Analiza społecznych zmian zachodzących w gospodarce ma na celu określenie bieżących i przyszłych tendencji w kształtowaniu struktury ludności i jej wpływu na potencjał produkcyjny gospodarki, poziom dochodów ludności oraz wpływ dochodów na nastroje zakupowe i wielkość konsumpcji czy poziom wykluczenia społecznego i ubóstwa. Waga sytuacji społecznej i oczekiwanych w niej zmian stanowi bodźce do działań rządu oraz pozwala przewidywać długookresowe szanse i zagrożenia danego kraju. W rozdziale ukazano główne tendencje zachodzące w sferze społecznej w Polsce w I półroczu 2018 roku. Głównymi punktami analizy były zmiany w strukturze ludności, migracje, analiza dochodów i poziom ubóstwa.
Stan ludności i jej zmiany
W okresie od stycznia do kwietnia 2018 roku stan ludności wynosił 38410 tys. mieszkańców a więc o ok.
0,02% mniej niż a analogicznym okresie w 2017 roku. Wskaźnik przyrostu naturalnego w tym czasie na 1000 osób wynosił -1,9. Zjawisko to spowodowane było zarówno wzrostem umieralności (z 147,1 tyś w okresie I-IV 2017r. do 153,2 tys. w okresie I-IV 2018 roku) o 4,1%, a także spadkiem liczby narodzin o ok. 1,23% (z 130,3 tyś w okresie I-IV 2017r. do 128,7 tys. w okresie I-IV 2018 roku). Stan i prognozy ludności wg GUS wskazują, że zarówno wśród kobiet jak i mężczyzn większość stanowią osoby między 30 a 45 rokiem życia. Sporą grupę tworzą także osoby między 60 a 68 rokiem życia. Dalsze prognozy wskazują na spadek przyrostu naturalnego, co może wiązać się z ewentualnym zagrożeniem dla systemu emerytalno-rentowego w związku ze stosowaniem zasady solidaryzmu międzypokoleniowego (rys. 1).
Rysunek 1. Struktura ludności w Polsce w 2018 roku
Źródło: Piramida ludnościowa GUS; http://stat.gov.pl/obszary-tematyczne/ludnosc/ludnosc/ludnosc-piramida/
Liczba ludności w Polsce w I połowie 2018 w podziale na płeć wskazuje na niewielką przewagę kobiet (ok. 52%) w stosunku do mężczyzn. W tym okresie liczba ludności zmniejszyła się o ponad 20 tysięcy osób, a stopa tego ubytku wynosi -0,05%. Urodzenia żywe odnotowano w ilości 193 tys., czyli ponad 6 tys. mniej niż w tym samym okresie roku poprzedniego.
Współczynnik urodzeń wynosi aktualnie 10,1‰ (czyli spadek o 0,3 pkt). Co więcej, odnotowano wzrost współczynnika zgonów o 0,2 pkt. do poziomu 11,2‰, czyli wzrost liczby zgonów o ponad 4 tys. Przyrost naturalny w analizowanym okresie był ujemny i wyniósł -21,7 tys., współczynnik kształtował się na poziomie -1,1‰ (w I półroczu 2017 r. ubytek naturalny wyniósł -11 tys., tj. -0,6‰). Oznacza to, że w I półroczu 2018 r., w wyniku ruchu naturalnego, na każde 10 tys. ludności kraju ubyło 11 osób. W miastach ubytek naturalny liczył -18,6 tys. (-1,6‰), a na wsi -3,1 tys. (-0,4‰)4. Spadek przyrostu naturalnego przy jednoczesnym wzroście umieralności w dłuższym okresie mogą niekorzystnie wpływać na rynek pracy. Obniżenie potencjału czynnika pracy może wymagać jego uzupełnienia nierezydentami bądź, jeśli wystąpi taka możliwość, zmiany struktury produkcji na bardziej kapitałochłonną. Zagrożenia można dostrzec także od strony zabezpieczenia społecznego. W długim okresie spadek liczby narodzin, przy utrzymaniu podstawowych potrzeb społeczeństwa, może osłabić wiarygodność instytucji wsparcia. Będzie to główną przyczyną zmiany struktury osób w wieku produkcyjnym do osób w wieku nieprodukcyjnym (przed i poprodukcyjnym) (rys. 2).
Ponadto w okresie potencjalnego kryzysu, automatyczne stabilizatory koniunktury przy realizacji aktywnej polityki socjalnej mogą niekorzystnie wpłynąć na stan budżetu.
