Cykl lekcji poświęconych kulturze żydowskiej
W ramach planowanego cyklu nauczyciele (historii i sztuki) przeprowadzają: dwugodzin-ną lekcję teoretyczdwugodzin-ną, której głównym celem jest przygotowanie uczniów clo zwiedzania ekspozycji judaistycznych w muzeach w Łęcznej i Włodawie; organizują wycieczkę do ww.
muzeów (zwiedzanie ekspozycji judaistycznej) i przeprowadzają tam wspólnie lekcje muzealne (jednogodzinną w Łęcznej i dwugodzinną we Włodawie), które z kolei mają przygotować uczniów do zajęć praktycznych (lekcja sztuki).
Cele o p e r a c y j n e Uczeń:
• ogląda zabytki kultury żydowskiej;
• przygotowuje krótkie referaty na temat niektórych elementów kultury żydowskiej;
• analizuje pod względem historycznym oraz plastycznym zabytki kultury;
• dzieli się wrażeniami po obejrzeniu wystawy (wyraża swoje doznania płynące z kon-taktu z zabytkami);
• pracuje używając Słowniczka wybranych terminów z kultury żydowskiej;
• wypowiada swoje opinie na temat twórczości współczesnej artystki;
• wskazuje możliwości wykorzystania w praktyce szkolnej dóbr kultury.
Środki d y d a k t y c z n e
• kserokopie załączników;
• przedmioty lub fotografie następujących obiektów: zwój Tory, talit, jarmułka, aron ha-kodesz, bima, jad, tefilin, rodał, babiniec;
• blok rysunkowy, kredki, farby, pędzle, klej, kolorowy papier, nożyczki;
• płyta z nagraniami piosenek w języku jidysz.
Co z o b a c z y m y w d a w n y c h s y n a g o g a c h w Ł ę c z n e j i W ł o d a w i e ? Scenariusz l e k c j i t e o r e t y c z n e j
Przebieg lekcji
1. Przed lekcją teoretyczną nauczyciel dzieli klasę na trzy grupy i wyznacza im zadania.
Uczniowie na podstawie Słowniczka wybranych terminów z kultury żydowskiej opra-cowują ustnie definicje następujących terminów: Tora, talit, jarmułka (grupa pierwsza);
aron ha-kodesz, bima, jad (grupa druga); tefilin, rodał, babiniec (grupa trzecia).
2. Nauczyciel prezentuje przyniesione do klasy przedmioty lub zdjęcia obiektów z albu-mów. Uczniowie z poszczególnych grup referują wiadomości zdobyte w domu.
3. Następnie dzielą tablicę na trzy części i przyporządkowują opisywane elementy do trzech zbiorów: 1) lektura synagogalna (Tora, rodał, jad); 2) wewnętrzna architektura synagogalna (aron ha-kodesz, bima, babiniec); 3) modlitwa synagogalna (talit, tefilin, jarmułka).
4. Nauczyciel historii luli sztuki podaje dodatkowe informacje dotyczące:
a) znaczenia głównych ksiąg judaizmu (Tora, Talmud, Kabała) oraz ich lektury według
73
kalendarza liturgicznego, a także w poszczególnych etapach życia człowieka (Tora - główna lektura wieku dziecięcego; Talmud - główna lektura wieku młodzieńcze-go; Kabała - główna lektura wieku dojrzałego);
b) znaczenia synagogi w życiu religijnym Żydów;
c) znaczenia modlitwy synagogalnej.
Pogadankę ilustruje kserokopiami i innym wcześniej zgromadzonym materiałem.
5. Nauczyciel sztuki prezentuje alfabet hebrajski, z którym uczniowie spotkają się w mu-zeum (załącznik nr 1).
6. Na końcu lekcji nauczyciel zapowiada, że uczniowie wkrótce obejrzą interesujące przykła-dy zabytków kultury żydowskiej na lekcji muzealnej w Łęcznej i Włcxkiwie. Zachęca uczniów, aby podczas wycieczki analizowali krytycznie materiał ikonograficzny, podkreśla większą wartość bezpośredniej kontemplacji zabytków w naturze. Informuje też, że po lekcjach muzealnych nastąpi twórcze wykorzystanie zdobytej wiedzy na lekcji sztuki.
Łęczna, Synagoga, 2002 r., fot. Marta Kubiszyn
W s y n a g o d z e
S c e n a r i u s z l e k c j i m u z e a l n e j
Nauczyciele dzielą uczniów na dziesięć grup, które samodzielnie opracowują przydzielo-ne tematy. Poszczególprzydzielo-ne grupy przy opracowywaniu wystąpień mogą korzystać z katalo-gu muzealnego Bramy czasu - żydowskie zabytki sakralne i obrzędowe, wydanego przez Muzeum Regionalne w Łęcznej.
Tematy do przygotowania przez poszczególne grupy w kolejności ich prezentacji Grupa pierwsza — „Przedwojenna Łęczna i jej mieszkańcy".
