Do polskiego systemu oświatowego, definiowanego przez Wincentego Okonia jako ogół odpowiednio powiązanych ze sobą placówek i instytucji wychowania bezpośredniego i pośredniego, umożliwiających obywatelom zdobywanie wykształcenia ogólnego i zawodowego oraz wszechstronny rozwój osobowości1, wliczono szereg podsystemów, w tym m.in. system szkolny. W tzw. szerszym ujęciu dotyczy on zarówno zespołu szkół różnych stopni i rodzajów, powiązanych ze sobą w określoną całość pod względem organizacyjnym i funkcjonalnym, jak i instytucji nie będących szkołami, a pełniących w nim funkcję regulacyjną i usługową2. Przepisy normujące organizację i funkcjonowanie całego sytemu szkolnego i administracji szkolnej - oparte w latach PRL na zasadach demokratyzmu, powszechności i jednolitości szkolnictwa - noszą wspólną nazwę prawa szkolnego, mającego obligatoryjny charakter3.
Przedstawiając (mający długie tradycje4) sposób zarządzania i kierowania oświatą oraz szkolnictwem w Polsce w latach 1945-1973 na obszarze województw: śląskiego i katowickiego, a zatem przede wszystkim ukazując strukturę władz szkolnych i administracji tego terenu, należy zwrócić uwagę na to, że:
1/ szkolnictwo podporządkowane było jednemu resortowi5, ale bez spraw wyznań religijnych i kultury (jak przed 1939 rokiem, stąd jego nazwa: Ministerstwo Wyznań Religijnych i Oświecenia Publicznego [MWRiOP]), noszącemu w latach 1945-1973 odmienne nazwy. Od 31 grudnia 1944 roku do 1967 roku było to Ministerstwa Oświaty (MO), od 11 listopada 1966 do 28 marca 1972 - Ministerstwo Oświaty i Szkolnictwa Wyższego (MOiSW), a od 29 marca 1972 roku do 22 października 1987 roku – Ministerstwo Oświaty i Wychowania (MOiW)6. Do 1973 roku szkolnictwo
1 W. Okoń. Słownik pedagogiczny, Warszawa 1975, s. 283.
2 B. Snoch, System…, s. 15-16.
3 J. Homplewicz, Założenia ustrojowe ustawodawstwa szkolnego Polskiej Rzeczypospolitej Ludowej…, z. 3, s. 254. Całokształt podstaw prawnych tego zagadnienia podniesiono w: Por. J. Homplewicz, Prawne formy działania władz szkolnych…, nr 1, s. 1-21; tenże, Polskie prawo szkolne…; tenże, Regulacja prawna w zakresie działalności pedagogicznej…, s. 83-89; tenże, Prawne aspekty…, s. 77-84; tenże, Podstawowe zagadnienia prawne systemu oświatowego…, s. 39-47; tenże, Sytuacja prawna administracji oświatowej…, s. 6-8; J. Filipek, Charakterystyka i rodzaje stosunków prawnych…, s. 25-49; A. Wasilewski, Charakter prawny dokumentów szkolnych…, s. 83-86.
4 Por. M. Pęcherski, Historyczna droga kształtowania się systemu administracji oświatowej w Polsce do roku 1939, „Studia Pedagogiczne” , t. XXXVIII (1976), red. M. Pęcherski, Wrocław 1976, s. 61-71.
5 Autor nie podjął charakterystyki centralnych władz szkolnych, bo kwestie te pozostają poza zasięgiem merytorycznym niniejszej rozprawy, a zostały już zaprezentowane. Por. M. Balicki, Zarządzanie szkolnictwem w Polsce, Białystok 1978; M. Pęcherski, Tworzenie się systemu zarządzania oświatą… .
