Miasto woj. Wieś woj.
843600; 28%
2160400; 72%
Polska
Miasta (Polska) Wieś (Polska)
193
industrializacji regionu, który dynamicznie zmieniał się w kolejnych latach (na co zwrócono uwagę w rozdziale 1).
Analizując liczbę uczniów uczących się w poszczególnych powiatach14 dwu części województwa śląskiego - zestawionych w tabeli Aneksu 1- stwierdzić można, że: na Śląsku Górnym i w Zagłębiu w latach 1945/1945 – 1948/1949 najwięcej uczniów uczęszczało do szkół czterech (spośród wszystkich 12) powiatów: Katowice – miasto, pow. Rybnik, pow. Pszczyna i pow. Będzin. Uczniowie w nich mieszkający stanowili w w/w latach odpowiednio: 55,7%, 56,6%, 54,5% i 50,8% uczniów całego Górnego Śląska i Zagłębia. Malejący wskaźnik procentowy wynikał z tego, że na tych terenach zanotowano zmniejszającą się liczbę ludności.
Na Śląsku Opolskim spośród 16 powiatów, najwięcej uczniów w w/w latach uczęszczało do szkół zlokalizowanych w pięciu powiatach: Opole-powiat, Bytom-powiat, Gliwice-powiat, Zabrze i Strzelce. Szkoły powszechne tych powiatów gromadziły odpowiednio: 51,5%, 49,6%, 45,4% i 47% uczniów całego Śląska Opolskiego. Tu z kolei malejący wskaźnik procentowy wynikał ze wzrostu liczby uczniów uczęszczających do szkół w innych powiatach.
14 APK, KOS Śl., sygn. 108 b, k.13-43, Uczniowie szkół województwa śląskiego wg roczników i klas.
194 4.3.2. W województwie katowickim
Również i dla lat 1950-1973 można dostrzec pewne różnice w określaniu liczby uczniów uczęszczających do szkół podstawowych województwa katowickiego.
W kuratoryjnym zestawieniu z 10 czerwca 1950 roku (a zatem na zakończenie roku szkolnego 1949/1950) podano, że do szkół województwa uczęszczało 401 434 uczniów15. Tu warto zaznaczyć, że w sporządzonym wykazie wskazano też 5 szkół Towarzystwa Przyjaciół Dzieci (TPD) z uczącymi się w nich 2 815 dziećmi, stanowiącymi 0,7% ogółu uczniów województwa i gromadzącymi średnio 563 dzieci w jednej takiej placówce16. Pozbawione były one nauki religii i miały kreować wychowanie socjalistyczne, świeckość i kształtowanie naukowego światopoglądu17. Nie cieszyły się one zainteresowaniem rodziców, zwłaszcza dzieci śląskich, o czym poinformowano w 1952 roku Komitet Wojewódzki PZPR w Katowicach, dostrzegając w tym wrogą działalność kleru. W niektórych sprawozdaniach podano m.in. że: 1/ gdy na terenie Cieszyna ogłoszono zapisy do szkół TPD, to w nocy z 17 na 18 czerwca 1952 roku zostały pozrywane przez nieznanych osobników; 2/ w Nowym Bytomiu kler stara się prowadzić robotę przeciw zapisom do szkoły TPD. Przy spowiedziach księża mówią rodzicom, aby dzieci nie zapisywali do tej szkoły; 3/ gdy w Rakowie, dzielnicy Częstochowy w czerwcu 1952 roku ogłoszono, że od września mają być otwarte szkoły TPD nr 19 i 20, to kler rozwinął już swoją robotę wokół mieszkańców dzielnicy. Zauważono, że nawet członkowie Partii nie bardzo spieszą się z zapisywanie dzieci do szkół TPD, bo na 200 członków Partii, którzy mają dzieci w wielu szkolnym, zaledwie 15 zapisało je do tych szkół18.
Z kolei w roku 1950/1951 Stanisław Papla i Mirosław Wierzbicki wykazali, że w województwie katowickim w szkołach omawianego rodzaju uczyło się 356 590 dzieci, w tym w miastach 212 957 (59,2%)19. Różnica w sygnalizowanej liczbie uczących się w stosunku do poprzedniego roku, wynikała zapewne ze zmian granic administracyjnych województwa.