Np.: Łęczna to typowe dla Polski przedwojennej miasteczko, w którym Żydzi stanowili
Co to jest synagoga?
polskiej i 2273 narodowości żydowskiej. Wojnę przeżyli nieliczni Żydzi. Po wojnie nie pozostał w Łęcznej żaden z nich.
Grupa druga - „Synagoga Duża w Łęcznej".
Np.: Synagoga Duża, pierwotnie renesansowa, wzniesiona została w połowie XVII wieku.
Niegdyś była przypuszczalnie zwieńczona attyką. Po przebudowach ma dziś wygląd bu-dynku barokowego, z zachowanym renesansowym wystrojem wnętrza. Jest murowana z kamienia wapiennego, po zniszczeniach uzupełniana cegłą, otynkowana. Zbudowana została na planie prostokąta, w narożach i od północy oskarpowana. Elewacja zewnętrzna południowa i północna jest trójosiowa, wschodnia dwuosiowa. Synagoga posiada okna umieszczone wysoko w głębokich arkadowych wnękach. Była spalona w 1846 i 1881 r., następnie odbudowana. Zniszczona w czasie drugiej wojny światowej, odbudowana w la-tach 1953-1964. Muzeum Regionalne mieści się tu ocl 1966 r. Po wojnie dobudowano do ściany zachodniej (na miejscu rozebranego przedsionka i babińca) dwukondygnacyj-ny budynek.
Grupa trzecia - „Aron ha-kodesz i bima na przykładzie Synagogi Dużej w Łęcznej i Wło-dawie" (gnipa prezentuje odpowiednie partie swojego wystąpienia najpierw w Łęcznej, a potem, po gaipie ósmej, we Włodawie).
Np.: Tak jak w Łęcznej zwiedzanie synagogi rozpoczyna się od wschodniej ściany sali głównej. W jej środkowej części wznosi się ogromna aron ha-kodesz, posiadająca nie-zwykle bogatą oprawę, wykończoną w stiuku, pięknie polichromowaną. Poniżej stoi pulpit na księgi, do którego prowadzi dwubiegowe, siedmiostopniowe zejście ze spo-cznikiem. Pod nim umieszczono genizę, czyli schowek na święte księgi z niskim wej-ściem od strony południowej. Niestety, w Wielkiej Synagodze nie zachowała się bima.
Pozostały po niej cztery kolumny o wysokich cokołach i stylizowanych jońskich głowi-cach, które wspierają clziewięciopolowe sklepienie kolebkowo-krzyżowe. W sali głów-nej znajduje się duży zbiór judaików, łącznie z bardzo interesującymi fotografiami archi-walnymi oraz kolekcją przedmiotów związanych z kultem religijnym synagogalnym i sprawowanym w domu.
Grupa czwarta - „Synagoga Mała (zwana też domem modlitwy lub szkołą żydowską) w Łęcznej".
Np.: Wybudowana na początku XIX wieku, spalona w czasie pożaru w 1846 r., odbudo-wana w 1859 r. Ponownie zniszczona przez pożar w 1881 r. i odbudoodbudo-wana w 1894 r. Jej wnętrze przebudowano zapewne zaraz po wojnie, dostosowując je do nowych funkcji.
W 1950 r. w synagodze mieściła się kaszarnia, po 1954 r. filia lubelskiej Spółdzielni Pracy
„Drewno", następnie zakład krawiecki. Od 1993 r. Synagoga Mała jest siedzibą Biblioteki Publicznej. Rozebrano wówczas murowaną bimę, także murowany aron ha-kodesz, zasło-nięto malaturą polichromie, zamurowano ścienne nisze. Z oryginalnego wystroju wnętrza pozostała tylko kamienna umywalnia do rytualnego obmywania rąk w konchowej niszy na ścianie zachodniej.
Grupa piąta - „Przedwojenna Włodawa i jej mieszkańcy".
Np.: Zorganizowana gmina żydowska istniała we Włodawie od XVII wieku. W 1762 zbu-dowano barokową synagogę. Pod koniec XIX Żydzi we Włodawie stanowili ok. 66%
ludności i stan ten utrzymał się do wybuchu drugiej wojny światowej.
Grupa szósta - „Mała Synagoga we Włodawie".
Np.: Synagoga pochodzi z końca XVIII w., wymurowana z cegły na rzucie prostokąta, posiada kwadratową salę główną z przedsionkiem i babińcem ponad nim. Po 1939 r.
użytkowana jako magazyn i sklep. Remont kapitalny i przebudowę wnętrza zakończono w 1998 r. Wewnątrz zachowała się wnęka na aron ha-kodesz i fragmenty polichromii wymagające zabezpieczenia i konserwacji.
75
Grupa siódma - „Dom Studiów Religijnych we Włodawie".