6 B. Wagner, Strategia wychowawcza…, s. 10.
58
personalnie podlegało następującym ministrom: Stanisławowi Skrzeszewskiemu, Czesławowi Wycechowi, Witoldowi Jarosińskiemu, Feliksowi Baranowskiemu, Władysławowi Bieńkowskiemu, Wacławowi Tułodzieckiemu, Henrykowi Jabłońskiemu i Jerzemu Kuberskiemu7;
2/ od 1945 roku szkoły zapewniające dzieciom wypełnianie obowiązku szkolnego nazywano „powszechnymi” bądź „podstawowymi” (na co zwrócono uwagę we wstępie niniejszych rozważań), a strukturę władz szkolnych (łącznie z nazewnictwem) oparto na zasadach zbliżonych do tych, które obowiązywały w II Rzeczypospolitej przed 1939 rokiem8;
3/ od 31 grudnia 1944 roku do 1950 roku szkolne władze terenowe, czyli kuratorzy okręgów szkolnych oraz inspektorzy pracujący w inspektoratach szkolnych, byli niezależni od administracji państwowej, a istniejąca między tymi tzw. zależność pionowa polegała na tym, że kurator podlegał ministrowi oświaty urzędującemu w Warszawie, a inspektor szkolny w inspektoracie – kuratorowi okręgu szkolnego, mającemu siedzibę w stolicy województwa.
W przypadku województwa śląskiego były to Katowice. W 1949 roku spod kompetencji Ministerstwa Oświaty wyłączono szkolnictwo zawodowe, które zgodnie z założeniami Ustawy z 10 lutego 1949 roku o zmianie naczelnych władz gospodarki narodowej9, podporządkowano Centralnemu Urzędowi Szkolenia Zawodowego. Pod zarząd resortu oświaty „wróciło”
ono na podstawie Ustawy z 10 września 1956 roku o przejęciu szkolnictwa zawodowego przez Ministra Oświaty10.
Przyjęty w 1945 roku prymat idei autonomicznego zarzadzania oświatą został zniesiony w 1950 roku po powołaniu rad narodowych, jako jednolitej władzy terenowej. Zgodnie z założeniami centralizmu demokratycznego, nastąpiło podwójne podporządkowanie szkolnictwa: Ministerstwu jako władzy centralnej i radom narodowym różnych szczebli jako władzom terenowym11. Natomiast prezydia wojewódzkich rad narodowych przejęły też obowiązki kuratoriów szkolnych, a prezydia powiatowych, miejskich a nawet dzielnicowych rad narodowych - inspektoratów szkolnych. Podnosząc ten problem Bogdan Snoch stwierdził, że takie podporządkowanie dawało radom możliwość dostrzegania
7 B. Wagner, Strategia wychowawcza…, s. 10-11. Por. T. Mołdawa, Ludzie władzy 1944-1991, Władze państwowe i polityczne Polski wg stanu na dzień 28 II 1991, Warszawa 1991.
8 Por. A. Glimos-Nadgórska, Szkolnictwo, s. ??
9 Dz.U.1949 nr 7, poz. 43
10 Dz.U 1956, nr 41, poz. 186. Por. M. Pecherski, M. Świątek, Organizacja oświaty w Polsce…, s. 244-245;
B. Snoch, System…, s. 93; B. Potyrała, Oświata w Polsce w latach 1949-1956, Wrocław 1992, s 39-40.
11 B. Snoch, System.., s. 93; B. Potyrała, Oświata w Polsce w latach 1944-1956, Wrocław 1972, s. 43-44;
B. Potyrała, Szkoła podstawowa w Polsce…, s. 50-51,
59
konkretnych potrzeb szkolnictwa funkcjonującego na określonym terenie z jednoczesnym zainteresowaniem się jego problemami. Jednak wobec stałych występujących trudności finansowych, z którymi borykało się państwo polskie, tak nie było, bo władze terenowe często nie uwzględniały potrzeb szkół, a ponadto wykorzystywały nauczycieli i pracowników administracji szkolnej do wykonywania zadań nie związanych z zakresem ich obowiązków12. Zmian w strukturze władz szkolnych domagano się dość stanowczo m.in. na II Zjeździe Oświatowym w Łodzi w 1957 roku13. I takie, aczkolwiek niewielkie, wprowadzono po wydaniu Rozporządzenia Rady Ministrów z 18 kwietnia 1958 roku w sprawie kuratoriów okręgów szkolnych i inspektoratów oświaty w oparciu o Ustawę z 25 stycznia 1958 roku o radach narodowych14. Sprecyzowano nowy sposób powoływania kuratora szkolnego oraz zakres uprawnień rad narodowych w zarządzaniu i kierowaniu szkolnictwem. Kuratora szkolnego nadal powoływał minister oświaty, ale w porozumieniu z prezydium wojewódzkiej rady narodowej; natomiast organami administracji szkolnej - podległymi prezydiom rad narodowych - pozostawały: a/ kuratoria okręgów szkolnych w miastach wojewódzkich oraz b/ inspektoraty szkolne w: powiatach, miastach na prawach powiatów oraz w dzielnicach wielkich miast15 . Na podstawie artykułu 35 Ustawy z 25 lipca 1961 roku o rozwoju systemu oświaty i wychowania 16, sprawami szkół i oświaty zarządzał nadal minister: bezpośrednio lub za pośrednictwem organów administracji szkolnej prezydiów rad narodowych szczebla wojewódzkiego. Jednak właściwymi organami administracji szkolnej w terenie, na podstawie Rozporządzenia Rady Ministrów z 24 listopada 1961 roku17, zostały wydziały oświaty tworzone przez prezydia rad narodowych poszczególnych szczebli. W taki oto sposób zlikwidowano istniejąca specyfikę kuratoriów i inspektoratów, włączając je do ogólnego systemu rad narodowych18.
