Rozdział 3. Gospodarstwa domowe według wybranych czynników
3.1. Sytuacja ekonomiczna
Według Adama Smitha „kaŜdy człowiek ma prawo do stopy Ŝyciowej zapewnia-jącej zdrowie oraz dobrobyt jego i jego rodziny”1. Sytuację ekonomiczną gospodarstw domowych wyznacza poziom konsumpcji dóbr i usług oraz jej priorytety w róŜnych dziedzinach Ŝycia i określonym czasie. Do grupy determinant o charakterze ekonomicz-nym zaliczane są zasoby dóbr będące w posiadaniu gospodarstw domowych, dochody gospodarstw (nominalne i realne), relacje z poziomem cen towarów i usług konsump-cyjnych oraz sposoby i formy ich nabywania. Wymienione determinanty stanowią eko-nomiczną podstawę funkcjonowania gospodarstw, określają poziom Ŝycia i konsumpcji oraz moŜliwości zaspokojenia wspólnych i indywidualnych potrzeb członków gospo-darstw domowych2. Na sytuację ekonomiczną wpływają takŜe uwarunkowania makro-ekonomiczne, odnoszące się do posiadanych zasobów i ogólnej sytuacji ekonomicznej kraju, równowagi rynkowej i koniunktury gospodarczej, obowiązujących uregulowań prawnych i finansowych oraz zasad organizacji Ŝycia społecznego. W ramach prowa-dzonej polityki społeczno-ekonomicznej stosuje się określone narzędzia kształtowania konsumpcji, na co gospodarstwa domowe nie mają bezpośredniego wpływu. Przyjmują je jako warunki konieczne i na ogół przystosowują się do nowej sytuacji, tworząc rów-nocześnie własną kondycję materialną3.
Jednym z podjętych celów badania było uzyskanie informacji na temat sytuacji ekonomicznej gospodarstw domowych będących uczestnikami rynku złota. Responden-tom przedstawiono, w oparciu o przyjętą koncepcję, trzy warianty odpowiedzi umoŜli-wiające jej ocenę za lata 2001–2005 według przyjętej w ankiecie kategoryzacji: „uległa poprawie”, „uległa pogorszeniu”, „nie zauwaŜam zmian”. Uzyskane rezultaty badania wykazały, Ŝe co piąty badany (22,19%) uznał ją jako „uległa poprawie” i niemal, co pią-ty (22,53%) jako „nie zauwaŜam zmian”. Ponad połowa respondentów (55,28%) była zdania, Ŝe warunki ekonomiczne w ich wspólnych domostwach uległy pogorszeniu –
tabela 7.
1
Por. A. Smith, Badania nad naturą i przyczynami bogactwa narodów, t. 2, Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa 1954, s. 529.
2 M. Janoś-Kresło, B. Mróz, Konsument i konsumpcja we współczesnej gospodarce, Szkoła Główna Han-dlowa, Warszawa 2006, s. 119–122.
Tabela 7. Gospodarstwa domowe według oceny sytuacji ekonomicznej i cech demograficzno-społecznych respondentów w latach 2001–2005
Ocena sytuacji ekonomicznej
Cechy demograficzno-
-społeczne respondentów ogółem uległa poprawie uległa pogorszeniu nie zauwaŜam zmian w odsetkach Ogółem 100,00 22,19 55,28 22,53 Płeć męŜczyzna 100,00 23,65 62,80 13,55 kobieta 100,00 20,16 44,80 35,04 Wiek w latach 18-25 100,00 24,38 42,05 33,57 26-45 100,00 17,48 63,24 19,28 46-60 100,00 21,86 56,29 21,85 61 i więcej 100,00 28,70 52,16 19,14 Wykształcenie podstawowe 100,00 13,41 51,40 35,19 zawodowe 100,00 16,26 73,70 10,04 średnie 100,00 18,99 52,18 28,83 wyŜsze 100,00 39,75 47,63 12,62 Status zawodowy osoba bezrobotna 100,00 3,21 77,14 19,65 emeryt, rencista 100,00 14,86 58,96 26,18 sektor prywatny* 100,00 45,11 38,66 16,23 sfera budŜetowa 100,00 19,04 53,35 27,61 Miejsce zamieszkania <10.000 100,00 17,41 46,88 35,71 10.000-50.000 100,00 19,55 60,91 19,54 50.001-100.000 100,00 24,32 51,62 24,06 >100.000 100,00 27,66 55,32 17,02
* w tym działalność gospodarcza i rolnictwo
Źródło: opracowanie własne na podstawie badania ankietowego.
