3*
L a s; p olan k a iw k o s z n a , w srebrnych b lask ach sk ąpan a, o pod łożu l k o n w a lij, paproci i m c h ó w . W dali na sk a le z a m e k w ruinach,
w za p o m n ie n iu , w c is z y . C zarod ziejska n oc św ię to ja ń sk a .
D ob re i psotne d u ch y leśnej p u sz cz y p o zd ra w ia ją chóraln ie N o c - S z częśc ie , N o c -T a je m n ic ę .
SCENA PIERWSZA.
i.
Błogosławiona bądź, najsłodsza N ocy, Snów wiekuiście młodocianych P rządko, W której obliczu m ilknie płacz sierocy, Przez pocałunki nie stłum ion słoneczne!
Błogosławiony bądź bezmiar twej mocy, Co w orła drżące przeradza orlątko, Błogosławione bądźcie łzy serdeczne Rośnej, kojącej, wiecznie młodej N o c y !...
C H Ó R L E ŚN Y Za twój trzykroć święty czar, Co z czół krw aw y pot dziś starł.
117
Za tw ych gwiazd rozkoszne drżenie, Za burz dziennych zapomnienie I za w szystek łask tw ych dar;
Za tę boską, szczęsną wieść.
K tó rą z sobą zdasz się nieść, Że odlata już powoli
Czarnopióry k ru k niedoli!
Cześć ci, święta N ocy, cześć!1...
P S O T N Y
C hętka bierze pójść gdzieś, gdzieś, Chyłkiem podejść popod wieś I sen ludziom spłoszyć z p o w iek ...
1.
P st, ktoś id z ie !...
W S Z Y S T K I E (zaniepokojenie)
Gdzie, kto?
J.
Człow iek!
2
.
N ędzny, śmie nam mącić Święto!
3.
Patrzcie! Z rę k ą w yciągniętą Idzie k u nam! Ja k ąż tw arz ma T ru p ią, jakiż k ro k zem dlony!...
P o ty k a się o jałowce, R ani się o krzak i m a lin !...
2.
Z pod tw ardego um knął jarzm a, By użalić się Uśpionej
T u , u tych dzikich ro zw a lin !...
P S O T N Y M oze/by go na manowce
Zawieść, h et, het, w głuchą gąszcz, P ełną m roku i wilgoci,
Izby m usiał wyć i kląć?
N iech szuka kwiecia papro ci!!...
W SZ Y ST K IE H a, ha, ha, h a ! ! ..«
t. (su row o)
Cicho bądź!
P rzestań brzęczeć, m arny chrząszcz, Groźby spełnić mi się nie waz!
N oc to szczęścia!...
P S O T N Y
Przecz się gniewasz t.
R a z w rok im się jeno rodzi, R az w rok gorzki b yt im sło dzi...
N ie waz mi s ię !...
3.
P st, nadchodzi!
pierzchają.
SCENA DRUGA.
ZB IG N IEW (z prawej)
Coś wstrzymało nagle tutaj K roki moje! Coś mi szepce:
„ T u się utaj!
T u zaklęcie w Czyn tw ych wzlotów, T u kres znajdzie m ąk tw ych krzyz, T u się spełni, o czem śnisz.
T u cię Los uniesie wzwyż Lub do cna tw ą nicość zdepcet I w proch padniesz nędzne próchno, A w ichry w lot pył twój zd m uchną!...“
T a k , to tu ta j! ! ...
Albo, albo! Jestem gotów ! Siła mnie raniło grotów : N a kobiercu tej polany, K ędy wabne tchną G oplany, Skierki, leśne dziwoźony.
Chcę zbyć ból swój niezgłębiony, Pod sercem od lat tajony,
Z karłem życiem o żeniony!...
Albo, albo! Jestem g o tó w !!...
J20
Z praw ej G Ą D K .O W A (zc śp ie w e m n a ustach)
Ostańcie ta wszyscy zdrowi, Pokłońcie sie synoczkowi, Co mi ta k i zawdy rad!
Kij do ręki, wór na bary, Idźze, psiachmać, grzybie stary W tyli św ia t... H ej, w ty li św iat!!
sp ostrzegłszy Z b ig n ie w a s
O , i panie t a ? ...
Z B I G N I E W (ostro)
Ktoścłe^wy?
G Ą D K O W A
K tóż, jo ? ... Dyć G ądkow o s ta ro !...
Z B I G N I E W (j. w .)
Czego wy tu ? ...
G Ą D K O W A A no w św iat!
Sirota^m je, ukrzyw dzono, W ypędzono, kiej ty n pies.
Praw ie, ze przez przy o d ziew y ...