Powyższy system zarządzania szkolnictwem i oświatą - z wyraźnym podporządkowaniem władz szkolnych radom narodowym - obowiązywał do wydania Rozporządzenia Rady Ministrów z 23 listopada 1973 roku. Na podstawie przepisów w nim zawartych, naczelnym organem władzy szkolnej w urzędach wojewódzkich zostały ponownie kuratoria okręgów szkolnych, w urzędach
12 B. Snoch, System…, s. 93-94
13 Zjazd Oświatowy w Łodzi 2-5 maja 1957 roku, Warszawa 1958; Por. K. Trzebiatowski, Organizacja szkolnictwa w Polsce Ludowej, Warszawa 1972, s. 77-78.
14 Dz.U.1958, nr 25.poz. 104. Por. M. Pecherski, M. Świątek, Organizacja oświaty w Polsce…, s. 245-248.
15 B. Snoch, System.., s. 94.
16 Dz.U. 1961, nr 32,poz. 160. Por. M. Pecherski, M. Świątek, Organizacja oświaty w Polsce…, s. 254-266.
17 Dziennik Urzędowy Ministerstwa Oświaty (dalej:Dz. Urz. MO) 1961, nr 53, poz. 300.
18 B. Snoch, System.., s. 94
60
powiatowych – utworzone wydziały oświaty, wychowania, kultury fizycznej i turystyki, a w urzędach miejskich – referaty oświaty, kultury i spraw socjalnych. Te jednak kwestie, pozostają już poza chronologicznym zakresem rozważań niniejszej pracy19.
Władze szkolne województwa śląskiego i katowickiego w latach 1945-1973 mimo początkowego prawnego ich wyodrębnienia, przyznania im określonych zadań i obowiązków, i niezależności określanej autonomią, były – na podstawie wyżej wspomnianych aktów prawnych - stopniowo podporządkowywane różnego rodzaju organom władzy państwowej i politycznej w celu realizacji ich dyrektyw oraz zaleceń20. Niezależnie od powyższego, w ich organizacji i funkcjonowaniu można wyróżnić trzy etapy. W pierwszym, obejmującym lata 1945-1950, przy budowie struktury władz szkolnych województwa śląskiego, oparto się na wzorcach sprzed 1 września 1939 roku21; w drugim, w latach 1950-1957, administrację szkolną województwa katowickiego podporządkowano władzom administracyjno-politycznym, tj. prezydiom rad narodowych różnych szczebli, a w trzecim, w latach 1957-1973, zachowując założenia organizacyjne z poprzedniego okresu, podjęto działania zmierzające do zwiększenia samodzielności istniejących organów administracji szkolnej, ale tylko stopnia podstawowego. Natomiast od 1973 roku starano się dostosować istniejącą organizację administracji szkolnej do przyjętego nieco później, bo w połowie 1975 roku dwustopniowego administracyjnego podziału naszego kraju.
