Uwagi anatomiczne, fizyologiczne i patologiczne

Żołądek jest narządem posiadającym własne komórki zwojowe, tak że od­

dzielony w zupełności od związku, z ośrodkami nerwowemi, może wykonywać samoistnie wszystkie swoje czynności (ruchy, wydalanie, wydzielanie, wessanie).

Pomimo tej niezależności wywierają ośrodki nerwowe bardzo ważny w pływ na czynność żołądka, bądź przyspieszając ją, bądź hamując, bądź regulując. A n a ­ tomiczne stosunki unerwienia żołądka wykazują bowiem, że do tego narządu dostają się pośrednio lub bezpośrednio włókna nerwowe, tak od głównego na­

rządu nerwowego (mózgu, rdzenia przedłużonego i rdzenia pacierzowego), ja - koteż od ważniejszych splotów nerwu współczulnego brzusznego.

Bezpośredne unerwienie żołądka pochodzi: a) Od komórek zwojowych (ganglia) w ścianach żołądka umieszczonych; b) Od końcowych włókien oby­

dwu nerwów błędnych (nervi vagi)\ c) Od splotów (ple.cus) biorących swój po­

czątek od nerwu współczulnego (nermis sgmpathicus).

1. Największe nagromadzenie komórek zwojowych znajduje się w części odźwiernikowej żołądka i to w krzywiźnie małej pod nazwą plexus myentericus Auerbachi, podczas gdy w błonie podśluzowej stanowią one plemis submucosus Meismeri. Obydwa te sploty łączą się z włóknami nerwowemi pochodzącemi od nerwów błędnych i od splotów nerwu współczulnego.

2. D ziesiąta para nerwów mózgowych (nerwy błędne), przebiega w swej dolnej części wzdłuż przełyku: Lewy nerw, słabszy, występuje na s t r o n ę p r z o d k o w ą tegoż, rozgałęzia się wzdłuż krzywizny małej i wpustu two­

rząc poniżej przodkowej części tegoż plexus gastricus anterior, i sięga swojemi zakończeniami aż do odźwiernika. Nerw prawy jest grubszy, biegnie po stro­

nie tylnej przełyku, zaopatruje p o c z ę ś c i t y l n ą ś c i a n ę żołądka, two­

rząc na niej plexus gastricus posterior, przeważną zaś ilość swych gałązek odda­

je do trzewiów brzusznych: jelit, wątroby, trzustki a nawet do śledziony. Ga­

*) Literatura polska posiada już dotąd polecenia godną monografią o nerwicach żołądka pióra d-ra Pacanowskiego. Warszawa 1887. W języku francuskim i niemieckim istnieje cały Szereg prac w tym kierunku. We wszystkich jednak zauważyłem, że granica między zmianami anatomicznemi, a tak zwanemi nerwowemi została z powodu wyłącznego traktowania rzeczy z jednego punktu widzenia albo w jednę, albo w drugą stronę zanadto przesuniętą.

łązki końcowe obydwu nerwów błędnych łączą, się z włóknami nerwu współ- czulnego.

3. Zaopatrzenie żołądka ze strony nerwu współczulnego pochodzi od ple- xus coeliaous albo Solaris, do którego od części piersiowej nerwu współ­

czulnego dochodzą włókna z obydwu nerwów trzewiowych (Nn. splanclmici).

Od powyższego splotu za pośrednictwem plexus liepaticus, mającego swe rozga­

łęzienie w wątrobie, trzustce i dwunastnicy, przechodzi na krzywiznę małą plexus coronarius ventriculi superior, a na krzywiznę wielką plexus coronarius ventri- culi inferior. Obydwa sploty pochodzące od nerwu współczulnego zostają w po­

łączeniu ze splotami nerwów błędnych i komórkami zwojowemi żołądka.

Zboczenia chorobowe żołądka, o których dotąd mowa była, mają za pod­

stawę dostrzegalne zmiany anatomiczne w ścianach samego żołądka. Z uwagi jednak, że w żołądku zbiegają się włókna nerwowe, pochodzące od różnych części układu nerwowego, należy się spodziewać, że skutki zmian chorobo­

wych w żołądku niepozostaną tylko lokalnemi, ale powstałe podrażnienie za­

kończeń nerwowych przeniesie się do ośrodków nerwowych, a stąd drogą od­

ruchową na rozgałęzienia nerwowe zaopatrujące także inne, nawet odległe na­

rządy. Stosunki anatomiczne wykazują raz, że nerwy dochodzące do żołądka służą równocześnie do zaopatrywania innych narządów, a powtóre, że łączą się zapomocą włókien z innemi nerwami. I tak nerwy błędne rozpoczynające się swem jądrem na dnie komórki czwartej (lamina cinerea fossae rhomboideae) są nerwami czuciowemi i ruchowemi dla b ł o n y ś l u z o w e j i m i ę ś n i p o ł y k u i p r z e ł y k u przez rozgałęzienia N n. pharyngei superiores et inferiores jako też plexus oesophegeus, d l a k r t a n i przez rozgałęzienia nerms laryngeus superior i nervus recurrens, h a m u j ą c e m i r u c h y s e r c a przez rozgałęzie­

nia rami cardiaci. i plexus cardiacus. Działanie nerwu błędnego rozszerza się jeszcze, oprócz na żołądek także na ruchy dwunastnicy, a niektórzy badacze dostrzegali po drażnieniu tego nerwu nawet skurcze jelita grubego i macicy. Po przecięciu zaś nerwów błędnych dostrzegano wpływ i to ujemny na następujące czynno­

