UNESCO na ratunek dziedzictwu kulturowemu

Jedną z instytucji o zasięgu międzynarodowym jest UNESCO, działająca przy Organizacji Narodów Zjednoczonych organizacja, zajmująca się ochroną i promowaniem szeroko rozumianej kultury, nauki i edukacji. W 2000 roku w ramach tej instytucji powstał ważny program o nazwie Culture 2000.. Program ten „ułatwia tworzenie wspólnej przestrzeni kulturowej w Europie poprzez promowanie współpracy miedzy kreatywnymi artystami, operatorami kultury i instytucjami kulturalnymi państw członkowskich Unii Europejskiej.

Rozszerza w ten sposób promocję kreatywności, ponadnarodowe rozprzestrzenianie kultury, mobilność jej twórców, innych operatorów kultury i profesjonalistów oraz ich dzieł”⁵. W 2007 roku ten Program został zastąpiony przez kolejny pod nazwą Culture 2007, który wśród swoich głównych celów zawiera promowanie międzykulturowego dialogu, mobilność transnarodową twórców kultury i wspieranie cyrkulacji artystycznych i kulturowych dzieł ponad narodowymi granicami.

Tego typu programy umożliwiają włączanie do nich obiecujących inicjatyw z różnych dziedzin kultury. Jedną z nich stał się sport, zwłaszcza w swoich tradycyjnych formach.

5 Culture 2000 Programme, dostępny w: http://europa.eu/legislation_summaries/culture/l29006_en.htm (dostęp 21.05.2014).

64 3. Sporty i gry tradycyjne jako elementy dziedzictwa kulturowego

Kształtowane przez stulecia, towarzyszące człowiekowi w jego codziennym życiu, gry i sporty tradycyjne przeżywały w XX wieku kryzys. Niektórzy badacze uważali, że mogą one nie wytrzymać konkurencji z nowoczesnym sportem, silnie rozwijającym się od XIX wieku.

Wspomniane już procesy związane z globalizacją, takie jak postępujące uprzemysłowienie czy urbanizacja zdawały się odbierać tego typu sportom i grom miejsce do ich uprawiania, spychając na margines. Wydawało się, że mogą one być uznane za balast przeszłości i godne co najwyżej zachowania w murach muzealnych, a nie aktywnego promowania. Nazywano je nawet „zwapniałymi trupami”⁶. Nie cieszyły się one ponadto zainteresowaniem nauk społecznych. Szczególnie zainteresowana swego czasu przejawami europejskiej kultury ludowej etnologia rzadko podejmowała tematykę sportów i gier ludowych, a także szeroko rozumianej zabawy⁷. Iwona Kabzińska-Stawarz, polska etnolog, prowadząca badania nad grami mongolskich pasterzy, określiła sporty i gry jako „deficytową dziedzinę etnologii”⁸.

Tymczasem znaczenie zabawy dla współczesnego człowieka miało tak istotny wpływ na jego życie w społeczeństwie i kulturze przez wiele stuleci, że nie mogła ona zostać zepchnięta zupełnie na margines. Johan Huizinga, swoim przełomowym dziełem Homo Ludens, powoli przywracał zabawie odpowiednie znaczenie społeczno-kulturowe i naukowe⁹.

W związku z ponownym docenieniem szeroko rozumianej zabawy i kultury ludycznej, jej wyrazy, jakimi są sporty i gry typu tradycyjnego, zaczęły być ponownie doceniane przez społeczności, badaczy i instytucje, zwłaszcza te, których zadaniem było między innymi pielęgnowanie i promowanie dziedzictwa kulturowego ludzkości bądź konkretnych społecznych ludzkich. Jednym z nich jest wspomniane już UNESCO.

Pod koniec lat 80. XX wieku UNESCO uznało tego typu sporty i gry za jedną z istotnych form kultury tradycyjnej. W 2006 roku, podczas konsultacji w Paryżu, wysunięto szereg propozycji mających służyć promocji i rozwojowi tradycyjnych sportów i gier. Wśród nich znalazły się między innymi: konieczność skatalogowania sportów i gier tradycyjnych i