W pracy szkolnictwa istotne znaczenia zajmował nadzór (dozór) pedagogiczny, zapewniający prawidłowość funkcjonowania szkół i zakładów wychowawczych, poprzez wydawanie właściwych zarządzeń i instrukcji, a także udzielający im pomocy i poradnictwa w pokonywaniu trudności i wykonywania nałożonych na te placówki zadań dydaktyczno-wychowawczych. Kwestie z nim związane nie stanowią przedmiotu podjętych rozważań, także i z tego powodu, że pracę hospitacyjną kierowników (dyrektorów) szkół, wizytatorów oraz inspektorów szkolnych, określano wyraźnie w odrębnych przepisach22.
19 B. Snoch, System.., s. 94-95; J. Pająk, Organizacja terenowej administracji oświatowej…, Katowice 1992, s. 11-12.
20 Por. D. Drynda, Ewolucja nadzoru pedagogicznego…; J. Pająk, Organizacja terenowej administracji oświatowej… .
21 Por. m.in.: Władze szkolne w latach 1917/1918 – 1937/1938. Zbiór ustaw, dekretów i okólników. Opracował T. Serafin. Warszawa 1938; M. Pollak, Organizacja władz szkolnych II instancji w ciągu dziesięciolecia istnienia Polski Odrodzonej, „Oświata i Wychowanie” 1929 , z. 1 i 2; W.M. Balicki: Zarządzanie szkolnictwem w Polsce…;
M. Pęcherski: Tworzenie się sytemu zarzadzania oświatą, w: Systemy zarządzania oświatą w wybranych krajach,
„Studia Pedagogiczne”, red. M. Pęcherski, t. 36, Wrocław-Warszawa-Kraków Gdańsk 1976.
22 Por. B. Snoch, System…, s. 97; K. Kotarski, Praca szkoły w świetle obowiązujących przepisów, Warszawa 1968, s. 548-558; J. Górska, Szkolnictwo…, rozdz. 1; D. Drynda, Udział nadzoru pedagogicznego w reformowaniu polskiej szkoły w specyficznych warunkach województwa śląskiego (1922-1939), „Kwartalnik Pedagogiczny”
1995, nr 4, s. 65-75.
61
2.1. W województwie śląskim
2.1.1. Kuratorium i jego zadania
Jak wyżej wspomniano, strukturę organizacyjną administracji szkolnej w Polsce23 oraz w województwie śląskim w latach 1945-1950 oparto na przedwojennych zasadach, czyli na założeniach Ustawy z dnia 4 VII 1920 r. o tymczasowym ustroju władz szkolnych24 oraz Rozporządzeniu prezydenta Rzeczypospolitej Polskiej z dnia 28 XII 1934 r. o unormowaniu właściwości władz i trybu postępowanie w niektórych działach administracji państwowej25. Przy ogromnych brakach kadrowych i zniszczeniach materialnych26 uznano, że najważniejszym zadaniem po zakończeniu wojny pozostaje odbudowa szkolnictwa, także podstawowego i wprowadzenie powszechnego nauczania, a nie poszukiwanie i tworzenie nowej struktury władz szkolnych. Odłożono więc reformę administracji szkolnej na okres późniejszy, skupiając uwagę na zmianach w treściach kształcenia i wychowania oraz na dostosowania ich do nowych realiów społeczno-politycznych, tym bardziej że większość polskich przedwojennych nauczycieli i pracowników oświaty podejmujących pracę w szkołach po 1945 roku była – z różnych przyczyn - niechętnie nastawiona do założeń nowego ustroju.
Dlatego początkowa „autonomia” w przyjętej strukturze władz szkolnych, niejako
„zabezpieczała” od ingerencji lokalnych władz różnego rodzaju, a pozostawienie do początków roku 1950 założeń prawnych z okresu międzywojennego w administracji szkolnej, ocenione zostało przez niektórych jako posunięcie polityczne27.
W latach 1945-1950, zgodnie ze wskazanymi wyżej aktami prawnymi, organami terenowej administracji szkolnej i oświatowej w województwie śląskim były: 1/ kuratorium okręgu szkolnego i stojący na jego czele i nim zarządzający kurator oraz 2/ inspektoraty z kierującymi ich pracą inspektorami szkolnymi28.