Analiza oceny sytuacji ekonomicznej według płci respondentów wykazała nie-wielkie zróŜnicowanie w strukturze, szczególnie w wariancie „uległa pogorszeniu” oraz „nie zauwaŜam zmian” – wykres 7. W subgrupie męŜczyzn, blisko 2/3 (62,80%) uzło, Ŝe w ich wspólnych gospodarstwach domowych sytuacja ta uległa pogorszeniu, na-tomiast wskaźnik struktury dla tej oceny w subgrupie kobiet wyniósł 44,80% – udział „ogółem” 55,28%. Zmian w poziomie Ŝycia („ogółem” 22,53%) nie zauwaŜyły w więk-szości kobiety (35,04%) przed męŜczyznami (13,55%), natomiast dla oceny jako „ule-gła poprawie”, odsetek męŜczyzn wyniósł 23,65% i kobiet 20,16% – ,,ogółem” w pró-bie 22,19%.
Wykres 7. Respondenci według oceny sytuacji ekonomicznej i płci 0 10 20 30 40 50 60 70
męŜczyźni kobiety ogółem
Płeć
Odsetek respondentów
(%)
uległa poprawie uległa pogorszeniu nie zauwaŜam zmian
Źródło: opracowanie własne na podstawie tabeli 7.
Ponad 42% respondentów w wieku 18-25 lat oceniło sytuację ekonomiczną go-spodarstwa domowego jako gorszą, 33,57% nie zauwaŜyło zmian, a 24,38% uznało, Ŝe uległa poprawie – wykres 8. Przyjmując powyŜszą kolejność, wskaźniki struktury w pozostałych subgrupach wyniosły: dla osób w wieku 26-45 lat – 63,24%, 19,28%, 17,48%; 46-60 lat –56,29%, 21,85%, 21,86% i powyŜej 61 lat 52,16%, 19,14%, 28,70%. NajwyŜszy odsetek niezadowolonych z poziomu Ŝycia stanowili respondenci w wieku 26-45 lat (63,24%), natomiast najwyŜszy dla oceny, Ŝe uległ poprawie – badani powyŜej 61 roku Ŝycia (28,70%). Dominujący z kolei odsetek respondentów, według których nie nastąpiły dostrzegalne zmiany ekonomiczne w ich gospodarstwach, tworzy-li najmłodsi uczestnicy rynku złota mający 18-25 lat stanowiący 33,57%.
Uwzględniając poziom wykształcenia zauwaŜono, Ŝe w subgrupie osób z wy-kształceniem podstawowym dla 51,40% warunki Ŝycia uległy pogorszeniu (udział „ogółem” 55,28%), a dla 35,19% nie uległy zmianie (udział „ogółem” 22,53%). Re-spondenci, którzy ocenili, Ŝe uległy poprawie, stanowili 13,41% – „ogółem” w badanej zbiorowości 22,19% – wykres 9. Analogicznie wskaźniki struktury w pozostałych sub-grupach wyniosły: dla respondentów z wykształceniem zawodowym 73,70%, 10,04%, 16,26%, z wykształceniem średnim 52,18%, 28,83%, 18,99% i z wykształceniem wyŜ-szym 47,63%, 12,62%, 39,75%.
Wykres 8. Respondenci według oceny sytuacji ekonomicznej i wieku 0 10 20 30 40 50 60 70 18-25 26-45 46-60 61 i więcej ogółem Wiek Odsetek respondentów (%)
uległa poprawie uległa pogorszeniu nie zauwaŜam zmian
Źródło: opracowanie własne na podstawie tabeli 7.
Rezultaty badania pozwoliły zauwaŜyć, Ŝe dominujący odsetek osób, które do-konały negatywnej oceny sytuacji ekonomicznej wspólnego gospodarstwa domowego („uległa pogorszeniu), stanowili respondenci z wykształceniem zawodowym, natomiast dla oceny jako „uległa poprawie”, najwyŜszy wskaźnik w strukturze dotyczył respon-dentów z wykształceniem wyŜszym.
