2. Opieka rodzinna
2.2 Struktura i funkcje rodziny
Rodzina, jak każda mała grupa, posiada strukturę, czyli pewien skład elementów i zasad ich wzajemnego podporząd-kowania, umożliwiający funkcjonowanie grupy.
Odpowiednio wpisuje się tutaj twierdzenie J. Turowskie-go, iż struktura społeczna „jest kategorią analizy socjolo-gicznej, która dotyczy zarówno jednostek, jaki i wszelkiego rodzaju ponadindywidualnych całości społecznych, a wśród tych ostatnich jest narzędziem umożliwiającym
nie ich wewnętrznej budowy, jak i związków zewnętrznych, czyli powiązań między różnego rodzaju ponadindywidual-nymi całościami, a więc zbiorowościami, grupami
społecz-nymi, społecznościami”36.
W skład rodziny Tyszka zalicza: liczbę i rodzaj pokre-wieństwa członków rodziny, układ ich pozycji i ról społecz-nych, przestrzenne usytuowanie, siłę więzi instytucjonalnych i psychicznych, które występują pomiędzy poszczególnymi członkami rodziny, podział czynności, struktura władzy i autorytetów, rozkład miłości i względów.
Rodzina jest więc małą, ale skomplikowaną strukturą społeczną, uwikłaną w liczne procesy i posiadającą liczne elementy.
Z. Tyszka wyróżnia w strukturze rodziny następujące aspekty:
1) psychologiczny (więzi emocjonalne),
2) społeczny (pozycja społeczna, struktura, autorytet itp.), 3) kulturowy (normy, wzorce wewnątrzrodzinnych ról
spo-łecznych),
4) demograficzny (liczebność, rodzaj pokrewieństwa itp.). Socjolog A. Kotlarska-Michalska przyjmuje, że rodzina
ma znamiona instytucji społecznej37. Wyraża się to w
nastę-pujących założeniach:
1) jest grupą powołaną do realizacji ważnych spraw dla całej zbiorowości,
36 J. Turowski, Socjologia. Wielkie struktury społeczne, TNKUL Lublin 1994.
37 A. Kotlarska-Michalska, Funkcje opiekuńczo-zabezpieczające
2) stanowi formy organizacyjne zespołu czynności wyko-nywanych przez jednostkę w imieniu całości,
3) jest zespołem urządzeń środków działań, które pozwolą członkom grupy na wykonywanie publicznej funkcji celem zaspokojenia potrzeb i regulowania czynności całej grupy,
4) stanowi zespół ról społecznych członków grupy istot-nych dla życia grupy.
Szczególnym wyznacznikiem instytucjonalnego charakte-ru rodziny są jej funkcje.
Niektórzy socjologowie sprowadzają sens rodziny, jako instytucji społecznej, do pełnienia przez nią funkcji niezbęd-nych do rozwoju społeczeństwa. W literaturze najczęściej spotyka się definiowanie funkcji przez: cele, skutki działań, zadania. Przykładowo J. Turowski zakłada, że funkcja to jednorazowy zespół zadań czy następstwo dla szerszych grup. F. Adamski, przez funkcje rozumie cele, na które nastawione jest życie i działalność rodziny oraz zadania wy-pełniane przez nią na rzecz swoich członków i całego społe-czeństwa.
Problematyką funkcji rodziny bardzo szeroko zajmuje się Z. Tyszka. Przyjmuje on, że termin funkcja łączy: przypisane jej zadanie, realizowane w jej ramach działania, efekty tej działalności. Funkcje rodziny są ściśle powiązane ze
struktu-rą rodziny i tworzą „system rodziny”38.
W literaturze socjologicznej można znaleźć klasyfikacje funkcji rodziny różniące się liczbą podawanych funkcji,
zasadami podziału, terminologią, opisem. Omówienie zosta-nie sprowadzone do najbardziej znanych, przedstawionych przez Z. Tyszkę i F. Adamskiego.