Współczesna polityka rządu miała na celu rozwiązanie tego problemu poprzez realizację programu „500+”. Jak jednak wskazują powyższe dane, program ten nie odwrócił tendencji spadkowej. Bezsprzecznym jest jednak jego wpływ na poprawę sytuacji materialnej rodzin z dziećmi, w których doszło do poprawy sytuacji majątkowej.
Na zmiany w licznie ludności w kraju wpływ miały także migracje. W analizowanym okresie zarejestrowana liczba emigracji była niższa niż liczba emigracji o ok. 1,3 tys. osób.
Rysunek 2. Struktura wiekowa ludności a rynek pracy
Źródło: Ludność. Stan i struktura oraz ruch naturalny w przekroju terytorialnym w 2018r. Stan w dniu 30 VI, Informacje Statystyczne, GUS, Warszawa 2018.
W I kwartale 2018 r. szacunkowa liczba przekroczeń granicy Polski wyniosła 63,5 mln, z tego 38,3 mln (60,4%) cudzoziemców (nierezydentów) i 25,2 mln (39,6%) Polaków (rezydentów). W I kwartale 2018 r. ruch graniczny (z Polski i do Polski) był większy w porównaniu do I kwartału 2017 r. o 2,9%. W I kwartale 2018 r. szacunkowa liczba przekroczeń granicy Polski była większa niż przed rokiem: cudzoziemców o 2,0%, Polaków o 4,3%.
W stosunku do I kwartału 2017 roku, najwięcej przekroczeń granicy wśród cudzoziemców wystąpiło wewnątrz UE. Swoboda przepływu czynników produkcji stanowi udogodnienie dla migracji co wystąpiło w analizowanym okresie. Słabsze tendencje występowały natomiast
w przypadku Ukrainy i Rosji. Średnie wydatki cudzoziemców wzrosły najwięcej w przypadku Rosji oraz Ukrainy, zaś największe spadki zanotowano w przypadku Słowacji (tab. 1)
Tabela 1. Ruch graniczny i wydatki cudzoziemców w Polsce i Polaków za granicą w I kwartale 2018 roku
Źródło: Ruch graniczny oraz wydatki cudzoziemców w Polsce i Polaków za granicą w I kwartale 2018 roku, Informacje Sygnalne, GUS 2018.
Wzrost napływu obywateli zagranicznych determinowała wielkość dokonywanych przez nich wydatków krajowych. Całościowe ujęcie danych wskazuje, że cudzoziemcy dokonywali znacznie więcej wydatków w Polsce, niż Polacy za granicą. Zjawisko to może być związane z poprawą atrakcyjności turystycznej Polski. Jak podaje portal przekrój finansowy.pl, nastąpił wzrost zainteresowanie Polską jako obszarem turystyki. Według danych przytaczanych przez Ministerstwo Sportu i Turystyki, w ubiegłym roku do Polski przyjechało 18,3 mln zagranicznych turystów, najwięcej z Niemiec, Wielkiej Brytanii, Ukrainy oraz USA i Rosji. Polskę odwiedzają także coraz liczniej mieszkańcy Chin i Izraela. Co więcej Polska Organizacja Turystyczna podaje, że 96 proc. zagranicznych turystów było zadowolonych z pobytu w Polsce, a 85 proc. planuje odwiedzić ją ponownie5. Taka tendencja korzystnie wpływa na krajowe PKB i wzrost dochodów z turystyki. Część osób odwiedzających Polskę podejmuję także pracę na jej terenie. Są to głównie mieszkańcy Ukrainy. Jak wskazują dane GUS, liczba wydawanych pozwoleń na pracę w Polsce
dla cudzoziemców systematycznie rośnie. W 2017 r. ponad 80% cudzoziemców, którym udzielono zgody na pracę w Polsce, stanowili mieszkańcy Ukrainy. Rynek pracy cudzoziemców w największym stopniu zdominowany był przez obywateli Ukrainy w województwie kujawsko-pomorskim i podkarpackim. Ponad 93% zezwoleń wydanych w tych województwach skierowanych było do obywateli tego kraju6. Ogólną strukturę zezwoleń na pracę w Polsce według obywatelstwa przedstawia rysunek 3.
Rysunek 3. Struktura zezwoleń na pracę w Polsce według obywatelstwa
Źródło: Zezwolenia na pracę cudzoziemców w Polsce w 2017r., Urząd Statystyczny w Bydgoszczy, GUS.