Wykres 9. Respondenci według oceny sytuacji ekonomicznej i wykształcenia
0 10 20 30 40 50 60 70 80
podstawowe zawodowe średnie wyŜsze ogółem
Wykształcenie Odsetek
respondentów (%)
uległa poprawie uległa pogorszeniu nie zauwaŜam zmian
Analiza oceny sytuacji ekonomicznej według statusu zawodowego responden-tów pozwoliła stwierdzić, Ŝe w subgrupie „osoba bezrobotna”, aŜ 77,14% uznało ją za gorszą, natomiast dla 19,65% pozostawała na niezmienionym poziomie. Jej poprawę w najniŜszym procencie zauwaŜyły w swoich gospodarstwach osoby bezrobotne stano-wiące tylko 3,21% – wykres 10. W pozostałych subgrupach zawodowych wskaźniki struktury wyniosły: dla emerytów, rencistów 58,96%, 26,18%, 14,86%, pracowników sektora prywatnego 38,66%, 16,23%, 45,11% oraz pracowników sfery budŜetowej 53,35%, 27,61% i 19,04%. NajwyŜszy odsetek w strukturze respondentów, których zdaniem sytuacja materialna rodziny uległa poprawie, stanowili zatrudnieni w sektorze prywatnym, stanowiący 45,11% w stosunku do udziału „ogółem” 22,19%, natomiast, wśród których uległa pogorszeniu, osoby bezrobotne (77,14%) oraz emeryci i renciści (58,96%) – wskaźnik struktury „ogółem” 55,28%.
Wykres 10. Respondenci według oceny sytuacji ekonomicznej i statusu zawodowego 0 10 20 30 40 50 60 70 80 90 osoba bezrobotna emeryt, rencista sektor prywatny sfera budŜetowa ogółem Status zawodowy Odsetek respondentów (%)
uległa poprawie uległa pogorszeniu nie zauwaŜam zmian
Źródło: opracowanie własne na podstawie tabeli 7.
Wyniki badania dotyczące oceny warunków ekonomicznych według miejsca zamieszkania wykazały, Ŝe w subgrupie z miejscowości do 10 tys. mieszkańców było 46,88% ankietowanych, którzy ocenili je jako gorsze, natomiast dla 35,71% nie zmieni-ły się (wskaźnik „ogółem” w próbie 55,28%). Wskaźnik struktury badanych dla oceny „uległy poprawie” wyniósł 17,41% – wykres 11. Analogicznie – w pozostałych subgru-pach wskaźniki te wyniosły: dla respondentów zamieszkujących miasta o liczbie 10-50
tys. mieszkańców 60,91%, 19,54%, 19,55%, 50-100 tys. mieszkańców 51,62%, 24,06%, 24,32 % i z miast ponad 100 tys. mieszkańców 55,32%, 17,02% i 27,66%.
Wykres 11. Respondenci według oceny sytuacji ekonomicznej i miejsca zamieszkania 0 10 20 30 40 50 60 70 <10.000 10.000-50.000 50.001-100.000 >100.000 ogółem Miejsce zamieszkania Odsetek respondentów (%)
uległa poprawie uległa pogorszeniu nie zauwaŜam zmian
Źródło: opracowanie własne na podstawie tabeli 7.
W postępowaniu badawczym zmierzano do weryfikacji hipotezy zerowej, Ŝe po-szczególne cechy demograficzno-społeczne respondentów (płeć, wiek, wykształcenie, status zawodowy i miejsce zamieszkania) oraz dokonana przez nich ocena sytuacji eko-nomicznej były niezaleŜne. Starano się uzyskać odpowiedź na pytanie, czy cechy te miały wpływ – i o jakiej sile – na sytuację ekonomiczną gospodarstw domowych –
ta-bela 8.
Tabela 8. Test chi-kwadrat i współczynniki kontyngencji C Pearsona między sytuacją ekonomiczną gospodarstw domowych
a cechami demograficzno-społecznymi respondentów
Wartości współczynników Cechy demograficzno- -społeczne Chi- -kwadrat df Istotność p C Cmax Cskor Płeć 97,9457 2 0,0000 0,2479 0,7618 0,3254 Wiek 47,9733 6 0,0000 0,1763 0,8413 0,2096 Wykształcenie 140,0746 6 0,0000 0,2926 0,8413 0,3478 Status zawodowy 218,1691 6 0,0000 0,3568 0,8413 0,4241 Miejsce zamieszkania 40,7084 6 0,0000 0,1628 0,8413 0,1935 Uwaga: dla poziomu istotności p=0,05 oraz dla df=2 stopni swobody (k -1)(w -1) wartość krytyczna chi-kwadrat alfa=5,991, a dla df=6 stopni swobody wartość krytyczna chi-kwadrat alfa=12,592.