23 Problemy teorii organizacji szkolnictwa w Polsce, łącznie z organizacją władz oświatowych i szkolnych, ale do 1939 roku przedstawił: A. Smołalski, Historyczne podstawy teorii organizacji szkolnictwa w Polsce… .
24 Dz.U. 1920, nr 50, poz. 304.
25 Dz.U. 1934, nr 110, poz. 976. Por. J. Miąso, Szkoła polska w okresie XXX-leci PRL, w: Szkoła i edukacja permanentna, red. R. Wroczyński, Warszawa 1975, s. 18.
26 Zamieszczono je też we wspomnieniach z czasów wyzwolenia i pierwszych dni wolności. Por. m.in.
Pamiętniki Polaków 1918-1978…, s. 81-82
27 J. Pająk, Organizacja terenowej administracji oświatowej…, s. 12.
28 Por. W. M. Balicki, Zarządzanie szkolnictwem w Polsce…; M. Pęcherski, Tworzenie się systemu zarządzania oświatą...; Z. Dobosiewicz, Budowa zrębów szkolnictwa na Ziemiach Zachodnich 1945-1948, „Nowa Szkoła”
1969, nr 8/9.
62
Nominację na stanowiska kuratora i inspektorów, bezpośrednio zatwierdzało Ministerstwo Oświaty w Warszawie29. Nominowano na nie osoby lojalne wobec nowej władzy, o właściwej postawie politycznej i zaangażowaniu ideowym, wywodzące się głównie z tzw.
lewicy nauczycielskiej, bo zasadniczo nie powoływano fachowców z przedwojennej lub działającej podczas okupacji tajnej administracji szkolnej30. Często jednak te „właściwe”
osoby, nie posiadały odpowiednich kwalifikacji merytorycznych i braku doświadczenia w pracy na stanowiskach kierowniczych. I dlatego niejednokrotnie nie były w stanie sprostać nałożonym na nich zadaniom. Dlatego wskazane założenia przyjęte przy obsadzaniu stanowisk w administracji szkolnej, można po części uznać za przyczynę występowania dysfunkcji w ówczesnym systemie zarządzania szkolnictwem i oświatą.
Wydział Oświaty przy katowickim Urzędzie Wojewódzkim zorganizowano już 30 stycznia 1945 r.31. Kierował nim naczelnik inż. Wiesław Gorzechowski. Jego zastępcą był Leon Wedlok, sekretarzem - Stefan Fularski, stenotypistką - Maria Pawlińska, a technikami - Józef Skowroński i Józef Marszałek32. 7 lutego 1945 roku do Katowic przybyła grupa operacyjna Ministerstwa Oświaty w składzie: Jan Dabrowa, Zygmunt Łabędzki, Józef Mucha, Adam Muenich, Walenty Paluch, Stanisław Pieczkowski i Władysław Wyszkowski. Oni to razem z pracownikami katowickiego Wydziału Oświaty uczestniczyli we wspólnej konferencji, na której 13 lutego33, zadecydowali o przekształceniu Wydziału Oświaty w samodzielną jednostkę o nazwie Kuratorium Okręgu Szkolnego Śląskiego (KOS Śl.), a jego kuratorem został Jan Smoleń34. Nominacja osoby związanej z okresem międzywojennym, na to stanowisko w resorcie oświaty niejako stanowiła zaprzeczenie przyjętych zasad w obsadzaniu osób na różne urzędy w administracji szkolnej.
29 Ono też swym rozporządzeniem szczegółowo określiło rolę kuratorów i inspektorów. Por. Dz. Urzędowy MO 1946, nr 2, poz. 45.
30 W. M. Balicki, Zarządzanie szkolnictwem …, s. 162.; Z. Dobosiewiecz, Budowa zrębów szkolnictwa…, s. 15. Por. J. Mełecki, Przed Ogólnopolskim Zjazdem Oświatowym, „Nowa Szkoła” 1957, nr 2.
31 Taka datę zamieszczono w: „Gazeta Urzędowa Województwa Śląskiego” 1945, nr 1, poz. 15; M. Wierzbicki, Studia nauczycielskie…, s.13. W niektórych opracowaniach podawany jest dzień 30 stycznia tego roku.