6 J. Grange, cyt. za: W. Lipoński, Rochwist i palant, Poznań 2004, s. 241.

7 Zob. J. Huizinga, Homo ludens. Zabawa jako źródło kultury, Warszawa 2007, s. 8.

8 I. Kabzińska-Stawarz, cyt. za: W. Lipoński, Rochwist i palant, s. 35.

9 J. Huizinga, Homo ludens.

Bartosz Prabucki, Tradycyjne sporty i gry elementami dziedzictwa kulturowego. Analiza na wybranych przykładach

wskazania ich istotnych możliwości aplikacyjnych (w edukacji, kulturze, środowisku, sportach opartych o rywalizację etc.); wzmacnianie wspólnej pracy na rzecz ich rozwoju, promocja w szkołach, ukazywanie i promowanie specyficznych wartości projektowanych przez te sporty i gry, takich jak solidarność, pokój, rozwiązywanie konfliktów, szacunek dla różnorodności kulturowej etc.¹⁰

Powstał zatem podatny grunt pod dalsze działania. Potrzebna okazała się jednak bardziej specjalistyczna instytucja, która zajęłaby się konkretyzacją działań w omówionym wyżej zakresie. W 2001 roku powstało zatem Europejskie Stowarzyszenie Sportów i Gier Tradycyjnych (ETSGA). Dwa lata później w bretońskim Quimper członkowie ETSGA przygotowali i przedłożyli Komisji Europejskiej projekt rewitalizacji tradycyjnych sportów w Europie i wyszli z inicjatywą włączenia go do wskazanego wyżej programu Culture 2000.

W 2005 roku Komisja Europejska zaakceptowała ten projekt. Został w ten sposób utworzony specjalny program promocji i rozwoju tego typu form kultury fizycznej pod hasłem

„Europejska kultura w świetle tradycyjnych sportów i gier”. Był to pierwszy krok na drodze do ponownego docenienia tych sportów i traktowania ich jako pełnoprawnych dziedzin ogólnej i mającej swoje lokalne i regionalne specyfiki kultury europejskiej.

Jednym z rezultatów działalności różnych podmiotów, angażujących się w ten projekt, był specjalny raport pod redakcją katalońskiego badacza Pere Lavega, w którym zawarto opisy teoretycznych założeń i praktycznych działań na rzecz rozwoju omawianej tematyki, opublikowany w 2006 roku pod tytułem „Gry i społeczeństwo w Europie”. Zawierał on artykuły w językach angielskim, francuskim i hiszpańskim, stanowiące teoretyczne dociekania na temat znaczenia gier i związanych z nimi elementów dla kultury i tożsamości poszczególnych społeczności europejskich oraz opisy konkretnych inicjatyw, podejmowanych w różnych regionach Europy. Celem było tu zarówno skatalogowanie tradycyjnych sportów i gier z różnych miejsc Europy, jak i wskazanie możliwości ich praktycznego wykorzystania w różnych celach, w tym w edukacji różnego szczebla¹¹.

Raport stanowił jedno z tych opracowań, które wykazały, że o sportach i grach można mówić w kategorii ich funkcjonowania jako dziedziny kultury, konieczności ich ochrony, rewitalizacji, aktywnej promocji i włączania do różnych praktycznych inicjatyw. Zauważono

10P. Lavega, Traditional sports and games in 21^st century Europe, [w:] Games and society in Europe, red. P.

Lavega, Valencia 2006, s. 281-283.

11 P. Lavega (red.), Games and society in Europe, Valencia 2006.

66 bowiem już wcześniej, że stanowią one niedoceniane wcześniej dziedzictwo kulturowe w zakresie sportu i szerzej rozumianej kultury ludycznej (zabawowej).

Jednym z istotniejszych, aplikacyjnych możliwości wykorzystania tych sportów, na jaki zwrócono przy tym uwagę i który stał się praktyczną realizacją teoretycznych zamierzeń projektu, stały się związki owego dziedzictwa kulturowego sportu z różnie rozumianą edukacją.

Na potrzeby tego artykułu, wskazano trzy rodzaje edukacji, dla których tego typu sporty i gry mogą stanowić wartościowe propozycje. Są nimi „edukacja kulturowa” – w zakresie samych sportów i gier jako elementów kultury, „edukacja do kultury ruchu”, wskazująca także na zdrowotne właściwości sportów i gier typu tradycyjnego i „edukacja międzykulturowa” – wymiana doświadczeń i celebracja różnorodności kulturowej poprzez wzajemny udział w pochodzących z różnych stron Europy i świata tradycyjnych sportach i grach lokalnych.

Oczywiście kategorie te mają charakter przybliżony i stanowią jedynie propozycje autora tej pracy.

4. Przykłady państw i narodów, kultywujących swoje tradycyjne sporty i gry jako