Scenariusz1
Cele operacyjne Uczeń:
• porównuje wycinankę żydowską z polską wycinanką ludową;
• wskazuje wspólne i odrębne cechy dzieł sztuki różnych kręgów kulturowych;
• pracuje samodzielnie oraz w grupie;
• używa ze zrozumieniem terminów, takich jak: mizrach, sziwit, menora, szawuoslech, rajzetecb, ketu ba, kalendarz cło liczenia Omem, Megilat Ester,
• projektuje i wykonuje kartki okolicznościowe, będące wyrazem wzajemnego przeni-kania się kultury polskiej i żydowskiej.
Środki dydaktyczne
• reprodukcje lub kserokopie polskich i żydowskich wycinanek;
• biały papier na wycinankę, kolorowy karton (na tlo wycinanki), klej, ołówek, nożyczki z ostrymi końcami (np. do paznokci), ewentualnie flamastry, kredki, farby.
Przebieg lekcji
1. Nauczyciel przypomina uczniom wiadomości ze szkoły podstawowej na temat pol-skiej wycinanki ludowej (może wykorzystać reprodukcje), a następnie, na podstawie albumów, reprodukcji i kserokopii, prezentuje przykłady wycinanek żydowskich.
2. Uczniowie podzieleni na dwie grupy porównują wycinankę polską i żydowską. Grupa pierwsza szuka cech wspólnych, a grupa druga- odmiennych.
3. Uczniowie prezentują wyniki pracy, a nauczyciel podsumowuje i uzupełnia wypowie-dzi uczniów (w oparciu o załączniki nr 1, 2 i 3).
4. Następnie uczniowie projektują i wykonują kartki okolicznościowe (np. z okazji Nowego Roku) z wykorzystaniem elementów wycinanki polskiej i żydowskiej.
5. Po skończonej pracy następuje wspólna ocena wytworów oraz wybór najlepszych kart z przeznaczeniem do wydrukowania.
Załącznik nr 1
Wycinanie ornamentów, ozdób, sylwetek portretowych, ilustracji opowiadających o mito-logii różnych narodów (np. w Chinach), jak również związanych z kultem, było znane w wielu krajach świata, a w Europie szczególnie w Niemczech i Skandynawii. Wycinanka uprawiana była w Europie w pierwszej połowie XIX w., a więc przed jej rozwojem jako formy zdobnictwa ludowego w Polsce.
Genezę polskiej wycinanki ludowej należy łączyć ze wszystkimi formami tego typu zdobnictwa występującego od XVI w., zarówno w kulturze szlacheckiej i mieszczańskiej, jak też żydowskiej. W regionach nasyconych ludnością żydowską, zwłaszcza uboższą,
' Zajęcia plastyki (90 minut) przeznaczone dla uczniów gimnazjum.
119
utrzymującą silne więzi gospodarcze z polską wsią, pomysł papierowej wycinanki mógł być przejęty z rajzełech. Wielorakie inspiracje płynęły zatem z tych kręgów kulturalnych, w których wcześniej niż na wsi tworzono i stosowano papierowe wycinanki.
Na podstawie monografii Polska wycinanka ludowa (rozdział Geneza wycinanki ludowej w Polsce) oprać. A. Jeziorkowska-Polakowska.
Załącznik nr 2
Sztuka żydowska to w znacznym stopniu sztuka ludowa, w której forma wycinanki była bardzo popularna. Materiał, czyli papier, był stosunkowo łatwo dostępny i niedrogi. Tworze-nie wycinanek Tworze-nie było specjalTworze-nie kłopotliwe. Można było wycinać w papierze w przerwach pomiędzy studiowaniem świętych ksiąg, Tory i Talmudu. Wycinanki żydowskie były zresztą tworzone przez mężczyzn, a nie jak to na ogół bywało przy polskich wycinankach ludowych, przez kobiety. Prawie zawsze znajdowały się na nich cytaty i wersety ze świętych pism.
