Współcześnie osoby z niepełnosprawnościami odczuwają potrzebę aktywnego uczestnictwa w różnorodnych przestrzeniach życia społecznego i kulturowego, w tym także w turystyce. Na gruncie literatury przedmiotu należy zwrócić uwagę, że turystyka daje możliwość nie tylko rekompensowania ruchowych braków, ale Tabela 1. Porównanie modelu indywidualnego i społecznego
Kryterium porównania Medyczny model
niepełnosprawności Społeczny model niepełnosprawności Podejście do
niepełnosprawności tragedia osobista kwestia społeczna Istota problemu choroba, uszkodzenie
fizyczne, utrata
Miejsce zjawiska wymiar osobisty w organizacji społeczeństwa Rola osoby
niepełnosprawnej pacjent/klient konsument, uczestnik życia społecznego
Rozwiązanie problemu pomoc profesjonalistów (interwencja, rehabilitantów,
kontroli dokonywana przez ekspertów samokontrola, możliwość wybory
Oczekiwane rezultaty adaptacja jednostki akceptacja jednostki w społe-czeństwie, zmiana społeczna, kierowanie własnym życiem, środowisko bez barier Źródło: Bujanowska (2009: 22).
Turystyka osób z niepełnosprawnością – dobre praktyki UAM 137
przede wszystkim wielopłaszczyznowego usprawnienia. Jej nadrzędną rolą jest usprawnianie jednostki na drodze do samodzielności w różnorodnych płaszczy-znach życia. Mowa tutaj o dążeniu do optymalizacji sprawności psychicznej, spo-łecznej, zawodowej oraz fizycznej. W konsekwencji ma to zaowocować maksy-malizacją przystosowania do prawidłowej aktywności życiowej. Zatem turystyka tak postrzegana to nie tylko aktywna forma wypoczynku, ale przede wszystkim swoisty środek terapeutyczny i wychowawczy. Daje on możliwość wzmocnienia pozytywnego indywidualnych możliwości jednostki i staje się płaszczyzną wery-fikowania i rozbudowywania umiejętności i zdolności jednostki w różnorodnych warunkach (Kaganek 2015: 77). Znaczenie turystyki dla osób z niepełnospraw-nościami na gruncie literatury przedmiotu można podzielić na:
• fizyczne – jest skoncentrowane na usprawnieniu organizmu, poprawie spraw-ności fizycznej i koordynacji; koncentruje się w dużej mierze na poprawie kon-dycji, wypoczynku i regeneracji organizmu;
• psychiczne – dotyczy samospełnienia, odczuwania radości, to także pokony-wanie słabości oraz walka z lękiem; w pozytywny sposób wspomaga reduko-wanie stresu i negatywnych emocji;
• społeczne – rozumiane jako integracja oraz nabywanie umiejętności interakcji – nawiązywania i utrzymywania kontaktów, relacji społecznych – oraz wypra-cowanie i utrwalenie wzorców zachowań (Popiel 2015: 56).
Nie ulega wątpliwości, że turystyka osób z niepełnosprawnościami stopniowo się rozwija, jednak nie osiąga jeszcze dostatecznego poziomu w tym aspekcie (Ka-ganek 2015: 77). Jest to spowodowane szeregiem barier, które w znaczny sposób uniemożliwiają jej optymalizację. Najpopularniejsza klasyfikacja barier aktywno-ści turystycznej została opracowana przez Smitha (1987: 14). Autor wskazuje na trzy płaszczyzny. Pierwsza z nich to bariery rzeczywiste, które wynikają z rodzaju niepełnosprawności lub są z nią związane. Ich egzemplifikacją jest niewłaściwa edukacja czy nadopiekuńcza postawa rodziców. Autor podkreśla, że mają one cha-rakter wewnętrzny. Należy także zwrócić szczególną uwagę na bariery rzeczywi-ste o charakterze zewnętrznym, których przykładami są: społeczna nieudolność, brak potrzebnej wiedzy czy zależność od opiekuna. Drugą kategorią są bariery środowiskowe, w ich obrębie autor wskazuje na prawne regulacje, architekturę czy społeczne nastawienie. Ostatnia z zaproponowanych przez Smitha (1987: 14) kategorii to bariery interaktywne, autor określa je mianem: „niedostosowania zdolności do wyzwania i bariery komunikacyjne”. Na gruncie polskiej literatury przedmiotu szczegółowej klasyfikacji barier dokonał między innymi T. Łoboże-wicz. Opracowanie autora pozwala wskazać na następujące grupy:
• bariery urbanistyczne;
• bariery architektoniczne;
• bariery komunikacyjne;
• bariery społeczne;
• bariery ekonomiczne;
• brak sprzętu turystycznego;
• brak informacji na temat potrzeb osób z niepełnosprawnościami (Łobożewicz 200: 50–51).