Gospodyni obsiedziało
Kiedyś, a dziś nikłej d z ia d !,..
Ino mi t a zdechnąć zaro,
N łe k /ta mać pod płotem sk o n o !...
Po chwili, strassnie:
Synocek p s io k ró tk a !... Żebyś Som ta k , zbója, w netki zczez!...
Z B IG N IE W (myślami gdzieindziej)
I czemaź was to sp o tk a ło ? ...
G Ą D K O W A Grzecne dziciątecka!... Gema?
A no cemaźby? Bom sie m a N aw ysłagiw ała dość!
Dziś jaz ruchać sie ni mogę.
T o mie, pies, het, w ty lą drogę W yźenuł bez złość!...
płacze.
G ront mi i chaupe wzieni I w ygnali, zatraceni, Kiej te ogryzioną k o ś ć !...
Pauza.
Po p r z e r w ie m ściwie:
N ie k sie nazrą, niek zabierą Ścirwa w szyćkot synek złodzij I ta przeklftnica, sa k a!
Hej, hej, toć do razu ś ta k a : Marnieje, co ta k przychodzi, Je Sędzia, choć n ierychliw y!...
żal.
122
N łek sie nażrą, niefe zabierą!
A t y z głodu zdycfiei tero i Dość sie juz nażyłaś, d o ść!!...
P o c h w ili:
Pożałujesz, synku, gfrzychu, G dy trz a bedzie odyść stąd.
G dy trz a bedzie odyść domu I ostaw ić m atczyn §;ront!...
Żeby tam ten choć był żyw y.
Ciało mieć choć tu we w si!...
A pogrzebli go po cichu, Po pogańsko, po kryjom u, J a k sie wściekłe grzebie p s y !!...
C h ry ste !...
Z B I G N I E W (wzruszony)
Nfdzarz^Lir w spódnicy!
G Ą D K O W A (nagle w ton inny)
Co ta cięgiem pliść trz y po trzy I lamencie po próżnicy?...
Spiwający idź, gdzie oczy Poniesą i kajś pod progiem
Zdechnij roz! (do nóg) O stańcie z Bogiem!
Śpiewa:
W ypas M aciek dziedzicowi T row e w paświsku,
oj, dana —
T row e w paśw isko:
Smiełuj^ze sie, jasny panie:
Płaczący prosi,
C IS Z A
(stojąca w głęb i od c h w ili odejścia G ą d k o w ej, zim n o)
Stój!
Z b ig n ie w staje jak w r y ty , p o b ity jej tw a rd y m g ło sem .
SCENA TRZECIA.
C IS Z A
Sam jeden pędzisz na szaniec?
Zaliś wieszcz, czy obłąkaniec, Co się na skrzydłach tęsknoty R w ie po k w iat paprotny złoty?
Lecz czy znajdzie} H a, h a ! ! ...
Z B I G N I E W
K to ty . Co śmiesz w moją grom ką pieśń T chnąć szyderstw a cierpki zgrzyt, I plwać na me górne lo ty ? ...
C IS Z A (sarkazm)
N ie poznajesz?
Z B I G N I E W
Czemze mam Poznać? N ocą pustych jam ? ...
C I S Z A (śpiewnie)
Rzucałeś się w me ram iona, T u , w tę leśną biegnąc cieśń:
Byłam ci błogosławiona, Bom ci przesłaniała św iat, T y le lat, ach, tyle la t! ...
Z B IG N IE W (z ro z u m ia w sz y )
H a, poznaję! T y ś ta pleśń, Co stal serc, gdyby rdza toczy I zasłania bielmem oczy
N a Zm artw ychpow stania M it!
Precz!!
C I S Z A (nie zważając)
N a mojem łonie
Z czcią składałeś niegdyś skronie, Dziś ci się śni burz h u rag a n ; Lecz gdy orkan się rozbestwi, G dy cif zmiażdży, nieubłagan, I tw ą śmieszną, urojoną Moc na pyłek unicestwi;
Znowu ci przesłonię św iat.
J a k za dawnych, dobrych lat, Znów przypadniesz na me łono, By zapomnieć pod mem tchnieniem, K tóre w szystek żal k o ły sz e ...
Z B I G N I E W (szorstko)
W ziąłem rozbrat z zapomnieniem I przekląłem gnuśną ciszę!...
Próżny trud tw ój: Idę!
C I S Z A (sarkazm) S 3.111 ? • * • Z B I G N I E W (z blaskiem)
C zyn mój zbudzi w okrąg śpiące, Glos mój się poniesie tam !
ręką ktt w si:
By ukrzepić krw ią ciekące I w wieść je w wesela chram!
C IS Z A
N ie spełnisz!