Z danych pozyskanych z roczników statystycznych, innych źródeł i opracowań wynika, że w kolejnych latach dostrzegany jest początkowo spadek a następnie systematyczny wzrost liczby uczących się. W 1955 roku było ich 331 98820, a w roku 1956/1957 ich liczba wynosząca
15 APK KOS Śl., 224 sygn. 113, k. 2, Wykaz szkół wg stanu z dnia 10 VI 1950r.
16 APK KOS Śl., 224 sygn. 113, k. 2. Wykaz szkół wg stanu z dnia 10 VI 1950r.
17 S. Ryba, Szkoła w okowach…, s. 69.
18 APK, KW PZPR Wydział Organizacyjny (dalej: Wydz, Organ.), sygn. II/37, Pisma do towarzysza Olszewskiego i Gierka z czerwca 1952 roku.
19 S. Papla, Rozwój szkolnictwa ogólnokształcącego.., s. 383 i 386; M. Wierzbicki, Studia nauczycielskie…, s. 18.
20 M. Wierzbicki, Studia nauczycielskie…, s. 18, 222.
195
322 979 była niższa o prawie 10% (33 611) od takiej z roku 1950/1951 i tylko o niespełna 3 % (9009) mniejsza w porównaniu do roku poprzedniego.
Również podane przez Ferdynanda Heroka liczby uczniów dla: w/w roku 347 500 (w szkołach pełnych 333 400), a dla roku 1958/1959 - 383 582 (w szkołach pełnych 376 798) tylko nieznacznie różnią się od danych zapisanych przez innych badaczy21. W następnych latach do szkół uczęszczało: w roku 1959/1960 - 410 801 dzieci22, w roku 1960/1961 - 436 92123, 16 grudnia 1963 roku czyli w roku szkolnym 1963/1964 - 481 610 uczniów24, 26 lutego 1965 roku (rok 1964/1965) odnotowano ich 485 855 dzieci 25, w roku 1965/1966 - 486 927 uczniów, w roku 1967/1968 - 547 175 dzieci - najwięcej w omawianym okresie;
w roku 1970/1971 - 519 252, a w roku 1972/1973 - 490 386 uczniów26.
Natomiast z obliczonych przez Mirosława Wierzbickiego wskaźników procentowych ilustrujących dynamikę zmian w liczbie uczniów wynika, że były one w kolejnych latach w stosunku do 1950 roku następujące: tylko w latach 1950-1955 dostrzegany jest spadek do 93,1%, a następnie niewielki ale systematyczny wzrost wynoszący: w latach 1950-1960 - 122,5%, 1950-1965 – 136,5% oraz 1950-1970 – 145,6%27.
Dla porównania należy podać, że - wg Mieczysława Pęcherskiego - w roku 1950/1951 w całej Polsce do szkół podstawowych uczęszczało 4 865 300 dzieci, w roku 1960/1961 – 4 827 600, a w roku 1965/1966 – 5 176 600, a zatem uczniowie tego rodzaju placówek województwa katowickiego stanowili odpowiednio: 7,3%, 9% i 9,4% ogółu polskich uczniów szkół podstawowych28.
Mimo rozmachu budownictwa szkolnego, średnio do jednej placówki uczęszczała różna grupa uczniów: 274 – w roku 1945/1946; 250 w roku 1947/1948; 234 w roku 1949/1950; 296 w roku 1950/1951; 292 w roku 1951/1952; 276 w roku 1954/1955, 332 w roku 1960/1961; 360
21 F. Herok, Przebudowa i rozwój szkolnictwa…, s. 134. Istotne różnice w podanej przez tegoż liczbie uczniów dostrzec można dla roku 1945/1946, na co wyżej zwrócono uwagę.
22 AP KOS Śl., 108b, k. 8, Zestawienie liczbowe stanu szkolnictwa ogólnokształcącego w województwie katowickim w roku szkolnym 1963/64, według stanu na początku roku szkolnego
23 M. Wierzbicki, Studia nauczycielskie…, s. 18, 222.
24 AP KOS Śl., 108b, k. 8, Zestawienie liczbowe stanu szkolnictwa ogólnokształcącego w województwie katowickim w roku szkolnym 1963/64, według stanu na początku roku szkolnego.
25 AP KOS Śl., 224 syg.123, k. 1-2, Zestawienie zbiorcze szkół podległych Kuratorium Okręgu Szkolnego Katowickiego w roku szkolnym 1964/65.
26 M. Wierzbicki, Studia nauczycielskie.., s. 18. 222. Wykaz roczników statystycznych – jako źródło wskazanych przez niego danych, umieszczono pod tabelą 14.