Np.: Wymurowany na planie prostokąta, składał się z dwóch pomieszczeń, z których jedno było salą modlitw. Znaleziona w trakcie remontu tablica fundacyjna datuje budynek na 1927 lub 1928 r. Odrestaurowany w końcu lat 80-tych.
Grupa ósma — „Wielka Synagoga we Włodawie".
Np.: Jest to budowla późnobarokowa, wzniesiona w latach 1764-1774, wymurowana z ce-gły na planie prostokąta z wyodrębnioną od wschodu salą główną. Od strony północnej i południowej przylegają do niej dwa babince z grzebieniastymi attykami. W drugiej poło-wie XIX w. dobudowano nad przedsionkiem drugą kondygnację i boczne alkierze pod-parte arkadami. W czasie drugiej wojny światowej przeznaczona na magazyn wojskowy.
Niemal całkowitemu zniszczeniu uległo wówczas wyposażenie wnętrza. Remont budyn-ku z przeznaczeniem na muzeum ukończono w 1983 r.
Grupa dziewiąta - „Żydowskie szkolnictwo (cheder, Talmud Tora, jesziwa)".
Temat jest prezentowany w izbie mełameda (nauczyciela chederu). Przy wejściu do niej nauczyciel demonstruje uczniom, gdzie umieszczano mezuzy (na prawej futrynie drzwi wejściowych).
Łęczna, wnętrze Synagogi, 2002 r., fot. Marta Kubiszyn
Co to jest synagoga?
Kompozycja b a r w n a o p a r t a na w s p o m n i e n i a c h z w y c i e c z k i i na m o t y w a c h pisma h e b r a j s k i e g o
Scenariusz lekcji praktycznej (sztuka)
Po lekcjach muzealnych nauczyciel wyłania grupę uczniów, którzy w oparciu o przekaza-ne im szablony wykonają planszę z powiększonymi literami hebrajskimi. Plansza ta na-stępnie zostaje powieszona w pracowni plastycznej.
Przebieg lekcji
1. Nauczyciel odczytuje litery hebrajskie z planszy umieszczonej obok tablicy, podkreśla-jąc charakterystyczny kierunek zapisu tekstu po hebrajsku (ocl prawej do lewej).
2. Nauczyciel wytwarza nastrój sprzyjający twórczej pracy - może w tym celu wykorzy-stać nagrania pieśni w języku jidysz, a także odwołać się do własnych i uczniowskich wspomnień z wycieczki do synagog Łęcznej i Włodawy.
3. Przypomina eksponaty z napisami hebrajskimi (np. talerz na owoce cytrusowe), poka-zując zdjęcia zamieszczone w katalogu Bramy czasu - żydowskie zabytki sakralne i obrzędowe.
4. Prosi uczniów o wybranie sobie z tablicy jednej lub kilku liter i wykonanie kompozycji barwnej, w której wystąpi przynajmniej jedna hebrajska litera.
5. Nauczyciel może tu zasugerować literę szin. Przypomina, że paski tefilin zawiązuje się na ręce tak, by układały się w na kształt tej litery, i że jest to odwołanie się do słowa Szaddaj (Bóg).
6. Uczniowie wybierają litery, które będą wykonywać i szkicują zarys kompozycji.
7. Nauczyciel zachęca uczniów do łączenia malarstwa z techniką naklejania form (collage).
Podkreśla, że należy wyeksponować główny wątek kompozycji i „nie przemęczać"
obrazu.
8. Po skończeniu prac uczniowie eksponują je i omawiają, zwracając uwagę na występu-jące w nich elementy związane z kulturą żydowską.
Włodawa, parochet w Synagodze, 2002 r., fot. Marta Kubiszyn
77
Z a ł ą c z n i k nr 1 Alfabet hebrajski
litera nazwa litery wymowa forma finalna; uwagi
alet - nie wymawia się
bet, wet b, w
gimel g
- i dalet d
n hei h; nie wymawia się na końcu wyrazu
i waw w
T
zajin zn chet ch
ta tet t
jod U
kaf, chat k, ch 1
lamed 1
D
mem m•
2 nun n 1
D samech s
V ajin - nie wymawia się
2 pej P
£
fej t2 cadi c
r
P kot k
1 rejsz r
U U szin, sin sz, s
n taw t
Co to jest synagoga?
Załącznik nr 2
KARTA P R A C Y
Imię i nazwisko ucznia
Szkoła
Klasa
1. Co wiesz o następujących przedmiotach: rodał, Tora, jad? Co je łączy?
2. Które słowo nie pasuje do poniższego zestawu: tałes, bima, filakteria, talit, jarmułka, tefilin?
Uzasadnij swój wybór.
3. Które słowa z punktu 2. oznaczają te same przedmioty?
4. Jakie funkcje pełniła synagoga?
»
Tefilin, fot. Marta Kubiszyn (ze zbiorów Izby Pamięci Żydów Lubelskich)
79