne, zaopatrzenie w bieżącą wodę i gaz – będąca na znacznie niższym po-ziomie niż na obszarach miejskich. Nadto, tereny wiejskie dysponują relatywnie dużym potencjałem budynków mieszkalnych i rolniczo-produkcyjnych, które mogą być wykorzystane dla różnych form aktywności gospodarczej.

Wynika z powyższego, iż właściwym kierunkiem rozwoju wsi i rolnictwa jest wielofunkcyjny rozwój obszarów wiejskich, i taki właśnie kierunek rozwoju kreowany jest w zaktualizowanych Strategiach Rozwoju poprzez cele operacyjne lub działania, które w poszczególnych województwach zostały sformułowane z różną szczegółowością (tabela 2).

Koncepcja wielofunkcyjnego rozwoju obszarów wiejskich jest zbieżna ze wspólnotową polityką spójności społeczno-gospodarczej, której zasadniczym celem jest zmniejszenie różnic rozwojowych między poszczególnymi regionami UE.

Poszczególne województwa z różną szczegółowością formułowały cele, priorytety i zadania dla rolnictwa i obszarów wiejskich. Zarysowały się jednak dwa charakterystyczne podejścia:

1. Wizja rolnictwa ukierunkowanego na tworzenie gospodarstw towaro-wych oraz pozarolniczych miejsc pracy dla osób odchodzących ze wsi i rolnictwa

2. Wizja rolnictwa ukierunkowanego na rozwój wielofunkcyjnych go-spodarstw rolnych, tworzenie miejsc pracy na obszarach wiejskich.

W podejściu 1 eksponowano dla sektora rolnictwo i obszary wiejskie na-stępujące kierunki działań :

− stwarzanie warunków do tworzenia wysokotowarowych gospodarstw rol-nych (województwo dolnośląskie),

− wspieranie adaptacji gospodarstw rolnych do funkcjonowania na współcze-snych rynkach rolnych (województwo kujawsko-pomorskie),

− modernizacja sektora rolno-spożywczego, koncentracja handlu hurtowego, promowanie tworzenia grup producentów (województwa kujawsko-pomorskie, lubuskie, opolskie, kujawsko-pomorskie, śląskie),

− poprawa jakości rolniczej przestrzeni produkcyjnej, scalanie gruntów, dzia-łania porządkujące stosunki własnościowe, poprawa dróg (województwo wielkopolskie),

− wspieranie wzrostu eksportu, restrukturyzacja i wspieranie prorynkowych form produkcji (województwo zachodniopomorskie).

W podejściu 2 eksponowano dla sektora rolnictwo i obszary wiejskie na-stępujące kierunki działań:

− różnicowanie działalności gospodarczej na wsi, rozwój infrastruktury trans-portowej i komunalnej oraz pozarolniczych miejsc pracy na obszarach wiej-skich (województwa: mazowieckie, lubuskie, śląskie),

− poprawa zagospodarowania obszarów wiejskich przy zachowaniu i wykorzy-staniu zasobów kulturowych i przyrodniczych wsi, rozwój usług agrotury-stycznych (województwa: opolskie, pomorskie, wielkopolskie).

− wsparcie rozwoju rolnictwa ekologicznego (województwa: mazowieckie, pomorskie, zachodniopomorskie).

Tabela 1. Wybrane cele operacyjne lub działania w zakresie kierunku rozwoju obszarów wiejskich sformułowane w zaktualizowanych Strategiach

Rozwoju Regionalnego (2005 r.)

Województwo Wybrane zapisy (cele operacyjne lub działania w obszarze Rolnictwo) wskazu-jące kierunek rozwoju obszarów wiejskich

Dolnośląskie Przekształcenie struktury agrarnej (stwarzanie warunków do tworzenia wyso-kotowarowych gospodarstw rolnych).

Wykształcenie nowej koncepcji wsi – rozwój pozarolniczej aktywności miesz-kańców terenów wiejskich i wykształcenie nowych funkcji dla tych terenów.

Kujawsko- -pomorskie

Wspieranie adaptacji gospodarstw rolnych do funkcjonowania na współcze-snych rynkach rolnych. Wspieranie rozwoju sieci osadniczej, w tym: rewitali-zacja miast i wsi.

Lubelskie Poprawa efektywności gospodarstw rolnych – poprzez: modernizację ich wy-posażenia, zmianę struktur rolnych, dywersyfikację produkcji, (…).