27 M. Wierzbicki, Studia nauczycielskie.., s. 20
28 M. Pęcherski, Reforma szkoły ogólnokształcącej…, s. 251. Obliczenia procentowe dokonane przez Autora pracy.
196
w roku 1965/1966; 379 w roku 1970/1971 i 376 w roku 1972/197329. Trudno dostrzec tu jakąś prawidłowość, ale wskazane wyżej liczby wskazują na większą bądź mniejszą liczbą uczących się.
Analizując liczbę uczniów w wybranych latach szkolnych w poszczególnych miastach i powiatach ukazanych w tabeli 13 można stwierdzić, że w roku szkolnym 1956/57 najwięcej uczniów gromadziły placówki funkcjonujące w: Katowicach (21 457), Bytomiu (17 792) oraz powiecie rybnickim (17 439). Najmniej - w Cieszynie (2 297), Czeladzi (2 539) i Rybniku (3 255). W roku szkolnym 1959/60 nadal na pierwszym miejscu były Katowice (25 231), na drugim- Częstochowa (23 949), a na trzecim - powiat rybnicki (19 983). Koniec zestawienia zajmował jak poprzednio: Cieszyn (2 903), Czeladź (4 031) i Rybnik (3 882). W roku 1965/66 nie nastąpiły żadne zmiany. Z największą liczbą uczniów pozostawały Katowice (33 410), Częstochowa (27 150) i powiat rybnicki (27 377), a najmniejszą Cieszyn (3 210), Czeladź (4 609) i Rybnik (4 768). Wyraźnie zmniejszała się też liczba uczniów w powiecie będzińskim się: z 15 941 w roku 1965/1966 do 13 002 w roku 1973/197430.
W roku szkolnym 1970/71 nastąpiły zmiany. Co prawda nadal najwięcej uczniów posiadały Katowice (3 4149), ale po nich uplasowały się powiaty: rybnicki (33 796) i tarnogórski (29 029), a na końcu - nadal Cieszyn (2 938) i Czeladź (4 191).
Ostatni analizowany rok szkolny 1972/73 nie przyniósł radykalnych zmian. Górowały Katowice z 31 893 uczniami i kolejno powiat rybnicki (33 577) oraz Zabrze (25 577). Najmniej uczniów jak w poprzednich latach było w Cieszynie (2 773), Czeladzi (3 713) i Zawierciu (4 523). Pomimo tego, do szkół w każdym mieście i powiecie województwa katowickiego w roku 1972/1973 uczęszczało od 2% do około 13% uczniów mniej niż dwa lata wcześniej, przy średniej dla całego województwa wynoszącej około 6%.
29 Obliczenia dokonane na podstawie danych liczbowych pozyskanych z „Roczników statystycznych” i pracy M. Wierzbickiego (Studia nauczycielskie..,) s. 221.
30 Rozwój społeczno-gospodarczy powiatu będzińskiego …. s. 34, 82
197
Tabela 14. Liczba uczniów województwa katowickiego uczęszczających do szkół powszechnych poszczególnych powiatów (w wybranych latach okresu 1956-1973)
Lp. Nazwy miast/powiatów Rok szkolny
1956/57 1959/60 1965/66 1970/71 1972/73 Liczba uczniów w miastach
Razem uczniowie w miastach 167429 220399 260487 267647 247298
Liczba uczniów w powiatach
23 Powiat będziński 12698 17380 15941 15671 14146
24 Powiat bialsko-bialski 12511 15744 17023 16557 16044
25 Powiat cieszyński 10421 13004 15219 15590 14987
26 Powiat częstochowski 12755 17718 19826 19588 17803
27 Powiat gliwicki 8748 10366 13393 15267 14600
Razem uczniowie w powiatach 155550 190402 226440 251605 243088
Razem uczniów w miastach
i powiatach 322979 410801 486927 519252 490386
198
* brak danych
** powiat taki nie funkcjonował
Źródło: Tabela sporządzona przez Autora na podstawie - Rocznik statystyczny 1947. Rok XI. Dział XVI. Szkolnictwo.
Tabl. 1. Szkoły i uczniowie, s. 153; Tabl. 8. Szkoły powszechne w roku szkolnym 1945/46, s. 158.; Rocznik statystyczny 1950.