Uzyskane wartości statystyki chi-kwadrat są znacznie wyŜsze (40,7084-218,1691) od wartości krytycznych chi-kwadrat alfa (5,991 i 12,592) we wszystkich wierszach, co pozwoliło odrzucić hipotezę zerową i stwierdzić, Ŝe na poziomie
istotno-ści alfa=0,05 istniała zaleŜność między badanymi cechami demograficzno-społecznymi a oceną sytuacji ekonomicznej. Analiza statystyczna wykazała takŜe, Ŝe istniejące po-wiązania (chi-kwadrat=97,94) między płcią a oceną sytuacji ekonomicznej były wysoce istotne (p=0,0000) i o przeciętnej sile (Cskor=0,3254). Oznacza to, Ŝe płeć responden-tów miała średni wpływ na ocenę sytuacji ekonomicznej gospodarstw domowych. Ba-danie współzaleŜności między wiekiem respondentów a dokonaną przez nich oceną sy-tuacji ekonomicznej potwierdziła istnienie zaleŜności (chi-kwadrat=47,97), która jest istotna (p=0,0000), ale o słabej sile (Cskor=0,2096). MoŜna uznać, Ŝe sytuacja ekono-miczna gospodarstw domowych była w słabym stopniu zaleŜna od wieku badanych. Badając związki między poziomem wykształcenia a sytuacją ekonomiczną uzyskano wartości współczynników świadczących o istnieniu związku (chi-kwadrat=140,0746) o wysokiej istotności (p=0,0000) oraz o średniej sile (Cskor=0,3478). Uzyskane wartości wskazują, Ŝe poziom wykształcenia respondentów w średnim stopniu wpływał na ocenę sytuacji ekonomicznej gospodarstw domowych. Ponadto rezultaty badania pozwoliły stwierdzić istnienie zaleŜności między statusem zawodowym a oceną sytuacji ekono-micznej (chi-kwadrat=218,1691), która była wysoce istotna (p=0,0000) o średniej sile (Cskor=0,4241). Wynik ten oznacza, Ŝe status zawodowy respondentów w średnim stopniu – jednak wyŜszym niŜ wykształcenie – miał wpływ na ocenę sytuacji ekono-micznej gospodarstw domowych. Analiza korelacji potwierdziła istnienie związku mię-dzy miejscem zamieszkania respondenta z oceną sytuacji ekonomicznej (chi-kwadrat=40,7084) na poziomie wysokiej istotności (p=0,0000), jednak o słabej sile (Cskor=0,1935). NaleŜy stwierdzić, Ŝe czynnik miejsca zamieszkania – obok czynnika wieku – miał bardzo słabe powiązanie z oceną sytuacji ekonomicznej.
Uzyskane rezultaty badania w zakresie sytuacji ekonomicznej, oparte na licznej próbie oraz celowym doborze jednostek reprezentowanych przez konsumentów rynku złota, stanowiły podstawę porównania własnych wyników badania z wynikami badania ankietowego warunków Ŝycia ludności dokonanego przez Główny Urząd Statystyczny w 2000, 2002 i 2003 roku – tabela 9.
Tabela 9. Gospodarstwa domowe według oceny sytuacji ekonomicznej w świetle badań GUS w latach 2000, 2002, 2003
oraz badania własnego obejmującego lata 2001–2005
Przewidywany poziom Ŝycia w okresie 2–3 lat
2000 2002 2003 średnio
Ocena sytuacji ekonomicznej
w odsetkach gospodarstw domowych
Osiągnięty,
średni
poziom
Ŝycia*
RóŜnica
Poprawi się lub bardzo się
poprawi 14,70 11,70 16,00 14,10 a) 22,20 8,10
Pogorszy się lub bardzo się
pogorszy 51,80 47,60 43,30 47,60 b) 55,30 7,70
Ani się nie poprawi, ani się
nie pogorszy 33,50 40,70 40,70 38,30 c) 22,50 -15,80
Ogółem 100,00 100,00 100,00 100,00 100,00 0,00
*dotyczy oceny sytuacji ekonomicznej w ostatnich pięciu latach według badania własnego: a) uległa poprawie, b) uległa pogorszeniu, c) nie zauwaŜam zmian.
Źródło: opracowanie własne na podstawie badania ankietowego realizowanego przez GUS w la-tach 1997–2003 opracowanego przez Wydział Warunków śycia Ludności oraz na podstawie badania wła-snego obejmującego lata 2001–2005.