138 Emilia Wieczorek
Z perspektywy badawczej zagadnienie turystyki osób z niepełnosprawnością było podejmowane, jak wskazuje literatura przedmiotu przez wielu autorów.
Wskazać należy w tym miejscu na opracowanie K. Kaganka, który szczególnej refleksji poddaje problematykę barier turystyki. Koncentruje się zasadniczo na kontekście statusu materialnego. Wieloletnie badania oraz analizy prowadzone przez K. Kaganka zaowocowały autorską klasyfikacją barier, która uwzględnia stanowisko osób z niepełnosprawnościami co do barier turystyki. Klasyfikacja ta przedstawia się następująco:
• bariery finansowe,
• bariery społeczne,
• bariery psychologiczne,
• bariery organizacyjne,
• bariery sprzętowe,
• bariery architektoniczne,
• brak kadry,
• brak ofert turystycznych (Kaganek 2009: 47–87).
Dostępne opracowania dostarczają ogólnej wiedzy na temat poruszanych pro-blemów. Zagraniczne publikacje pozwalają stwierdzić, że status ekonomiczny osób z niepełnosprawnościami w Europie Zachodniej jest stosunkowo wysoki (Kaganek 2009: 47–87). Warto te doniesienia zestawić z egzemplifikacją badaw-czą poświęconą turystyce w Polsce. Jak wykazały badania T. Skalskiej, to właśnie niski status ekonomiczny wyklucza udział osób z niepełnosprawnościami w tu-rystyce. Według tej autorki aż 63,6% respondentów z niepełnosprawnościami utrzymywało się z renty, 6,6% – z emerytury, a 9,6% – z różnorodnych świadczeń socjalnych. Jedynie 14,3% badanych respondentów wskazywało, że głównym źródłem utrzymania była praca (Skalska 2011: 126–127). Sformułowane przez Skalską (2003: 93) wnioski jednoznacznie wskazują, że statut ekonomiczny jest determinantem udziału w turystyce. Nie są to wnioski odosobnione. Zajadacz (2012: 226–228) wskazuje, że wśród osób z dysfunkcją narządu słuchu to wła-śnie ograniczenia finansowe są główną przyczyną braku konsumpcji turystyki.
Literatura światowa obfituje w różnorodne publikacje poświęcone poruszanej tematyce. Nie sposób w tym miejscu pominąć znakomitych rozważań S. cy z 1998 r. o problemach turystyki osób z niepełnosprawnościami (por. Dar-cy 1998, 2005). Jak wskazuje Godlewski światowa literatura przedmiotu bogata jest w opracowania z tego zakresu tematycznego: „(…)Tematyką związaną z ryn-kiem turystyki niepełnosprawnych zajmowali się również Papone (1997), We-iler, Muloin (1990), problemem przystosowania transportu dla niepełnospraw-nych − Burnett (1996), Cavinato, Cuckovich (1992), Cooper (1989), (Faulkner, French 1982), problemem dostępności − Connor (1997), Darcy (1995), Rawson i Murray (1988), Sims (1987). Wśród częściej poruszanych tematów znalazł się również problem informacji turystycznej dla niepełnosprawnych (Muloin, We-iler 1993), problemy czasu wolnego osób niepełnosprawnych (Murray, Murray 1989), a także problemy integracyjne (Kern 1989) (…)”. A zatem stanowisko Kaganka na temat obecnego stanu badań nad obszarem turystyki osób z niepeł-nosprawnościami wydaje się słuszne: „Podejmuje się wiele inicjatyw badawczych,
Turystyka osób z niepełnosprawnością – dobre praktyki UAM 139
zmierzających do określenia potrzeb, barier i uwarunkowań uprawiania turystyki przez to środowisko. Mimo to istnieje jeszcze do rozwiązania bardzo dużo pro-blemów dotyczących turystyki osób niepełnosprawnych, zwłaszcza w kontekście poszczególnych rodzajów niepełnosprawności. Szereg opracowań traktuje te pro-blemy pobieżnie, ogólnikowo i nie oddaje w pełni istoty oczekiwań”.