Rok XIV , tabl. 3. Szkoły i uczniowie, s. 134; Rocznik statystyczny 1960. Rok XX, tabl. 7 (442) Szkoły podstawowe i licea ogólnokształcące według województw, s. 327; Rocznik statystyczny 1965. Rok XXV , tabl. 1 (507) Szkolnictwo ogólnokształcące, zawodowe i wyższe, s. 392-393; tabl. 8 (514) Szkoły podstawowe i licea ogólnokształcące, s. 398; Rocznik statystyczny 1974. Rok XXXIV, tabl. 12 (679) Szkoły podstawowe dla nie pracujących (bez specjalnych) według województw, s. 522; tabl. 1 (607) Szkolnictwo ogólnokształcące, zawodowe i wyższe, s. 472-473; Rocznik statystyczny województwa katowickiego 1956, tabl. 101. Szkoły, s. 74, tabl.102 Uczniowie w liczbach bezwzględnych, s. 74; tabl. 103 Nauczyciele pełno-zatrudnieni s. 74, tabl. 104. Uczniowie szkół podstawowych według klas, s. 75; Rocznik statystyczny województwa katowickiego 1958; tabl. 1 s. 191. Szkolnictwo ogólnokształcące liczba szkół, uczniów, nauczyciel, s. 253;
Rocznik statystyczny województwa katowickiego 1959, tabl. 1(173) Szkoły podstawowe i uczniowie według powiatów, s. 256;
Rocznik statystyczny województwa katowickiego 1960, tabl. 1(190) . Uczniowie szkół podstawowych według płci i klas, s. 241, tabl. 2(191) Szkoły podstawowe i uczniowie według powiatów. Stan w dniu 20 IX, s. 242; Rocznik statystyczny województwa katowickiego 1962, tabl. 1 (199) Szkoły podstawowe i uczniowie według powiatów, s. 254; Rocznik statystyczny województwa katowickiego 1963, tabl. 3 (151) Uczniowi szkół ogólnokształcących, s. 206; Rocznik statystyczny województwa katowickiego 1964, tabl. 3 (153) Uczniowi szkół ogólnokształcących, s. 250; Rocznik statystyczny województwa katowickiego 1965, tabl. 3 (160) Uczniowi szkół ogólnokształcących według powiatów w roku szkolnym 1964/1965, s. 40; Rocznik statystyczny województwa katowickiego 1966, tabl. 1 (162) Szkolnictwo ogólnokształcące, zawodowe i wyższe, s. 424; tabl. 3 (164). Uczniowie szkół ogólnokształcących według powiatów w roku szkolnym 1965/1966, s. 427; Rocznik statystyczny województwa katowickiego 1971, tabl. 3 (152) Uczniowi szkół ogólnokształcących według powiatów w roku szkolnym 1970/1971. Stan z początku roku szkolnego, s. 418; Rocznik statystyczny województwa katowickiego 1971, tabl. 1 (150) Szkoły ogólnokształcące. Stan z początku roku szkolnego, s. 416; tabl. 2 (154) Szkolnictwo ogólnokształcące według powiatów w roku szkolnym 1972/73, s. 414; Rocznik statystyczny województwa katowickiego 1974, tabl. 1 (176) Szkolnictwo ogólnokształcące, s. 399.
Porównanie liczby uczniów szkół powszechnych województwa katowickiego oraz całego kraju zamieszczono na wykresie Aneksu 6. Krzywa tego wykresu wskazuje na łagodny wzrost liczby uczniów w województwie przez kilka kolejnych lat, przy osiągnięciu apogeum w roku 1967/1968 i stopniowym jej zmniejszaniu się w następnych latach.
Analizując liczbę uczniów województwa rok do roku (przyjmując wartość 100 dla roku poprzedniego), największy spadek o 15 725 miał miejsce w roku szkolnym 1952/1953 (wartość 96), a największy wzrost o 36 723 w roku szkolnym 1966/1967 (wartość 108). Spadek liczby uczniów w stosunków do poprzedniego roku szkolnego miał miejsce w latach 1951-1954, następnie wystąpiły lata wzrostu (1955-1968), a potem kolejny spadek do roku 1973. Średnio w omawianym okresie liczba uczniów co roku wzrastała jednak w województwie o 2%.
Z kolei procent ludności województwa w stosunku do mieszkańców całej Polski wahał się od 10,88 % w roku 1951 do 11,52% w 1973. Wskaźnik procentowy liczby szkół zamykał się zatem w wartościach od 10,87% w 1951 roku do 10,13% w roku 1973. Są zatem zbliżone.
Zależności występujące między udziałem procentowym liczby ludności, a liczbą szkół w województwie katowickim ilustrują dane ukazane na wykresie zawartym w Aneksie 7.
W konkluzji można więc stwierdzić, że w latach 1951-1973 średnia liczba ludności województwa katowickiego stanowiła 11% ludności Polski, a średnia liczba szkół - 10%.
Występuje tu więc widoczna korelacja.