32 W. Gorzechowski, Polskie kroki polskiego szkolnictwa na Śląsku, „Trybuna Robotnicza” nr 16 z 16 I 1946;
Por. F. Serafin, Odbudowa szkolnictwa na obszarze województwa śląskiego (styczeń – maj 1945 roku), w: Studia i materiały z dziejów województwa katowickiego w Polsce Ludowej, red. J. W. Gołębiowski, H. Rechowicz, Katowice 1966 s. 278.
33 APK, KOS Śl., sygn. 22. 24, 118; „Dziennik Urzędowy Kuratorium Okręgu Szkolnego Śląskiego” (Dz. Urz.
KOS Śl.) 1945, nr 1, poz. 2 i 3; M. Wierzbicki, Studia nauczycielskie…, s.13; O. Kotula, Szkolnictwo w województwie śląsko-dąbrowskim w latach 1945-1946, „Zaranie Śląskie” 1947, z. 1-2, s. 14.
34 W literaturze podawany jest 29 bądź 30 stycznia 1945 roku jako data utworzenia Wydziału Oświaty przy Śląskim Urzędzie Wojewódzkim.. Por.: APK, KOS Śl., sygn. 11, k. 89-90, okólnik KOS Śl. nr 86 z 29 VI 1945 r.
i nr 87 z 2 VII 1945 r.; A. Kotula, Szkolnictwo w województwie śląsko-dąbrowskim…, s. 13; M. Wierzbicki, Szkolnictwo województwa katowickiego…, „Zaranie Śląskie 1974, nr 4, s. 737; D. Drynda (Ewolucja nadzoru pedagogicznego…, s. 83) nazwała go „Okręgiem Szkolnym Śląsko-Dąbrowskim”. Na niezasadność tego rodzaju nazwy zwrócono uwagę w poprzednim rozdziale.
63
Jan Smoleń urodził się 24 czerwca 1901 w Łysej Górze pod Brzeskiem. W 1921 roku ukończył gimnazjum w Tarnowie, potem kształcił się na Uniwersytecie Jagiellońskim na Wydziale Matematyczno-Przyrodniczym. Po ukończeniu studiów osiadł na Górnym Śląsku.
Był nauczycielem gimnazjalnym w Rudzie Śląskiej, a następnie w Katowicach. W sierpniu 1935 został zatrudniony przez Związek Polskich Towarzystw Szkolnych w Niemczech i rozpoczął pracę w Gimnazjum Polskim w Bytomiu (obecne I Liceum Ogólnokształcące im. Jana Smolenia w Bytomiu), gdzie pracował do 26 sierpnia 1939 jako nauczyciel matematyki, chemii i fizyki. W 1936 prowadził też w Zabrzu kurs języka polskiego, czynnie uczestniczył także w działalności Polskiego Uniwersytetu Ludowego, prowadząc wykłady na temat historii i gospodarczego rozwoju Polski. (Miasta; Bytom i Zabrze przed 1939 rokiem wchodziły w skład III Rzeszy Niemieckiej.) Angażował się w prace polskich stowarzyszeń np. Polskiego Towarzystwa Szkolnego; pracował też jako wychowawca w internacie. Na kilka dni przed rozpoczęciem II wojny światowej w dramatycznych okolicznościach wyprowadził uczniów z internatu bytomskiego Gimnazjum na dworzec kolejowy i odesłał ich do domów rodzinnych, ratując im wówczas życie. Sam opuścił Bytom w jednym z ostatnich odjeżdżających do Polski pociągów. W okresie okupacji hitlerowskiej pełnił funkcję kierownika tajnego nauczania w okręgu krakowskim. We wrześniu 1942 roku został uwięziony wraz z członkami Okręgowej Rady Spółdzielczej i osadzony na dwa miesiące w więzieniu na Montelupich, gdzie usiłowano im dowieść, że udzielali pomocy Polakom ukrywającym się przed pościgiem gestapo35. 17 lutego 1945 r. został mianowany na stanowisko kuratora Śląskiego Okręgu Szkolnego. Swoją funkcję pełnił bardzo krótko, bo tylko do 28 czerwca 1945 roku. W tym dniu wracając z podróży służbowej z Opolskiego uległ śmiertelnemu wypadkowi w Bytomiu-Karbiu. 3 lipca tego roku w katowickim kościele garnizonowym odprawiono mszę żałobną w jego intencji, a uroczystą akademię dla uczczenia jego pamięci zorganizowano w sali Filharmonii w Katowicach36.