Z B I G N I E W (w pólmarzeniti rozkosznem)
Precz k ru k u ! Spełnię!
T a k ą w piersiach moc rozwełnię, T a k ą moc, ta k ą m o c!...
Pierzchnie przed dniem czarna noc, P ójdą mężnie, ufnie, dzielnie, Przem ówi drzem iący kloc Górnie, mocno, nieśmiertelnie!!
C IS Z A
H a , ha!!«..
Z B I G N I E W (wzburzenie)
Precz, przepadnij!
C IS Z A
T a m ja władnę niepodzielnie, N ie w skórasz! Staną bezradni,
Obojętnie pojrzą hen,
K ę d y tw a pieśń, pieśń^błysk skona I przypadną mi do łona
N a w yklęty przez cię s e n l...
ZB IG N IEW
(przybity jej pewnością siebie, słabiej)
H a , w szak ja im oddam Eden, Bram y rozewrę na ścięlaj!...
CISZA Sił podarmo nie w ytężaj:
W bram y te wnijdziesz sam jeden!...
Strasznie, przygniatająco, mszcząc się jego odstępstwa:
W idział/leś przy wspólnym celu Rzesze, tłum y, masę, wielu, Znasz/że ich owocną p racę?...
Z B IG N IE W Więc życiem zawód opłacę!
CISZA M arzycielu, m arzycielu!!...
Z B IG N IE W Głos twój tyle m a słodyczy A rani, jak obosieczny,
Straszny, złowrogi, zbrodniczy, T rucizną zapraw ny m iecz!...
C IS Z A (wabnie)
C hodzi D am ci sen ta k słoneczny.
T a k i m iękki p o k ó j!...
ZB IG N IEW Precz!
C isza pierzchnie ze śm iech em .
SCENA CZW ARTA.
Z B I G N I E W (w stronę, w której zniknęła)
Precz, czarny dachu bezmyślnych siest.
Co nas przypraw iasz o sił paraliż.
Najboleśniejsze dasz anathem a!
K łam ie tw a w iara w zw ycięstw o!... Zaliż P oto rycerski począłem chrzest,
By przed spełnieniem jaż zwątpić w e ń !...
m ocno:
O , jeno w ytrw aj, o jeno sprostaj, N agrodą tobie sceptr i gronostaj:
Jest ktoś, co czaw a i spełn i!...
C I E Ń (okazawszy się nagle)
J e s t! ...
Z b ig n ie w : radość i o c z e k iw a n ie . C I E Ń
I jam m yślał jaż, że niema, Ze na zawsze zgasł wasz dzień
Ś P IĄ C A K R Ó L E W N A
9
I szedł mój serdeczny cień
Straszna cisza! Żadnych brzmień, Coby zw iastowały życie;
Rozpacz z bladych w iała lic, K toś jest, dachu wszechboleści, K to, najczcigodniejsze z w idm ?...
C I E N (w dalszym ciąga)
I szedłem oną doliną łez,
W cichym nokturnie łkających gwiazd,
P rzez krw ią dymiące ulice m iast. G ruzy onych świętych zgliszcz, W ta k t preludyów m o ich!... Pow italny hejnał dnia, K tó ry szczodry błękit nieci,
C I E Ń
W ró c i...
Z B I G N I E W (ponuro)
Juz nie m am wracać poco!...
C I E Ń (e mocą)
W róćs powtóre mówię^ć!
Z B I G N I E W (z rozpaczą)
Ja k to , D ziś, gdym budzić biegł Z aklętą, By Dzień Godów święcił św iat?!...
C I E Ń (j. w .)
H ej, nie tobie wieścić Święto t N ie przed twoim zgasłym wzrokiem Przysłonionym k a ta ra k tą
W łasnej nędzy i niemocą, Rozelśni'; paprotny k w iat!
Z B IG N IE W
M iazdlysz m nie swoim wyrokiem , M rę pod tw oją nieugiętą,*
Druzgocącą przepow iednią! ...
C I E Ń
N ic cię nie zratuje przed nią:
Dzień twój przygasł juz i zblad ł!...
ZBIGNIEW (po krótkie) walce) A więc precz z harfą przeklętą, G dy z nłej d ziki Los t f świętą.
Najwznioślejszą stronę sk ra d ł!...
strzał.
C IEŃ (nad zm arłym )
lie ś szedł prosty, czysty, jak łza, przeto M gła zapomnień niech owionie
Nieszczęśliwe twoje skronie, N iew yzw olony poeto!
Zasłochany w one dęby,
Gdzieś szedł ufnie, dziewosłęby Słać łabędzim swym tęsknotom , T ołaczy pragnień beduin, Śnij o stóp tych świętych roin, Co dziś dały pęd tw ym lotom.