Dochody, wydatki i zamożność społeczeństwa
Konsonując analizy zamożności społeczeństwa polskiego, poddano analizie wskaźnik bieżącej ufności konsumenckiej (WBUK). Bieżący wskaźnik ufności konsumenckiej syntetycznie opisuje obecne tendencje konsumpcji indywidualnej. Wskaźniki ufności konsumenckiej mogą przyjmować wartości od –100 do +100. Wartość dodatnia oznacza przewagę liczebną konsumentów nastawionych optymistycznie nad konsumentami nastawionymi pesymistycznie, natomiast wartość ujemna oznacza przewagę liczebną konsumentów nastawionych pesymistycznie nad konsumentami nastawionymi optymistycznie7. Analiza wskaźników bieżącej ufności konsumenckiej wskazała poprawę subiektywnej oceny konsumentów. Ogólna wartość WBUK w 2 kwartale 2018 roku kształtowała na poziomie 6,6 i była niemal trzykrotnie wyższa od analogicznego okresu w 2017 roku.
6 Zezwolenia na pracę cudzoziemców w Polsce w 2017r., Urząd Statystyczny w Bydgoszczy, GUS.
7 Koniunktura konsumencka – maj 2018, GUS.
Tabela 2. Bieżący wskaźnik ufności konsumenckiej
Źródło: Koniunktura konsumencka – czerwiec 2018, GUS.
Całe pierwsze półrocze 2018 roku na ogół cechowało się korzystnymi tendencjami konsumpcji we wszystkich analizowanych aspektach. Dotyczyło to zarówno sytuacji finansowej gospodarstw domowych jak i ogólnej sytuacji ekonomicznej w Polsce. Rosnące wartości wskaźników sugerują optymistyczne nastroje panujące wśród gospodarstw domowych.
Spowodowane może być to ogólną poprawą sytuacji gospodarczej, a także przede wszystkim wzrostem oceny możliwości przyszłego oszczędzania pieniędzy (5,0 p. proc.). Na wzrost wartości wskaźnika wpłynęły wszystkie jego składowe. Najwyższe wzrosty odnotowano w ocenach dotyczących przyszłego poziomu bezrobocia i przyszłej sytuacji ekonomicznej kraju (odpowiednio o 4,6 i 2,8 p. proc.). Wzrost skłonności do oszczędzania skłania w tym przypadku konsumentów do odłożenia w czasie ważnych zakupów oraz wpływa korzystnie na ich bieżące zaufanie. Większa ufność konsumencka oznacza wzrost gospodarczy, który przekłada się na wzrost wydatków oraz konsumpcji. Zjawisko to potwierdzają kwartalne wskaźniki makroekonomiczne, wskazując na wzrost popytu konsumpcyjnego w cenach stałych na 104,8%
w stosunku do II kwartału 2017 roku, co powodowało zbliżony wzrost wielkości spożycia wśród gospodarstw domowych.
Rysunek 4. Wartości składowe bieżącego wskaźnika ufności konsumenckiej w okresie 2015-2018 roku
Źródło: Koniunktura konsumencka – czerwiec 2018, GUS.
Sytuacja dochodowa mieszkańców
Z analizy CBOS wynika, że Polakowi, który chce przeżyć miesiąc na podstawowym poziomie wystarczy 1467 zł. Polacy chcący od życia nieco więcej na utrzymanie potrzebują 2317 zł. Dobrej jakości życie kosztuje natomiast średnio 3605 złotych8. Przeciętne miesięczne wynagrodzenie brutto w gospodarce narodowej ukształtowało się w I kwartale 2018 roku na poziomie 4622,84 zł, tj. o 6,2% wyższym niż w analogicznym okresie ubiegłego roku. W sektorze publicznym wyniosło 5327,27 zł (wzrost do analogicznego okresu ub. roku o 4,8%), a w sektorze prywatnym 4349,80 zł (wzrost odpowiednio o 7,2%). Na wyższą dynamikę wynagrodzeń ogółem wpłynął wysoki wzrost płac w sektorze przedsiębiorstw, który wyniósł 7,1% (wobec 4,5% w I kw. 2017 r.
oraz w sferze budżetowej – odpowiednio o 4,3% (wobec 3,3%). Siła nabywcza przeciętnego miesięcznego wynagrodzenia brutto w gospodarce narodowej była o 4,7% większa niż przed
8 https://gazetalubuska.pl/ile-kosztuje-zycie-w-polsce-cbos-wyliczyl-za-ile-polak-przezyje-miesiac-w-kraju-takiej-kwoty-chyba-nikt-sie-nie-spodziewal/ar/13252236.
rokiem i wzrost ten był dwukrotnie wyższy niż odpowiednio przed rokiem (przed rokiem 2,1%).