Po śmierci Jana Smolenia37, do 15 lipca tego roku obowiązki kuratora pełnił Filibert Kozłowski, a następnie do 15 sierpnia – p.o. kuratora był Ludwik Wojnar. Natomiast od 16
35 http://1lo.bytom.pl/patron-szkoly/ (dostęp 2019-08-16). Pierwszy powojenny katowicki kurator szkolny patronuje I Liceum Ogólnokształcącemu w Bytomiu.
36 APK., KOS Śl., sygn. 11, k. 89-90, okólnik KOS Śl. nr 86 z 29 VI 1945 r. i nr 87 z 2 VII 1945 r. W. Jaworski, Szkolnictwo i nauka…, s. 209.
37 Autorowi pracy – mimo wielu poszukiwań, w tym także (ostatnio w sierpniu 2019 roku) w Urzędzie Wojewódzkim i Śląskim Kuratorium Oświaty, nie udało się ustalić pełnej listy kuratorów pełniących tą funkcję w Katowicach. Takich informacji nie uzyskał także od długoletnich pracowników tych urzędów. Z tych więc względów wykorzystał tylko informacje zawarte w archiwalnej dokumentacji z pracy Kuratorium, a także z kilku opracowań.
64
sierpnia 1945 roku stanowisko kuratora śląskiego piastował Oskar Kotula38, od październiku 1947 roku – do stycznia 1949 roku Jerzy Derek39, w 1948 roku - Teodor Musioł40, od marca 1949 do kwietnia 1950 roku - Władysław Bachowski41, od września 1960 oraz w styczniu 1963 roku Wincenty Świątek 42, w 1970 roku Mirosław Wierzbicki43, a po nim Tadeusz Pałys44.
Zastępcą kuratora (wicekuratorem45) pozostawał zazwyczaj jeden z naczelników Wydziałów funkcjonujących w ramach KOS Śl. On zastępował go w razie nieobecności, a za zgodą Ministerstwa Oświaty mógł nawet stale wykonywać część jego obowiązków .
Powojenne kuratorium śląskie było władzą szkolną drugiej instancji, podległą bezpośrednio Ministerstwu Oświaty, niezależną od miejscowej władzy administracyjnej i na takich zasadach funkcjonowało do 20 marca 1950 roku46.
Do kompetencji kuratora Śląskiego Okręgu Szkolnego należało: zarządzanie szkolnictwem ogólnokształcącym i zawodowym, instytucjami oświatowo-wychowawczymi oraz sprawowanie nadzoru, opieki i kontroli nad wychowaniem przedszkolnym. Mianował on, przenosił i zwalniał dyrektorów i kierowników wszystkich typów szkół, zawieszał w czynnościach służbowych nauczycieli, rozpoczynał postępowania dyscyplinarne i weryfikacyjne, podejmował decyzje w sprawie budowy i remontów placówek oświatowych
38 W. Jaworski, Szkolnictwo i nauka…, s. 209; B. Snoch, Szkice z dziejów …, s. 73.
39 APK., KOS Śl., sygn. 89, k. 6-7, Pismo Ministerstwa Oświaty z 20 X 1947 r. do Kuratora Derka Jerzego;
sygn. 120a, k. 67-72, Sprawozdanie roczne za rok 1947/1948. Referat: Powszechność nauczania w Okręgu Szkolnym Śląskim (Autor Jerzy Derek). Por. J. Derek, Szkolnictwo powszechne w województwie śląsko-dąbrowskim, „Strażnica Zachodnia” 1949, nr 6, s. 150-161. O jego uroczystym pożegnaniu w styczniu 1949 roku – w związku z odejściem do pracy w Ministerstwie zapisano w Kronice Szkoły nr 1 w Katowicach, por. Kronika SP nr 1…s. 233.
