A n to n i M a lc z e w s k i b y ł s ta r s z y o d M ic k ie w ic z a o p r z e s z ło 5 la t.
U r o d z ił się w W a r s z a w ie w r , 1793 z r o d z in y z a m o ż n e j, s p o k re w n io n e j n a w e t z r o d a m i m a g n a c k ie m i. M ło d o ś ć s p ę d z ił n a W o ły n iu , g d zie o jc ie c je g o (T a rg o w ic z a n in i je n e r a ł w o js k r o s y js k ic h ) p o s ia d a ł d o b ra . K s z ta łc ił się o d r, 1805 w L ic e u m K rz e m ie n ie c k ie m , k t ó r e o p u śc ił w r. 1811. W ty m ż e r o k u w s tą p ił d o a r m ji K s ię s tw a W a rs z a w s k ie g o ; w k a m p a n ji r . 1812 n ie b r a ł u d z ia łu z p o w o d u c h o ro b y , p r z e b y ł ty lk o o b lę ż e n ie M o d lin a . P o1 u p a d k u N a p o le o n a w s tą p ił z n ó w do a r m ji K r ó le s tw a K o n g re so w e g o , a le w ty m ż e r o k u (1815) w z ią ł d y m is ję z w o j s k a i w y je c h a ł z a g ra n ic ę . Z w ie d z ił S z w a jc a r ję , W ło c h y i F r a n c ję , b y ł ta k ż e w A n g lji i N ie m c z e ch . W e w r z e ś n iu r, 1818 z r o b ił w y c ie c z k ę w A lp y /. n ie z w y k ły m , j a k n a ow e c z a s y , r e z u lta te m , g d y ż d o ta r ł d o s z c z y tu M o n t-B la n c . W e W ło s z e c h p o z n a ł s ię o so b iśc ie z B y ro n e m , k tó re g o b y ł g o rą c y m z w o le n n ik ie m . P o d r ó ż e te t r w a ł y o k o ło p ię c iu la t. P o p o w ro c ie d o k r a j u z m u s z o n y b y ł, d la z a p e w n ie n ia s o b ie ś r o d k ó w u tr z y m a n ia , w z ią ć d z ie rż a w ę n a W o ły n iu . T u z a w ik ła ł się w n ie sz c z ę śliw y , c ią ż ą c y m u do- k o ń c a ży c ia , s to s u n e k z p o w in o w a tą sw o ją, Z o f ją R u c iń s k ą , o so b ą c h o rą n e rw o w o , k t ó r ą s t a r a ł się w y le c z y ć z a p o m o c ą p o z n a n e g o z a g r a n ic ą m a g n e ty z m u . W r a z z n ią p r z e n ió s ł się w r. 1824 do' W a r s z a w y i p ę d z ił t u ż y c ie b a r d z o sm utne,, w o p u s z c z e n iu i n ę d z y . U m a r ł w m a j u r. 1826,
O to n a jw a ż n ie js z e f a k ty z ż y c ia M a lc z e w sk ie g o . S k ą p e w ia d o m o ści, ja k ie o n im p o s ia d a m y , n ie p o z w a la ją n a m n a b liż s z e p o z n a n ie k o le i te g o ż y c ia i ro z w o ju d u c h o w e g o -poety. J e d n o u d e r z a n a s tu , a m ia n o w ic ie k o n t r a s t p o m ię d z y p ie r w s z ą p o ło w ą je g o ż y c ia a d r u
gą, d a t u j ą c ą s ię m n ie j w ię c e j o d p o w r o tu do k r a j u z z a g ra n ic y , W p ie rw s z e j e p o c e M a lc z e w sk i, d z ię k i sw ej u ro d z ie i w d z ię k o w i, b ł y s z c z y n a s a lo n a c h w a rs z a w s k ic h , u ż y w a ż y c ia i jeg o u c ie c h — w d r u giej s ta c z a się p o w o li do- s ta n u z u p e łn e g o w y c z e r p a n ia fiz y c z n e g o i m o raln eg o ', p o g r ą ż a się w ro z p a c z liw y p e sy m iz m , o d s u w a s ię o d ś w ia ta i lu d z i — i u m ie ra m ło d o , w 33 r o k u ż y c ia , z u p e łn ie z a p o m n ia n y .
P r z e s z e d ł do p o to m n o śc i, ja k o a u to r p o e m a tu p. t. M a r j a , w y d a n e g o w r, 1825. D ro b n e u tw o ry , n a p is a n e p r z e d ty m p o e m a te m , n ie m a ją w ię k sz e g o z n a c z e n ia ; z in n y c h , w ię k sz y c h , p is a n y c h p o d o b n o p o M a r j i , ś l a d z u p e łn ie z a g in ą ł,
M A R J A
P o w i e ś ć ukraińska i) R o z b ió r .