Co więcej w I kwartale 2018 roku pracownicy przepracowali na 1 zatrudnionego 433 godziny, czyli o 18 godzin mniej niż w analogicznym okresie 2017 roku. Wzrost wynagrodzeń skutkował więc efektem dochodowym i przejawiał się w skłonności spędzania większej ilości czasu w domu, mniej zaś na rynku pracy. Wyższe place zwiększyły zamożność ludzi i spowodowały, że pracowali oni mniej. Potwierdza to wskaźnik wynagrodzenia realnego w stosunku do okresu poprzedniego w wysokości 102,1%. Względne wahania wynagrodzeń brutto w stosunku do średniej najbardziej widoczne były (w porównaniu z I kwartałem 2017 roku) górnictwie (spadek), wytwarzaniu i zaopatrywaniu w energię elektryczną, gaz, parę wodną i gorącą wodę (wzrost), informacji i komunikacji (wzrost), działalności profesjonalnej, naukowej i technicznej (wzrost) oraz edukacji (spadek).
Rysunek 5. Odchylenia względne przeciętnych miesięcznych wynagrodzeń brutto od przeciętnego wynagrodzenia w gospodarce narodowej według sekcji w I kwartale
Źródło: Zatrudnienie i wynagrodzenia w gospodarce narodowej w I kwartale 2018 roku, Warszawa 2018, s. 12.
Najszybsza dynamika wzrostu wynagrodzeń widoczna była w województwach Dolnośląskim, Małopolskim i Lubuskim, zaś najwolniej wynagrodzenia rosły w województwach Pomorskim, Lubelskich i Warmińsko-Mazurskim.
Jak podają Analizy Statystyczne GUS „Informacja o sytuacji społeczno-gospodarczej kraju
systemu ubezpieczeń społecznych w maju br. wyniosła 2225,48 zł i była o 4,4% wyższa niż przed rokiem. W okresie styczeń– maj br. ukształtowała się ona na poziomie 2200,51 zł, tj. wzrosła w skali roku o 3,9%. Przeciętna miesięczna realna emerytura i renta brutto z pozarolniczego systemu ubezpieczeń społecznych w maju br. była wyższa niż przed rokiem o 2,5%, natomiast w okresie styczeń–maj br. zwiększyła się w skali roku o 1,9%. Przeciętna miesięczna nominalna emerytura i renta brutto rolników indywidualnych w maju br. ukształtowała się na poziomie 1121,83 zł, tj. o 2,2% wyższym niż przed rokiem. W okresie styczeń–maj br. wyniosła ona 1222,16 zł, tj. o 2,3% więcej niż w analogicznym okresie ub. roku. Siła nabywcza przeciętnej miesięcznej emerytury i renty brutto rolników indywidualnych w maju br., a także w okresie pięciu miesięcy br., zwiększyła się w skali roku po 0,3%. Kwota brutto zasiłków dla bezrobotnych (bez składki na ubezpieczenie społeczne) wyniosła w maju br. 114,3 mln zł, tj. o 6,7% mniej niż w kwietniu br. oraz o 15,6% mniej niż przed rokiem. W okresie styczeń– maj br. wypłacono bezrobotnym 599,0 mln zł, tj. o 16,2% mniej niż rok wcześniej. Wartość wypłat z tytułu zasiłków i świadczeń przedemerytalnych wyniosła w maju br. 120,3 mln zł, tj. zmniejszyła się w skali roku (o 33,4%) oraz w stosunku do poprzedniego miesiąca (o 1,6%). W okresie styczeń–maj br.
wypłacono świadczenia z tego tytułu na kwotę ogółem 611,9 mln zł, tj. o 33,1% mniejszą niż w analogicznym okresie ub. roku.
Aktualnie brak jest jeszcze danych dotyczących zasięgu ubóstwa. Wstępne dane portalu worldpoverty.io pokazują jednak, że poziom ubóstwa w Polsce wynosi poniżej 3%. Dane te wskazują, że Polska nie jest zagrożona skrajnym ubóstwem. Dane te są zbieżne z informacjami podanymi w ostatnich latach przez GUS. Wyniki badań badań budżetów gospodarstw domowych wskazują na ogólną poprawę sytuacji materialnej, w tym stopniowe ograniczanie zasięgu ubóstwa.