40 J. Duda, Musioł Teodor, w: 100 lat ZNP…, s, 252-253.W czerwcu 1945 roku był on podinspektorem szkolnym w Gliwicach, a w 1948 roku, przed podjęciem pracy kuratora pełnił obowiązki naczelnika wydziału. Natomiast wg informacji B. Bobik był on drugim kuratorem śląskim, co sugerowałoby iż został nim już w 1945 roku po śmierci J. Smolenia. Por: B. Bobik, Szkolnictwo w Bytomiu…, s. 88.
41 APK., KOS Śl., sygn. 12, k. 22, Pismo do Inspektorów Szkolnych w Okręgu w sprawie przydziału godzin z dnia 19 VII 1949 r.; , sygn. 89, k. 8-11, Pisma z Wydziału Personalnego KW PZPR do Kuratora Okręgu Szkolnego Tow. Bachowskiego Władysław a z 17 XII 1949; 31 I 1950 i 15 IV 1950r.
42 APK., Prez WRN Kat KOS sygn. 4, k. 212, Protokół Nr 1 /63 z posiedzenie Kolegium Kuratorium Okręgu Szkolnego Katowickiego odbytego dnia 2 I 1963r. Wincenty Świątek jako kurator Okręgu Szkolnego w Katowicach złożył swój podpis (obok innych trzydziestu osobistości, uczestniczących w bu dowie szkoły) w Kronice Szkoły nr 3, kolejnej, bo nr 99 tysiąclatce, zbudowanej w ciągu 13 miesięcy , a oddanej do użytku na 5 X 1960 roku. Archiwum Szkoły Podstawowej nr 17 w Dąbrowie Górniczej, bez pag.
43 Archiwum IPN Katowice (dalej: AIPN Kat), Komitet Wojewódzki Polskiej Zjednoczonej Partii Robotniczej w Katowicach 1948-1990, syg. IPN Ka 093/654, k. 30, Wykonanie planu w zakresie wykonania inwestycji szkolnych w latach 1970-1972.
44 Informacja przekazana Autorowi przez Marię Smutek, nauczycielkę pracującą w latach 60. XX wieku w Szkole Podstawowej nr 2 w Strzemieszycach.
45 W latach 1962- 1966 był nim Julian Hryniszczak, a po nim Zdzisław Rabicki. Por. 50 lat Związku Nauczycielstwa Polskiego…, s. 200.
46 Dz.U. 1950, nr 14, poz. 130, ustawa z dnia 20 III 1950 r. o terenowych organach jednolitej władzy państwowej.
65
oraz udzielania określonych subwencji na ich potrzeby. Wydawał okólniki, instrukcje oraz zarządzenia, a także decydował o konkursach, nagrodach, stypendiach i odznaczeniach.
Decyzje podejmował samodzielnie z wyłączeniem spraw, co do których obowiązywała kolegialność. Kwestie te regulował statut KOS Śl., niektóre zarządzenia resortu oświaty z lat międzywojennych i zarządzenia wewnętrzne śląskiego Kuratorium47.
Kuratorium Śląskie składało się z Wydziału Ogólnego i 7 innych: I - Szkolnictwa Powszechnego, II - Szkolnictwa Średniego Ogólnokształcącego, III - Szkolnictwa Zawodowego, IV - Zakładów Kształcenia Nauczycieli, V - Oświaty i Kultury dla Dorosłych48, VI - Opieki nad Dzieckiem, VII - „Służby Polsce”. Miało też odrębne dwa referaty: Referat Bibliotek (z Centralną Biblioteką Pedagogiczną) i Referat Higieny Szkolnej49. Pracę śląskiego kuratorium - na obszarach Śląska Opolskiego - wspierało Biuro Ziem Odzyskanych powołane w 1945 roku50.
Warto zwrócić uwagę na zakres zadań przydzielonych Wydziałowi I i V, bo ich praca, ściśle łączyła się ze szkolnictwem prezentowanego rodzaju.
Do zadań naczelnika Wydziału I Szkolnictwa Powszechnego51, któremu podlegało szkolnictwo pozostające przedmiotem niniejszych rozważań, należało:
a) sprawowanie ogólnego kierownictwa i nadzoru nad pracą Wydziału I,
a) sprawowanie ogólnego kierownictwa i nadzoru nad pracą Wydziału I,