1. P r z y p a tr z m y się n a p r z ó d o s n o w i e p o w ie śc i i u g r u p u jm y ją w e d łu g łą c z ą c y c h się z s o b ą sc e n i o b ra z ó w . B ę d z ie m y w ięc m ie li:
P i e ś ń I: a) o b ra z p ę d z ą c e g o kozaka;; b) sc e n y w z a m k u W o je w o d y (p o g o d z e n ie się z sy n e m ; ja k ie ś r o z te r k i w e w n ę trz n e ; ja k a ś w y p r a w a — d o k ą d ? ) ; c) z n o w u o d m ia n a sc e n y ; M ie c z n ik i M a r ja ; — ic h s ta n d u c h o w y ; — czeg o się m o ż e m y d o m y ś la ć o p r z y c z y n a c h te g o s ta n u ; — c z e g o 'd o w ia d u je m y się o w y p a d k a c h , p o p rz e d z a ją c y c h , a k c ję p o w ie śc i (p o ró w n . p rz e m o w ę M iefcznika, w , 341 i n ,) ; — p r z y b y c ie k o z a k a z lis te m ; d ) lis t W o je w o d y ; — o ile o n w y ja ś n ia n ie ja s n e d o ty c h c z a s i ta je m n ic z e m ie js c a p o w ie ś c i; — ja k o k re ś lim y o b e c n ie g łó w n e z a g a d n ie n ie p o w ie ś c i i s to s u n k i p o m ię d z y w y s tę p u - ją c e m i o so b a m i; e) p rz y b y c ie W a c ła w a ; ro z m o w a m a łż o n k ó w ; ja k ie j s iły i g łę b i u c z u c ia ic h łą c z ą — co- r z u c a c ie ń n a ich s z c z ę śc ie ; r o z s ta n ie .
P i e ś ń I I : a) w y n u rz e n ia P a c h o lę c ia ; ich m y śl g łó w n a ; ja k i n a s tró j w y tw a r z a ją ? Z ja w ie n ie się m a s e k i ic h p ie ś ń ; p ie ś ń t a w y p r z e d z a n ie ja k o w y p a d k i, o p is a n e .p ó źn iej, je s t z ło w ro g im w s tę p e m do n ic h , o d n o si s ię do lo s u p o s z c z e g ó ln y c h o s ó b p o e m a tu ; se n s jej u k r y ty z ro z u m ie m y 'd o p iero p o z a z n a jo m ie n iu się z c a ły m p o e m a te m i p ó ź n ie j te ż d o n ie j w ró c ić m u sim y ; n a r a z ie z d a jm y so b ie ty lk o o g ó ln ie s p r a w ę z je j tr e ś c i i n a stro ju - złow ieszczeg o ', sp o tę g o w a n e g o ' je s z c z e p o n u r y m r e f r e n e m : „A c h ! n a ty m św ie c ie Ś m ie rć w s z y s tk o z m ie c ie ...“ ;
1) W y d a n ie Marji prof. B rü c k n e ra (O ssolineum ) lu b prof, U jejskiego (Bi- b ijo te k a N a ro d o w a ).
b) w y ip raw a n a T a ta r ó w ; z łe p r z e c z u c ia W a c ła w a ; b itw a i jej p r z e b ie g ; c) p o w ró t W a c ła w a d o ż o n y ; ja k ie sp rzecznie u c z u c ia t a r g a j ą je g o p ie rs ią ; — ■ p rz y b y c ie d o d o m u M ie c z n ik a ; —• w s k a ż m y p o s z c z e g ó ln e m o m e n ty d a lsz e g o p rz e b ie g u z d a r z e ń i z w ią z a n e 'z n ie m i u c z u c ia W a c ła w a , a w ię c : p ie r w s z a c h w ila, g d y n ik t n a p rz e c iw n ie g o n ie w y c h o d z i, d a le j, g d y s t a j e u d rz w i d o m u , s tu k a , p o te m b ł ą k a się w o k ó ł d o m u , w id z i o tw a r te o k n o w s y p ia ln i ż o n y i t. d. O d k o g o d o w ia d u je m y się o tern, co' się s ta ło p o d n ie o b e c n o ś ć o j c a i m ę ż a M a r ji? C z y d o m y ś la m y się, k t o n a s ł a ł n a n ią z b iró w ? W ró ć m y te r a z do p ie ś n i m a s e k i z a s ta n ó w m y się, c z y n ie w y d a je się n a m o n a je s z c z e s t r a s z n ie js z a w ś w ie tle ty c h w y p a d k ó w M o ż e z ro z u m ie m y ju ż te r a z , do k o g o o d n o s z ą się p o s z c z e g ó ln e z w ro tk i te j p ie ś n i — k t o to je s t . o w a ,,p o s ta ć w z n io s ła , s z la c h e tn a , ł a d n a “ w p ie rw s z e j z w ro tc e ? O kim , m o w a w z w ro tc e d ru g ie j ? K o m u w y s c h ł e li c a r.a d m ą s ię ż a ło b ą , a p ie ś ń tr iu m f u i 'z w y c ię stw a n ie z d o ła u k o ić b o le ś c i? K tó r e sło w a o d n o s z ą się do W o je w o d y , a k tó r e do1 W a c ła w a ?