Zauważono, że spada tzw. ubóstwo skrajne9. Wstępne dane wg CBOS10 wskazały jednak, że tylko 2% badanych żyje się bardzo dobrze i mogą pozwolić sobie na pewien stopień luksusu. 26%
wskazało, że żyje im się dobrze bez szczególnego oszczędzania, 53% żyje średnio, tzn. starcza im na codzienne wydatki, ale muszą oszczędzać przy poważniejszych zakupach. Niecałe 20%
badanych wskazało, że żyje poniżej średniego poziomu, z czego 17% żyje skromnie, co wymaga oszczędnego gospodarowania środkami finansowymi a 2% żyje w biedzie i nie wystarcza im na podstawowe potrzeby. Warto przy tym zauważyć, że taka subiektywna ocena sytuacji materialnej gospodarstw domowych stale się poprawia. Zauważono także, że mniej osób pożycza pieniądze, a lepsza sytuacja materialna przekłada się na wzrost oszczędności w społeczeństwie.
9 https://businessinsider.com.pl/finanse/poziom-ubostwa-w-polsce-spada-dane-gus-2015-2016/bw1cng2.
10 Materialne warunki życia, Komunikat z badań, CBOS, nr 47/2018, s. 1.
Maleje także liczba kredytów zaciąganych na podstawowe potrzeby, zaś coraz częściej są zaciągane na realizację aspiracji11.
Podsumowanie
Dokonując podsumowania analizy sytuacji społecznej Polski w I kwartale 2018 roku należy zwrócić uwagę na mocne i słabe strony przemian społecznych. Niewątpliwie korzystną zmianą odczuwalną wśród Polaków jest wzrost wynagrodzeń oraz spadek godzin pracy. Także nastroje konsumenckie kształtowały się korzystnie, czego wyrazem były dodatnie wartości wskaźnika ufności konsumenckiej. Wzrost konsumpcji może przekładać się na wzrost gospodarczy oraz wzmacniać tendencję do zatrudnienia. Ponadto program 500+ stanowił źródło dodatkowego dochodu dla wybranych gospodarstw domowych, poprawiając ich sytuację materialną. Na podstawie zebranych danych trudno jednak potwierdzić tezę, że przyczynił się on także do wzrostu przyrostu naturalnego. W obliczu ujemnego przyrostu naturalnego i starzejącego się społeczeństwa na horyzoncie mogą pojawić się problemy zabezpieczenia społecznego. W dłuższym okresie może dojść do spadku ilości siły roboczej i obniżenia potencjału wytwórczego gospodarki związanego z ekstensywnym wykorzystaniem czynnika pracy.
Do korzyści należy także zaliczyć poprawę atrakcyjności turystycznej Polski oraz odnotować fakt, że coraz więcej cudzoziemców dokonuje zakupów w Polsce. Część z nich, głównie mieszkańców Ukrainy decyduje się także podjąć pracę w Polsce. Odczuwalna sytuacja materialna Polaków stale poprawia się. Nadal jednak występuje niewielki odsetek mieszkańców żyjących w biedzie, nie mogących pozwolić sobie na zaspokajanie podstawowych potrzeb.
Źródła
Informacja o sytuacji społeczno-gospodarczej kraju w maju 2018 r., Główny Urząd Statystyczny, Warszawa 2018.
Koniunktura konsumencka – czerwiec 2018, GUS.
11
Koniunktura konsumencka – maj 2018, GUS.
Ludność. Stan i struktura oraz ruch naturalny w przekroju terytorialnym w 2018r. Stan w dniu 30 VI, Informacje Statystyczne, GUS, Warszawa 2018.
Maleje liczba Polaków, którym nie starcza na życie, https://www.bankier.pl/wiadomosc/Maleje-liczba-Polakow-ktorym-nie-starcza-na-zycie-7594739.html.
Materialne warunki życia, Komunikat z badań, CBOS, nr 47/2018.
Ruch graniczny oraz wydatki cudzoziemców w Polsce i Polaków za granicą w I kwartale 2018 roku, Informacje Sygnalne, GUS 2018.
Zatrudnienie i wynagrodzenia w gospodarce narodowej w I kwartale 2018 roku, Warszawa 2018.
Zezwolenia na pracę cudzoziemców w Polsce w 2017r., Urząd Statystyczny w Bydgoszczy, GUS.
Łukasz Augustowski