Na gruncie poruszanej tematyki wskazać należy szczególnie na badania Da-niels i in. (2005). Ich autotelicznym celem było doświadczenie i zrozumienie ba-rier turystyki, które napotykają osoby z niepełnosprawnościami. Badania te miały także na celu uwidocznić sposoby kompensacji i pokonywania barier. Szczegółowe wnioski i wnikliwa ich analiza pozwalają stwierdzić, że:
• istotną rolę pełni uświadomienie, a wręcz samouświadomienie specyfiki wa-runków (w kontekście turystyki), które dotyczą osób z niepełnosprawnościa-mi; autorzy wskazują na konieczność wydłużonego czasu planowania podróży;
• jednostki z niepełnosprawnościami w obszarach nieprzystosowanych do ich potrzeb czują się ludźmi drugiej kategorii;
• obszary niezagospodarowane, do których należą obszary naturalne, powinny być dostępne dla potrzeb turystyki osób z wielorakimi dysfunkcjami;
• brak właściwych informacji, nadmierne przywiązanie do procedur i brak ela-styczności, opór wobec zmian, niewłaściwe udogodnienia, brak dostosowa-nych usług – to najczęściej wskazywane braki i zaniedbania obniżające kon-sumpcję turystyki przez osoby z niepełnosprawnościami;
• optymistyczne nastawienie, zwiększenie świadomości i edukacji, dostosowa-nie informacji marketingowej do różnorodnych potrzeb konsumentów z dostosowa-nie- z nie-pełnosprawnościami oraz troska o prawidłową realizację usługi Daniels i in.
(1995: 100–119) stawiają jako determinanty do osiągnięcia powodzenia na rynku turystyki otwartej.
Warto zwrócić także uwagę na wyniki badań Kaganka, które zostały opubli-kowane w 2015 r. Autor podkreśla: „Turystyka jest realizowana w plenerze, który w Polsce nie jest jeszcze dostatecznie zagospodarowany pod kątem szczególnych potrzeb osób z niepełnosprawnościami” (Kaganek 2015: 82). Nie jest to stano-wisko odosobnione ani na gruncie polskim, ani na gruncie badań międzynaro-dowych. W polskiej literaturze przedmiotu wskazać można takich badaczy, jak:
Łobożewicz (1995), Oleszkiewicz (1995), Konarska (1995), Gałkowska (1995), Zagrajek (1995). Na gruncie międzynarodowym to Brown i in. (1999) czy Wei-sen (1995).
Dokonany powyżej przegląd piśmiennictwa pozwala z całym przekonaniem stwierdzić, że zagadnienia turystyki osób z niepełnosprawnościami mają charakter interdyscyplinarny. Multidyscyplinarność przejawia się w takich obszarach, jak:
• badania w aspekcie nauk biomedycznych – w ich obrębie: fizjologiczne, me-dyczne, fizjoterapeutyczne aspekty turystyki osób z niepełnosprawnościami oraz rehabilitacyjna i rewalidacyjna rola turystyki,
• badania w aspekcie nauk społeczno-humanistycznych – w ich obrębie: psy-chologiczne, pedagogiczne, socjologiczne aspekty turystyki osób z niepełno-sprawnościami, organizacja i zarządzanie w sektorze turystyki otwartej oraz jej geografia,
140 Emilia Wieczorek
• badania w aspekcie nauk ekonomicznych – w ich obrębie ekonomiczne aspek-ty konsumpcji turysaspek-tyki osób z niepełnosprawnościami, marketing i zagospo-darowanie,
• badania w aspekcie nauk technicznych – w ich obrębie pedagogiczne i ergo-nomiczne aspekty turystyki osób z niepełnosprawnościami oraz architektura turystyki otwartej (Godlewski 2016: 443).