W ró ć m y t e r a z do' d a ls z e g o c ią g u p o w ie śc i. C zeg o m o ż e m y się d o m y ś la ć o d a ls z y c h p o s ta n o w ie n ia c h W a c ła w a ?
d) Z a k o ń c z e n ie ; — ś m ie rć M ie c z n ik a ; — ta je m n ic ą o k r y te d a lsz e lo sy W a c ła w a .
2. T t o h is to r y c z n e .
F a b u ł a M a r j i (a p r z y n a jm n ie j n a jg łó w n ie js z e je j m o m e n ty ) o p a r t a je s t n a r z e c z y w is te m z d a rz e n iu , k t ó r e g ło ś n e b y ło w w o je w ó d z tw ie r u s k ie m p o d k o n ie c X V I I I w ie k u . A m ia n o w ic ie : S z c z ę s n y Potocki,"
p ó ź n ie js z y T a rg o w ic z a n in , w ó w c z a s z a ś s ta r o s ta b e łs k i, o ż e n ił się p o ta je m n ie , b e z w ie d z y sw ego o jc a (F ra n c is z k a S a le z e g o P o to c k ie g o , w o je w o d y k ijo w sk ie g o ) z G e r tr u d ą K o m o ro w sk ą , c ó rk ą k a s z te la n a . O jc ie c S z c z ę sn e g o , d o w ie d z ia w s z y się o tern, w p a d ł w o b u rz e n ie i g n ie w i s ta r a ł się s y n a n a k ło n ić d o z e r w a n ia z w ią z k u . G d y je d n a k n ie m ó g ł n ic w s k ó ra ć , u d a ł p o g o d z o n e g o z lo se m , a le p rz e m y ś liw a i d a le j n a d s p o s o b e m p o z b y c ia się s y n o w e j. S t a r a ł się w ięc p o d s tę p n ie z w a b ić do sieb ie K o m o ro w s k ic h w ra z z c ó r k ą . G d y s ię to n ic u d a ło , n a s ła ł n a d o m K o m o ro w sk ie g o tłu m lu d z i u zb ro jo n y c h ,, k tó r z y , u d a j ą c M o s k a l i , s z u k a ją c y c h k o n f e d e r a tó w b a rs k ic h , s te ro ry z o w a li w sz y stk ic h ,'d o m o w n ik ó w i p o r w a li G e r tr u d ę K o m o ro w s k ą . Co s ię z, n ią p ó ź n ie j s ta ło , d o k ła d n ie n ie w ia d o m o — p o d o b n o z o s ta ła w d ro d z e u d u s z o n a p r z e z sie p a c z y , a c ia ło je j w rz u c o n e do1 B u g u .
T a k się p r z e d s ta w ia s a m o j ą d r o s p ra w y , z a c z e r p n ię te ze s k a rg i o jc a G e r tr u d y . R e la c je o n ie j is tn ie ją w ro z m a ity c h d o k u m e n ta c h ,
s k a r g a c h i o p o w ia d a n ia c h , m n ie j lu b w ię c e j b o g a ty c h w szc z e g ó ły . M a lc z e w s k i m u s ia ł z n a ć te ro z m a ite w e r s je i c z e rp a ć z n ic h p o s z c z e g ó ln e r y s y d la sw eg o p o e m a tu . O c z y w iśc ie je d n a k n ie w s z y s tk o w c ie lił w s w ą p o w ie ść . J u ż p o m ię d z y p o w y ż sz e m p rz e d s ta w ie n ie m s p r a w y w s k a r d z e a M a r ją w id z im y p e w n e ró ż n ic e , J a k i e m ia n o w ic ie ? Z d ru g ie j s tr o n y n ie m a t u p e w n y c h sz c z e g ó łó w , is tn ie ją c y c h w p o e m a c ie , ja k n p . u d a n e u d o b ru c h a n ie się W o je w o d y , p o łą c z o n e z u c z tą n a z a m k u , je g o z g ry z o ty i w y r z u ty su m ie n ia , p o s ta ć k o z a k a , P a c h o lę c ia i t. p. S z c z e g ó ły te m ó g ł M a lc z e w s k i z a c z e r p n ą ć z in n y c h ź r ó d e ł, m ó g ł je te ż p rz e ro b ić lu b p r z e d s ta w ić w in nem o św ie tle n iu .