Poprawa jakości życia mieszkańców wsi oraz wielofunkcyjnego rozwoju ob-szarów wiejskich

Lubuskie Różnicowanie działalności gospodarczej na wsi. Rozbudowa i modernizacja infrastruktury technicznej wsi.

Łódzkie Restrukturyzacja rolnictwa poprzez: przekształcenie struktury agrarnej, zmniej-szenie zatrudnienia w rolnictwie.

Małopolskie Zintegrowane a nie sektorowe podejście do procesów rozwoju

Mazowieckie Wielofunkcyjny rozwój obszarów wiejskich, w tym: rozwój infrastruktury transportowej i komunalnej, tworzenie pozarolniczych miejsc pracy, przebu-dowa i modernizacja struktur sektora rolnego, ekologizacja rolnictwa.

Opolskie Poprawa atrakcyjności inwestycyjnej obszarów wiejskich i rozwój infrastruktury technicznej. Konkurencyjność i wzrost wielofunkcyjności gospodarstw rolnych.

Podkarpackie Wielofunkcyjny rozwój obszarów wiejskich służący powstaniu rentownych gospodarstw rolnych oraz kreowanie pozarolniczych źródeł dochodu. Poprawa struktury obszarowej gospodarstw. Unowocześnienie gospodarstw rolnych.

Wspieranie systemu zachęt dla gospodarstw towarowych, grup producentów i spółdzielczości (…).

Podlaskie Wsparcie gospodarstw towarowych, wsparcie gospodarstw nietowarowych w prze-chodzeniu na produkcję ekologiczną, kreowanie pozarolniczych źródeł dochodu, stymulowanie rozwoju otoczenia rolnictwa i wzrostu zatrudnienia pozarolniczego.

Pomorskie Rozwój gospodarki wykorzystującej specyficzne zasoby regionalne. Wspiera-nie powiązań kooperacyjnych producentów rolnych i tworzeWspiera-nie grup produ-cenckich, dalszy rozwój infrastruktury (…).

Śląskie Modernizacja sektora rolno-spożywczego i rozwijanie działalności pozarolniczej, w tym: stworzenie nowych możliwości rozwojowych gospoodarstw rolnych, prowadzenie procesów zmian własnościowych zorientowanych na scalanie gruntów i konsolidację gospodarstw.

Świętokrzyskie Aktywizacja rolnictwa i wielofunkcyjny rozwój obszarów wiejskich.

Warmińsko- -mazurskie

Restrukturyzacja obszarów wiejskich, w tym: rozwój infrastruktury technicz-nej, tworzenie miejsc pracy poza rolnictwem.

Wielkopolskie Restrukturyzacja obszarów o niewłaściwym potencjale rozwojowym, w tym m.in. wspieranie rozwoju pozarolniczych funkcji obszarów wiejskich.

Zwiększenie udziału usług turystycznych i rekreacji w gospodarce regionu, w tym wsparcie rozwoju agroturystyki i promocję turystyki alternatywnej.

Zachodnio- pomorskie

Popieranie rozwoju lokalnych produktów i usług, Podnoszenie atrakcyjności inwestycyjnej regionu.

Źródło: Strategie Rozwoju Regionalnego 16 województw, zaktualizowane w latach 2004-2005.

W wyniku zachodzących procesów konwergencji regionów polskich w zakresie koncentracji ziemi, uwarunkowanych `czynnikami historycznymi, jak również wewnętrznymi, cechy rolnictwa w poszczególnych regio-nach/województwach w 2007 roku ukształtowały się na poziomie zestawionym w tabeli 2.

Tabela 2. Ważniejsze cechy rolnictwa poszczególnych województw Polski Województwo Średnia

Kujawsko-pomorskie 14,27 17,7 38,61 8,2

Lubelskie 6,94 37,6 53,4 1,8

Warmmińsko-mazurskie 20,93 16,6 40,0 13,8

Wielkopolskie 13,24 16,7 43,0 6,2

Zachodniopomorskie 25,94 9,0 30,9 14,5

POLSKA 8,76 16,6 38,6 3,6

Źródło: Opracowanie własne na podstawie danych GUS 2008.

Najwyższa powierzchnią gospodarstwa rolnego cechuje się obecnie woj.

zachodniopomorskie, w którym udział gospodarstw powyżej 30 ha UR jest najwyższy, a udział zatrudnionych w rolnictwie oraz udział ludności wiejskiej jest niski i ustępuje jedynie pod tym względem woj. śląskiemu – najbardziej uprzemysłowionemu.

8.2. Strategia rozwoju spółdzielczości mleczarstwa polskiego, i jej