Biorąc pod uwagę przeobrażenia i rolę rodziny poprzez wypełnianie funkcji, Z. Tyszka wyróżnił najważniejsze:
1) funkcja seksualna – jest bardziej ceniona niż w prze-szłości. Brak wystarczającej satysfakcji seksualnej jest obecnie znacznie bardziej konfliktogenny niż w prze-szłości,
2) funkcja materialno-ekonomiczna – coraz bardziej uwidacznia się partykularyzacja dochodów członków rodziny (dotyczy rodzin pracowniczych). Do kasy rodzinnej trafia jedynie część uzyskanych pieniędzy, reszta pozostaje w gestii poszczególnych członków rodziny i może być przeznaczona na wybrane cele, 3) funkcja kontrolna – zauważa się ograniczenie
kontrol-nej funkcji rodziny. Współczesne warunki życia nie sprzyjają roztaczaniu przez rodzinę nieformalnej kon-troli nad swoimi członkami (anonimowość jednostki poza domem, atomizacja społeczna itp.). Widoczny jest kryzys kontroli społecznej na wszelkich poziomach, 4) funkcja socjalno-wychowawcza – relatywnie
zmniej-szył się wpływ rodziców na dzieci (wpływ wielu insty-tucji), ale w mniejszym zakresie uległy zmniejszeniu wpływy wewnątrzrodzinnej spontanicznej socjalizacji. Można przyjąć tezę, że rodzina silnie oddziałuje na dzieci, jakkolwiek nastąpiła w jej ramach indywiduali-zacja oddziaływań ze względu na różnicowanie się
po-staw życiowych matek i ojców oraz ich działań wychowawczych,
5) funkcja kulturalna – widoczne jest zróżnicowanie aktywności kulturalnej członków rodziny, nawet na te-renie domu rodzinnego,
6) funkcja emocjonalno-ekspresyjna – zyskała na znacze-niu, m.in. ze względu na wzrost rangi uczuć wyższych w rodzinie (miłość). Rodzina w coraz większej mierze jest środowiskiem utrzymującym równowagę emocjo-nalną jednostki (zapewnia higienę psychiczną, poczu-cie bezpieczeństwa). Jeśli rodzina nie jest zdezorgani-zowana i konfliktowa, tym skuteczniej wypełnia
oma-wiane funkcje39.
Nieco inną klasyfikację przedstawił F. Adamski. Pierwsze
kryterium uwzględnia dwie grupy funkcji: instytucjonalne i osobowe.
Do funkcji instytucjonalnych zaliczane są:
– prokreacyjna, zapewnia ciągłość społeczeństwu,
– ekonomiczna, polegająca na zapewnieniu rodzinie dóbr materialnych,
– opiekuńcza, zapewniająca pomoc w sytuacji, gdy członkowie jej potrzebują,
– socjalizacyjna, przygotowująca członków do życia w społeczeństwie przez przekazywanie im wartości kulturowych,
39 Z. Tyszka, Rodzina w świecie współczesnym – jej znaczenie dla
– stratyfikacyjna, wyznaczająca przynależność do okre-ślonej klasy czy warstwy społecznej,
– integracyjna, pełniąca rolę społecznej kontroli zacho-wań członków rodziny.
Do funkcji osobowych, dotyczących rodziny jako grupy społecznej należą:
– małżeńska, zaspokajająca potrzeby intymne małżon-ków,
– rodzicielska, ma zaspokajać potrzeby uczuciowe za-równo rodziców, jak i dzieci,
– braterska, realizująca potrzeby uczuciowe rodzeństwa. Podstawą dla drugiej klasyfikacji, wg F. Adamskiego, jest kryterium trwałości i zmienności funkcji. Można tu wy-różnić zatem:
a) Funkcje pierwszorzędne, istotne, należą tu: funkcje prokreacyjne, socjalizacyjne i funkcja miłości,
b) Funkcje drugorzędne, akcydentalne, tj. funkcja ekono-miczna, opiekuńcza, stratyfikacyjna, religijna,
integra-cyjna40.
Zarówno pedagodzy, jak i socjolodzy są zgodni, że nieza-leżnie od wymienionych funkcji, zadaniem rodziny jest cią-głość biologiczna i kulturowa społeczeństwa, zaspokajanie
istotnych potrzeb jej członków41.
40 Por. F. Adamski, Socjologia małżeństwa i rodziny. Wprowadzenie, PWN Warszawa 1982, s. 19-20.
41 Por. S. Kawula i inni, Pedagogika rodziny, Wyd. A. MARSZAŁEK Toruń 1999; L. Albański (red.), Profilaktyka i wspomaganie
pedago-giczne rodziny, KK Jelenia Góra 2001; M. Plopa, Psychologia rodziny. Teoria i badania, Impuls Kraków 2005.