N a o g ó ł w ięc ja k o k re ś lim y s to s u n e k p o e m a tu do f a k tu r z e c z y w is te g o ? C z y p o e c ie c h o d z iło o d o k ła d n e p rz e d s ta w ie n ie c a łe j h is to - r j i s p ra w y , c z y ty lk o o n a jw a ż n ie js z e je j m o m e n ty ? C z y w o g ó le c h o d z iło m u o s p r a w ę s a m ą , c z y ra c z e j o p rz e d s ta w ie n ie n a j e j t l e d u s z i u c z u ć sw o ich 'b o h a te ró w , c ią ż ą c e g o1 n a d n im i z ło w ro g ie g o lo s u ? J a k o k re ś lim y s a m ą s p r a w ę — c z y je s t o n a ró w n ie ,,w a ż n a “ , ja k s p r a w a G r a ż y n y ?
W z w ią z k u z tłe m b is to ry c z n e m m u s im y z w ró c ić je s z c z e u w a g ę n a k ilk a in n y c h k w e s ty j, a m ia n o w ic ie : c o fn ię c ie a k c ji z d ru g ie j p o ło w y w, X V I I I do w . X V II ( n a p a d T a ta r ó w ) , n ie lic z e n ie się z b y tn ie z c h a r a k te re m te j e p o k i, ' je ż e li c h o d z i O' ta k ie p o s ta c i, ja k W a c ła w i M a r ja i ich s ta n y d u c h o w e ; a n a c h ro n iz m y w id o c z n e ta k ż e w d r o b ia z g a c h , n p . ,,g ra f“ W a c ła w , „ s z w a d ro n y t a t a r s k i e “ i t. p.
W k o ń c u z a s ta n ó w m y s ię n a d tern, ja k i je s t s to s u n e k M a lc z e w sk ie g o do1 p r z e s z ł o ś c i P o 1 s k i. T u -ro z p a trz y m y te m o m e n ty p o w ie śc i, w k tó r y c h n a p la n p ie rw s z y w y s tę p u je M ie c z n ik , b itw ę z T a ta r a m i, a p o s tr o f ę do c h ło p a , k tó re g o lo s z a w is ł o d r y c e r z y p o l sk ic h (P ie ś ń II, 12), J a k i n a p o d s ta w ie te g o w y c ią g n ie m y w n io s e k co do s to s u n k u p o e ty do p r z e s z ło ś c i? J a k i e u c z u c ia b u d z i w n im w id o k r y c e r z y , b ó j z n ie p r z y ja c ie le m ? Z a co k a ż e c h ło p u czcić s w y c h s t a r sz y c h b r a c i ? P r z y w ią z a n ie M alczew sk ieg o - do P o ls k i r y c e r s k ie j, p r a g n ie n ie 'O piew ania je j c h w a ły w p ły n ę ły ‘z a p e w n e n a w p ro w a d z e n ie d o p o e m a tu e le m e n tu h is to ry c z n e g o i c o fn ięcie a k c ji w w ie k X V II.
3, P o s ta c i i c h a r a k t e r y .
P o w y ż e j s tw ie r d z iliś m y ju ż, że M a lc z e w s k ie m u n ie c h o d z i o s a m ą z b ro d n ię i je j p r z e d s ta w ie n ie , le c z ra c z e j o z o b ra z o w a n ie (w z w ią z k u z t ą z b ro d n ią ) s tr a s z n e g o i n ie u b ła g a n e g o lo su , c ią ż ą c e g o1 n a l u d z ia c h i w io d ą c e g o ic h n ie c h y b n ie k u n ie sz c z ę śc iu . J a k i e d o w o d y n a to z n a jd z ie m y w s a m y m p o e m a c ie ? W e ź m y tu p o d u w a g ę n a s tę p u
107