Najpopularniejszy typ wycinanki to MIZRACH. Ponieważ mizrach (po hebrajsku
„wschód") to kierunek wskazujący Jerozolimę, w tych wycinankach spotykamy motywy związane z tym miastem i świątynią. (Po zburzeniu Świątyni Jerozolimskiej ofiary ze zwie-rząt zostały zastąpione przez modlitwę. Zwykle w clni świąteczne modlono się w synago-dze, zaś w clni powszednie w mniejszych domach modlitwy, albo w domach prywatnych.
Najważniejsza część modlitwy to tzw. Amida, czyli Osiemnaście Błogosławieństw, którą Żydzi odmawiają na stojąco, zwróceni w stronę Jerozolimy - a więc w Polsce w stronę wschodniej ściany izby czy sali. Dlatego też w domach tę właśnie ścianę oznaczano m.in.
przy pomocy wycinanki mizrach). Odmianą tego typu wycinanki były SZIWITI, najczę-ściej wskazujące stronę Jerozolimy w synagogach (nazwa pochodzi od cytatu z Psalmu 16.: „Sziwiti ha-Szem l'negdi tamid" - „Stawiam Pana przed sobą zawsze"). Na środku sziwiti znajduje się czteroliterowe imię Boga.
Inna odmiana mizrachu to MENORA (słowo to oznacza świecznik, a zwłaszcza sied-mioramienny świecznik w Świątyni Jerozolimskiej). Jeszcze innym rodzajem wycinanki są SZAWUOSLECH i REJZEŁECH związane ze świętem Szawuot ( odpowiednik chrześcijań-skich Zielonych Świątek, upamiętnia nadanie Tory Izraelitom na Synaju). Wycinanki te umieszczano w oknach. Okrągłe rozety (rejzełech) to jedyne wycinanki, które mają wiele podobieństw do wycinanek polskich.
Wycinankami ozdabiano także wiele przedmiotów używanych w żydowskiej liturgii i obrzędowości, np. Megilat Ester - zwój księgi Esteiy czytany podczas święta Purim, kalendarze do liczenia Omeru (okresu pomiędzy świętami Pesach i Szawuot), służyły również jako ozdoby szałasów podczas jesiennego święta Sukkot, chorągiewki na święto Simchat Tora (ostatni dzień jesiennych świąt, będących końcem starego i początkiem nowego cyklu czytania Tory). Wycinankami strojono przeróżne amulety, a nawet kontrak-ty ślubne, tzw. ketuby.
(Na podstawie wstępu U. Halkowskiego do monografii Wycinanki oprać. A. Jeziorkowska-Polakowska).
Załącznik nr 3
W judaizmie wycinanka pełni funkcje kultowe. Elementy, z jakich jest ona zbudowana, mają znaczenie symboliczne, odnoszące się do relacji między człowiekiem a Bogiem. Nie ma dosłowności, wszystko ma swoje ukryte znaczenie. Drzewo z żydowskiej wycinanki nie jest realnym drzewem - jest ono symbolem biblijnego Drzewa Życia. Kogut nie jest zwykłym kogutem z podwórka - przywodzi na myśl tradycję kaparot - pokuty przed świętem Jom Kipur. Kolumny nie są tylko elementem architektonicznym - to aluzja do Świątyni Jerozolimskiej.
Wykonanie kartki okolicznościowej z wykorzystaniem techniki wycinanki żydowskiej
Charakterystyczną cechą większości wycinanek, nie tylko żydowskich, jest symetria.
