Jakiś czas temu, 6 listopada 2012 roku, mieliśmy zaszczyt gościć w Książnicy Pomorskiej, w Sali im. Zbigniewa Herberta jednego z najsłynniejszych polskich (obecnie żyjących) rzeźbiarzy – profesora Gustawa Zemłę. Okazją ku temu było wręczenie Medalu za Zasługi dla Miasta Szczecina, jaki miał otrzymać artysta z rąk przewodniczącego Rady Miasta Szczecin Jana Stopyry. Obecność Gustawa Zemły w naszym mieście (po 20 latach!) to
efekt zaproszenia przez redakcję Gazety Wyborczej, chcącej w ten sposób uczcić 40 rocznicę zainicjowania realizacji idei budowy pomnika, mającego upamięt-nić zmienne losy i pracę kilku pokoleń powojennych szczecinian. Spotkaniu towarzyszyła również wystawa o tytule Pomnik Czynu Polaków w Szczecinie – historia powstania poświęcona dobrze znanej mieszkańcom Szczecina charak-terystycznej rzeźbie.
Historia tego dzieła sztuki sięga epoki PRL-u, kiedy to ówczesne władze poli-tyczne naszego regionu, w 1972 roku, podjęły uchwałę o postawieniu w Szcze-cinie, na Wałach Chrobrego pomnika symbolizującego pracę i wkład naszego województwa w rozkwit Polski Ludo-wej11. Oczywiście był to język propa-gandy rządzących w tamtym okresie.
Obecnie nazwa Polska Ludowa młod-szym szczecinianom niewiele mówi,
1 S. S. Janusiewicz, Trzy Orły – ikona, Szczecin 2004, s. 16.
Gustaw Zemła w Sali im. Zbigniewa Herberta w Książnicy Pomorskiej
nawet jest obca. Trzeba wiedzieć, że wtedy, w państwie o socjalistycznym ustroju rządziły inne prawa niż obecnie w kraju demokratycznym. „Jedynie słuszna” poli-tyka decydenta była realizowana przez jego podwładnych towarzyszy partyjnych.
W Szczecinie ideą pomnika zarażono wiele osób, które pośrednio lub bezpośrednio odpowiadały za realizację tego pomysłu. Wśród nich był Stanisław Krzywicki (póź-niejszy wieloletni dyrektor Wojewódzkiej i Miejskiej Biblioteki Publicznej, przekształ-conej później w Książnicę Pomorską), który miał za zadanie wybrać odpowiedniego artystę rzeźbiarza. Z pomysłu postawienia pomnika na Wałach Chrobrego jednak zrezygnowano. O pomniku Czynu Polaków zaczęto głośniej mówić w 1976 roku z okazji 35-lecia PRL22. Wtedy to jeden z pracowników Wydziału Kultury KC zapro-ponował kandydaturę Gustawa Zemły. Artysta był znany już z niektórych swoich realizacji, między innymi: postawionego na Woli monumentu Polegli – Niepokonani czy słynnego już wtedy pomnika Powstańców Śląskich usytuowanego w Katowicach (wykonanego na zamówienie Edwarda Gierka).
Artysta współpracował wtedy z innym rzeźbiarzem – Eugeniuszem Kozakiem, z którym przyjeżdżał wielokrotnie do Szczecina, by wybrać miejsce, w którym mia-łaby stanąć rzeźba.
Zafascynowały ich Jasne Błonia, ale nie ich płaszczyzna, ale sam park Ka-sprowicza, tuż za ul. Piotra Skargi, gdzie pochyłość łagodnego zbocza obniża się i na jego szczycie postawienie figury pionowej pomnika, daje niepowtarzal-ne piękno obramowania go naturalną zielenią gęstego na horyzoncie Lasku Arkońskiego.33
Gdy lokalizacja pomnika była już znana, artysta przystąpił do pracy twórczej nad projektem samego dzieła. Wykonał setki rysunków, aby uzyskać efekt o ja-kim marzył:
Mistrz Zemła nie ukrywał, że […] najbardziej gustuje w wizji monumentu, w którym orły unoszą się z gniazda do lotu […]44.
Ale pomysł artystyczny wymagał, by dopasować go do charakterystycznych cech fizycznych tych drapieżnych ptaków. Nie było to takie proste, ponieważ wypłynął jeden poważny problem, Nie miano pomysłu jak je podeprzeć. Problem konstrukcyjny został rozwiązany przez szczecińskiego inżyniera Jerzego Wojciecha Piskorza-Nałęckiego, któ-ry zaproponował, by trzon trzymający orły był obłożony polerowaną blachą z nierdzewnej stali. Sprawiło to efektowne wrażenie unoszenia się 60-tonowej masy wyobrażającej orły.
Do realizacji projektu przystąpiono w Zakładach Mechanicznych im. Marcelego Nowotki w Warszawie, gdzie artysta najpierw zrobił pełnowymiarowe rzeźby w gipsie.