M łodociany budząc sz a ł!...
W ieczny pokój c i!... (znika).
C h w ila m ilc ze n ia . W tem szelest o d ch y la n y ch posp ieszn ie g a łęz i, czyjś p ręd k i ch ód s w p ada Z y c h a zaraz z a n im M aryn ia.
SCENA PIĄTA.
M A R Y N IA (b iegn ąc)
T en s trz a ł? !...
Z Y C H (g o rzk a iron ia)
Najwygodniejszy to port i ostoja!...
133 z
M A R Y N I A
O nieszczęśliwa, biedna m atko moja, W ięc nie oszczędził cię dziś i ten cios?!
MasZ/li nadzieje jakie jeszcze? Spał je!
S to i sk a m ien ia ła z b ólu i przerażenia, w odd ali łk a serdeczna, g łośn a gra k o n iu c b y .
Z Y C H (d o M aryn i n a g le )
W poprzek dróg naszych położył go L o s!...
K ró tk o trw ał sen n a sz ...
M A R Y N I A
Ja k o te konw alie, Spurpurowionę krw ią, pom iędzy n a m i!...
C isza.
W reszcie Z Y C H (g łu ch o )
Zegnaj!
M A R Y N I A (t. s.)
Pom agaj Bóg!
Z Y C H
Samemu iść mi, Z onym stygm atem wrzącej krw i, co plami Biel naszych m arzeń ...
M A R Y N I A (smutnie)
T a k wichr m iota liśćmi!
ZYCH
SCENA SZÓSTA.
E W A (wzrok w zmarłego)
I t y ? ...
W I A T R (zasłaniając twarz dłońmi)
C hryste P a n ie !..
M A R Y N I A
K rw ią dziś cały świat spłynął, A i to jej strugi try s ły !...
E W A (z obłędem w oczach)
Ach, Losie! Przecz twój raz Mnie jedną dziś ominął, Nieczocia zim ny głaz Z odrętwiałym i z m y sły ? !...
N ie zegnać mi was rzew ną Łzą, bom jest dziś, jak drewno, R ozdarty gromem d ą b !...
nagle z rozpaczą:
Ach, płakać mnie naoczcie, Dobądźcie z piersi łkanie.
W yrwijcie z ust m ych jęk, Co uwiązł pośród szczęk
I nie chce wyjść poza n ie !!...
W I A T R (wzdrygając się)
Jak iż z słów ty ch wieje z ią b ł...
Ogląda się z nieopisaną trwogą na ruiny.
M A R Y N IA
(przerażon a z im n ą , b ez d źw ięczn ą , su ch ą m o w ą E w y )
M a tk o !...
E W A (gwałtownie)
M a tk o ? !... Gdzież s y n ? ...
Pierś napięta, jak łu k . N ie chce kajać się w in ...
Odwrócił tw arz swą B ó g !...
S tra szn y , b lu źn ierczy w z ro k w przestrzeń . P o c h w ili ż a ło śn ie:
W zimne, jako lód, sople, Ścięły się m ych łez krople:
Oczom słonych brak strug!
A ch, przez litość, nie zwłóczcie, Pierś łkać głośno nauczcie!
J a k ie upadłam nizko:
B rak mi łe z ! ...
W I A T R (głucho)
Cm entorzysko!
M A R Y N IA (siln ie do w a lk i z o d rętw ien iem E w y )
N ie łkał, idąc na Czyn, Tw ój męczennik^bohater, G dy się z tem i polami
Zegnał: M atko, w zm ói ducha!
ręką w d al.
137 —
T a m nam dfoga, w ów k rate r, Skąd lawa Życia bucha:
Święte serc Podniesienie!
Śpiew brzmią!: „W skrześ krw ią i Iza m i!...“
M orze krw i purpurowej, Ocean łez pod nam i:
M atko, to W yzw olenie!!...
E W A (bezdźwięcznie)
Suche jest oko moje i pierś moja głucha, A wał trupów pode m n ą !...
M A R Y N I A (z mocą)
W ał trupów słał G w a łt:
A D uch ly w ie i rośnie wciąż w kolosu k ształt.
Olbrzymieje, dzień jego rodzi się. Dzień D ucha:
Druzgoce nienawistne ogniw a łańcucha, I słychać już olbrzym a głos huraganow y.
P o Pieśni Krzyżow ania, Pieśm M oc, Pieśń^O tucha:
„Ale i ty, Babilon, strzeż dobrze swej g ło w y II...“
Z A S Ł O N A .
K r a k ó w , w m arcu 1906.
CZĘŚĆ D R U G A