199
Natomiast z zachowanych planów z 1972 roku w zakresie zmian w sieci szkolnej szkolnictwa podstawowego na lata 1972-1975 wynika, że przewidywano: 1/ uruchomić 23 szkoły, przy czym najwięcej bo 7 (30%) w powiecie wodzisławskim, 2/ zlikwidować - 59 placówek, a najwięcej bo 7 (11,8%) w powiecie będzińskim, 3/ dokonać połączenia 36 niektórych z nich z jednoczesną zamianą na tzw. filie, a najwięcej bo 13(36,1%) w powiecie gliwickim, a 4/ 88 szkoły (o 4 i 5 nauczycielach) planowano uczynić pełnymi szkołami podstawowymi, przy czym najwięcej bo 29 (33%) szkół takimi miało zostać w Siemianowicach31.
31 APK, KOS Śl., 224, sygn. 147, k. 60, Przewidywane zmiany w sieci szkolnej szkolnictwa podstawowego w latach 1972-1975.
200
Rozdział 5. Kadra nauczycielska
5.1. Sytuacja nauczycieli po zakończeniu wojny i uwarunkowania podejmowania przez nich pracy w powojennej sytuacji politycznej
5.1.1. Straty osobowe nauczycielstwa województwa śląskiego. Ich sytuacja materialna
Na obszarze utworzonego w 1945 roku województwa śląskiego, wśród prezentowanej grupy zawodowej zatrudnionej w szkolnictwie, zanotowano ogromne straty osobowe, bo okupant zastosował znacznie brutalniejszą niż na pozostałych terenach akcję eksterminacji, między innymi ze względu na masowy jej udział w ruchu oporu1. W czasie II wojny światowej zostało zamordowanych, zginęło bądź zaginęło ogółem blisko 17 000 polskich nauczycieli2.
Już w pierwszych tygodniach po wyzwoleniu, rozpoczęto skrupulatną rejestrację wszystkich sił nauczycielskich3 i służby szkolnej oraz osób pełniących funkcje w administracji szkolnej. Śląskie władze szkolne zadanie to scedowały na kierowników szkół, którzy stosowne arkusze rejestracyjne otrzymywali od organizowanych inspektoratów oświaty. Zaznaczano przy tym, że powyższe formalności nie mogły hamować prac związanych z uruchomieniem szkół, bo jak podano w jednym z wielu pism do nich skierowanych, ambicją każdego z nas powinno być jak najszybsze rozpoczęcie normalnej nauki szkolnej 4 .
W połowie 1945 roku, z częściowych danych zebranych przez KOS Śl. wynikało, że wskutek wojny miejscowe nauczycielstwo szkół powszechnych pomniejszyło się o prawie 300 osób, z czego m.in. zamordowano 247, z przyczyn naturalnych zmarło 50, a co najmniej 35 osoby uznawano za zaginione5. Dalsze ustalenia powiększyły straty osobowe wśród tej grupy zawodowej do 570 osób6. Są one różne w odniesieniu do poszczególnych miast czy powiatów, (jak i do strat osobowych nauczycielstwa polskiego w skali całego kraju7),
1 APK KOS Śl. 186, sygn. 82, Wykaz nauczycieli, którzy zginęli w czasie wojny. Por. J. Molenda, Organizacja szkolnictwa na terenie rejencji katowickiej w latach okupacji hitlerowskiej, „Zaranie Śląskie” 1974, nr 1, s. 26-29;
K. Popiołek, Z dziejów tajnego nauczania na Śląsku pod okupacją hitlerowską…, s. 42-53; S. Papla, Rozwój szkolnictwa ogólnokształcącego …, s. 377
2 S. Mauersberg, Reforma szkolnictwa…, Warszawa 1974, s. 29.
3 APK, KOS Śl. 186, sygn. 22, k. 1, Okólnik nr 2 w sprawie dalszej rejestracji sił nauczycielskich i służby szkolnej.
4APK, KOS Śl. , sygn. 22, k. 4.
5 APK, KOS Śl. 186, sygn. 82, Materiały na konferencję pokojową w Poczdamie. Dane na podstawie informacji przesłanych przez szkolne odziały ZNP i inspektoraty odnośnie strat wojennych.
6 O. Kotula, Szkolnictwo w województwie śląskim…, s. 13; J. Chodakowska, Geneza Uniwersytetu Śląskiego w Katowicach, „Rozprawa z dziejów oświaty” 1974, t. XVII, s. 153.
7 Por. m.in. M Maciaszek, Treść kształcenie…, s. 9-10.