Oś symetrii, zazwyczaj pionowa, przebiegająca pośrodku kompozycji, dzieli ją na dwa identyczne, odwrócone stronami pola. W wycinankach żydowskich spotyka się także kompozycje o trzech pionowych osiach symetrii oraz bardziej skomplikowane poziome, pionowe i ukośne. O ile w kompozycjach nie-żydowskich oś symetrii wynika z charakteru techniki, to w żydowskich pełni specjalną funkcję. W wycinankach typu mizrach, najważ-niejsze miejsce na osi zajmuje zazwyczaj menora — symbol Świątyni Jerozolimskiej. Cechą charakterystyczną dla sztuki żydowskiej jest zmysł trójwymiarowości. Przejawia się on w skłonności do dekoracyjnego przeplatania możliwie wszystkich elementów: ramiona Gwiazdy Dawida, menory, wici roślinne, szyje i nogi ptaków, wstęgi itp. Plecionki w wy-cinankach żydowskicli są zarazem swobodne, niewymuszone, pełne fantazji i bezpośred-niości. Zwierzęta w sztuce żydowskiej spełniają określone zadanie. Wyrażają często ludz-kie uczucia, kojarzą się z portretami konkretnych osób. Wynika to z zakazu przedstawiania postaci ludzkich w sztuce żydowskiej. Postać ludzka mogła być ukazywana jedynie frag-mentarycznie, bez twarzy. Zwierzęta zaś podlegają zazwyczaj deformacji, mają dziwne, krzywe dzioby, długie, skręcone języki, są zupełnie nierealne, bardzo silnie oddziaływują na widza. Technika żydowskiej wycinanki jest pozornie mało skomplikowana - na złożo-nej kartce papieru rysuje się kompozycję, po czym wycina się ją nożem. Tradycyjne wyci-nanki można podzielić na dwie grupy: monochromatyczne - z białego papieru, umiesz-czone na jednolitym, barwnym tle, oraz wielobarwne - z białego lub kolorowego papieru, malowane i rysowane (akwarelą, tuszem, ołówkiem, kredkami) i umieszczane na barw-nym tle. Jako tło wycinanek żydowskicli podkładano również folię metalową w różnych kolorach.
(Na podst. wstępu do monografii Wycinanki oprać. A. Jeziorkowska-Polakowska).
Załącznik nr 4
Elementy, które należy brać pod uwagę porównując wycinankę polską i żydowską:
1. Techniki wykonania
• rodzaje cięcia (płynne, swobodne etc.) 2. Rodzaje wycinanek
• na ścianę
• na belkę powały
• na firanki
• na ramy obrazów, luster, półek itp.
3. Typy wycinanek
• jednobarwne, stosowane pojedynczo lub jako element kompozycji zrytmizowanej
• wielobarwne 4. Rodzaje motywów
• abstrakcyjne (geometryczne, nieregularne itp.)
• roślinne
• zoomorficzne
• antropomorficzne
121
5. Formy
• kompozycja jednoelementowa prosta — jednobarwna lub wielobarwna
• kompozycja wieloelementowa wieloczęściowa tworzona przez łączenie (sklejanie) różnych elementów wyciętych z różnych arkuszy papieru, z reguły wielobarwna płaska lub trójwymiarowa
• kompozycja wieloelementowa jednobarwna, wykonana w jednym kawałku papie-ru, złożona z różnych motywów
6. Cechy stylowe
• ozdoby pojedyncze lub ornamenty o skanonizowanych schematach kompozycyj-nych wyrażających się w określokompozycyj-nych sylwetach pojedynczych lub zespołach form zestawionych według jednolitej zasady na zamkniętych płaszczyznach
• dominacja dekoracji nad treścią
• dominacja kompozycji i form symetrycznych
• stylizacja motywów inspirowanych przyrodą opartą na upodobaniu do syntetycznej sylwety, uzyskiwanej przez geometryzację albo swobodną anaturalistyczną inter-pretację natury, z rozbudowaniem tych elementów lub cech wzoru naturalnego, które wzbogacają zdobniczy efekt całości (np. ogony ptaków, liście, kwiaty itp.)
• konsekwentne zachowanie rytmu, zarówno w sylwetach, płaszczyznach, ażurach, jak też w kolorystyce
Wycinanka żydowska, A. Jeziorkowska - Polakowska