2 Ibidem, s. 24.
3 Ibidem.
4 Ibidem, s. 28.
A
ARTYKUŁYNatomiast w Szczecinie wykonano fundamenty pod pomnik oraz prace związane z jego umocowaniem (dokumentację do tych robót sporządził konstruktor pomnika Jerzy Wojciech Piskorz-Nałęcki). Zainstalowano także oświetlenie obiektu, a także odpowiednio dostosowano otoczenie rzeźby. Następnym etapem prac był transport poszczególnych fragmentów monumentu do Szczecina. Pierwszy orzeł dotarł na Jasne Błonia 25 lipca 1979 roku. Pozostałe orły znalazły się w Szczecinie już 7 sierpnia. Cztery dni później dokonano ich montażu pod nadzorem Jana Jęczykow-skiego i w obecności Gustawa Zemły. O ostatecznym zakończeniu prac przy mon-tażu pomnika prasa poinformowała 14 sierpnia. Uroczysta ceremonia odsłonięcia pomnika Czynu Polaków odbyła się 3 września 1979 roku. Obecnie jest to jeden z najbardziej znanych pomników Szczecina, nazywany potocznie Trzema Orłami.
Jak wcześniej wspomniano, spotkaniu z artystą towarzyszyła wystawa Pomnik Czynu Polaków w Szczecinie – historia powstania. Ideą jej było przypomnie-nie szczecinianom historii powstawania jednej z najbardziej rozpoznawanych szczecińskich rzeźb. Celem jej autorów było również przedstawienie w formie ikonograficznej wszystkich faz realizacji projektu tego monumentu, od gipsowych rzeźb aż do finalizacji zamierzenia artystycznego. Temu służyły plansze, które przedstawiały kolejno etapy powstawania pomnika w fabryce, transport poszcze-gólnych części do Szczecina, prace przy fundamencie i montażu elementów nadziemnych. Ponadto w gablotach umieszczono książki, różne dokumenty
Konstruktor pomnika Jerzy Wojciech Piskorz Nałęcki
Gustaw Zemła oglądający wystawę
Gustaw Zemła (z prawej) i Jan Stopyra
A
ARTYKUŁYi fotografie, a także widoki pomnika na tle parku Kasprowicza. Wystawa była dopełnieniem spotkania z artystą uznanym i cenionym w świecie sztuki rzeźbiarskiej w Polsce i poza granicami naszego kraju. Profesor, po ceremonii wręczenia medalu, podczas której opo-wiadał o historii i idei przyświecającej zrealizowanej koncepcji, przedstawił konstruktora tego monumentu – Je-rzego Wojciecha Piskorza-Nałęckie-go. Następnie odbyło się zwiedzanie wystawy zorganizowanej przez Dział Zbiorów Specjalnych oraz Dział Infor-macji Naukowej i Promocji Książnicy Pomorskiej.
Spotkanie z artystą przypomniało starszym pokoleniom szczecinian (młodsze dopiero go poznały), kim był
twórca pomnika. Od czasów postawienia monumentu i jego odsłonięcia minęło już kilkadziesiąt lat. Jest on rozpoznawalnym symbolem Szczecina, budzi kon-trowersje, w zależności od okazji zbierają się wokół niego różne grupy społeczne.
Jako obiekt wrósł w architekturę krajobrazu parku Kasprowicza. Gustaw Zemła miło wspomina tamte trudne czasy, gdy podjął się zaproponowanego mu za-dania. Z jego punktu widzenia, artysty rzeźbiarza, to że jego dzieło powstało w Polsce Ludowej nie ma żadnego znaczenia. Prawdziwa idea pomnika była związana z trzema pokoleniami szczecinian, które reprezentowane są przez trzy orły. Odbiór społeczny tej rzeźby jest nadal pozytywny, pomimo jej historycz-nych uwarunkowań. Ludzie podziwiają jej projekt, bardzo dobrze wpasowany w przestrzeń parku.
Wystawa poświęcona historii powstania pomnika zobrazowała bogactwo ist-niejącej dokumentacji ikonograficznej dotyczącej Trzech Orłów. W swoim kadrze pomnik umieściło wielu fotografów. Rejestrowano poszczególne fazy jego powsta-wania, uroczyste odsłonięcie. Fotografowano go w różnych porach dnia i nocy, przy różnych okazjach i z różnej perspektywy. Zdjęć związanych z pomnikiem Czynu Polaków można znaleźć wiele w różnego rodzaju publikacjach, w prasie.
Były wykorzystywane jako awers na pocztówkach, na ich podstawie wykonano także makietę rzeźby. Wartość historyczna dokumentów ikonograficznych wy-eksponowanych na wystawie jest bezcenna. Prezentowane materiały ilustrują jakie zainteresowanie wzbudzał wśród fotografów ten pomnik. Zainteresowanie
Gustaw Zemła wpisuje się do kroniki imprez orga-nizowanych przez Książnicę Pomorską
zaś wystawą potwierdza, że warto gromadzić dokumenty ikonograficzne w bi-bliotekach różnego typu i różnego szczebla, by móc je później zaprezentować szerszej publiczności.
Gustaw Zemła i Jan Stopyra oglądają makietę pomnika Czynu Polaków
R
RELACJE, SPRAWOZDANIA Władysław MichnalKsiążnica Pomorska im. Stanisława Staszica w Szczecinie (1962–2003)