W świetle badania GUS wyniki prezentują subiektywną samoocenę gospodarstw domowych dotyczącą spodziewanych zmian poziomu materialnego w ciągu 2-3 lat. Ba-dani odpowiadali na pytania uszeregowane w skali ocen: a) „poprawi się lub bardzo się poprawi”, b) „pogorszy się lub bardzo się pogorszy”, c) „ani się nie poprawi, ani się nie pogorszy”. Skala ocen była merytorycznie zgodna ze skalą ocen sytuacji ekonomicznej (poziomu Ŝycia) zastosowanej w badaniach autora i dotyczyła porównywalnego okresu badawczego, tj. lat 2001 – 2005.
Analiza porównawcza, dotycząca osiągniętego poziomu Ŝycia w stosunku do przewidywanego przez gospodarstwa domowe, wykazała umiarkowane zróŜnicowanie. Nadzieję na poprawę standardu swojego Ŝycia w okresie badanym posiadało ponad 14,00% gospodarstw domowych, co stanowiło 8,10% mniej od gospodarstw, w których te nadzieje spełniły się. Pogorszenie warunków Ŝycia (według GUS) przewidywało 47,60% gospodarstw, a osiągnęło ten stan (według badania autora) o 7,70% więcej.
PowyŜsze wyniki wykazują, Ŝe na bardzo zbliŜonym poziomie wzrosła zarówno liczba gospodarstw domowych stwierdzających poprawę, jak i pogorszenie aktualnego poziomu Ŝycia w stosunku do spodziewanego. Ponad 38% gospodarstw domowych przewidywało niezmienność warunków Ŝycia, a tylko 22,50% ją potwierdziło, co sta-nowiło róŜnicę niemal 16%.
Dokonane porównanie, mimo Ŝe dotyczyło dwóch niezaleŜnych prób, pozwoliło ocenić, jak kształtowały się subiektywne oceny gospodarstw domowych w kwestii zmian w spodziewanym i osiągniętym poziomie Ŝycia.
Uzyskane efekty nie są optymistyczne i potwierdziły istnienie duŜego zróŜnico-wania sytuacji ekonomicznej występującej w polskim społeczeństwie. Co drugie go-spodarstwo domowe uznało bowiem, Ŝe jego sytuacja materialna uległa pogorszeniu, a tylko co piąte, Ŝe uległa poprawie. Przyjmując sytuację ekonomiczną jako wyznacznik poziomu Ŝycia, naleŜy pamiętać, Ŝe odzwierciedla ona stopień zaspokojenia potrzeb, uwarunkowany istniejącą podaŜą dóbr i usług oraz poziomem realnych dochodów4.
Z danych stanowiących efekt badania przeprowadzonego w 2001 roku przez OBOP dotyczącego nastrojów społecznych w gospodarstwach domowych wynika, Ŝe dla 85% Polaków sytuacja materialna uległa pogorszeniu, a 74% oceniło sprawy w kra-ju jako zmierzające w złym kierunku5. Tylko dla 16% badanych, kierunek zmian spo-wodował polepszenie ich poziomu Ŝycia. NajwyŜszy odsetek niezadowolonych doty-czył rolników i gospodyń domowych (po 88% respondentów). Opinie w zakresie po-prawy sytuacji materialnej wyrazili przede wszystkim uczniowie i studenci (41%).
Najwięcej obaw związanych z najbliŜszą przyszłością było w wypowiedziach rolników (69%), a takŜe pracowników administracji i usług (67%). Częściej niŜ inni, na poprawę warunków materialnych liczyli najmłodsi badani (27%), prywatni przedsię-biorcy (26%) oraz uczniowie i studenci (25%).
OBOP zwrócił uwagę, Ŝe wskaźniki nastrojów społecznych były bardzo niskie, natomiast w przypadku ocen kierunku zmian w kraju oraz stanu gospodarki, wskaźniki przyjęły najniŜszy poziom spośród wszystkich pomiarów, jakie OBOP przeprowadzał w 2001 roku.
W świetle własnego badania, które obejmowało rynek złota oraz zmierzało m. in. do uzyskania wiedzy na temat sytuacji ekonomicznej gospodarstw domowych naleŜy stwierdzić, Ŝe uzyskane wyniki są na zbliŜonym poziomie w stosunku do wyników z badania OBOP.
4 T. Słaby, Konsument i konsumpcja we współczesnej gospodarce, Szkoła Główna Handlowa, Warszawa 2006, s. 106.
5
Według badania OBOP przeprowadzonego w czerwcu 2001 roku na ogólnopolskiej, losowej, reprezen-tatywnej próbie 990 mieszkańców Polski powyŜej 15 roku Ŝycia.