ści jeszcze innych narządów, jak na ruchy oddechowe, wydzielanie soku trzust­

kowego, moczu i cukru w wątrobie. Nerwy błędne zostają znów w połączeniu z jedenastą parą nerwów mózgowych («. accessorius Willisii) zaopatrujących mięśnie: mostko-sutko-oboj czy kłowy i kapturowy, jakoteż z dwunastą parą (w.

hypoglossus) prowadzącą włókna ruchowe do mięśni językowych, a ostatecznie*

z dziewiątą parą (n. glossopharyngeus) mieszczącą w sobie włókna smakowe, a rozgałęziającą się przeważnie w łuku podniebiennym i na dnie języka. L icz­

ne również połączenia odchodzą od nerwów błędnych do różnych miejsc n er­

wu współczulnego do ganglion cenicale supremum, plexus pharyngeus, plexus eardia- cus, pl. coeliaaus, plexus hepatiaus). Nerw znów współczulny zaopatrując wszystkie trzewia brzuszne licznemi splotami, zostaje zapomocą licznych gałązek w tych trzewiach przebiegających w połączeniu ze wszystkiemi nerwami piersiowemi i lędźwiowemi, biorącemi swój początek w rdzeniu pacierzowym.

Już w stanie fizyologicznym dostrzegamy stosownie do stanu żołądka zmiany występujące w odległych narządach. Podczas gdy przy próżnym i n ie­

czynnym żołądku, czynność wątroby i trzustki się zmniejsza lub ustaje, liczba

i

i napięcie tętna, jakoteż ciepłota ciała się obniża, to po wypełnieniu tegoż po­

karmami zaczyna się żółć i sok trzustkowy drogą odruchową obficie wydzie­

lać, akcya serca się wzmagać, a ciepłota ciała się podnosić. W stanach pato­

logicznych żołądka może się nieprawidłowa czynność tegoż uwidocznić zaburze­

niem czynności nawet w odleglejszych narządach ustroju. Wiadomo bowiem, że długotrwałe zboczenia w czynności żołądka, polegające na tle zmian anatomicznych, wywołują najrozmaitsze przedmiotowe i podmiotowe uciążliwe objawy choro­

bowe: niedowład jelit, ból głowy, bicie serca, rozlane przeczulice, przygnębie­

nie umysłowe i t. p. Objawy te zwane pospolicie nerwowemi, rozwijają się po­

woli i bywają podtrzymywane przez zmiany chorobowe żołądka, a chociaż są następowe, niezawsze znikają zaraz po ustąpieniu zboczeń żołądkowych. Natę­

żenie tych objawów nerwowych nietylko jest zależne od wielkości i trwania cierpienia żołądka, ale w większej mierze od indywidualności, a właściwie od wrażliwości układu nerwowego. Zmiany chorobowe żołądka, które u wieśniaka naszego jeszcze żadnych dolegliwości, ani miejscowych, ani odległych nic spra­

wiają, odczuwają osoby z klasy społeczeństwa inteligentnej np. wrażliwe kobiety już w wysokim stopniu. Największa analogia zachodzi tu z narządem płciowym. Niekiedy mała tylko zmiana anatomiczna, a najczęściej funkcyonal- na w narządzie płciowym mężczyzny, jest w stanie wywołać rozsiane zboczenia czynnościowe w innych narządach i w sferze psychicznej.

Może jednak mieć się rzecz zupełnie odwrotnie. Podrażnienie obwodowe nerwów stojących bądź pośrednio, bądź bezpośrednio w związku z nerwami za- opatrującemi żołądek wywołują zboczenie w żołądku zupełnie prawidłowym.

Zjawiska w tym kierunku są niekiedy arcyciekawe. Miałem np. trzydziesto­

letniego pacyenta w leczeniu, uskarżającego się na rozdymanie żołądka i odbi­

jania, u którego przez ucisk na środkowe kręgi piersiowe można było wywołać kilkorazowe nieprzyjemne odbijania, przyczem tętno co do liczby uderzeń sta ­ wało się co chwila zmiennem. Przez jednego z kolegów byłem wezwany do pa- cycntki, u której nieznaczne pociśnięcie nietylko każdego kręgu szyjnego i pier­

siowego, ale jakiegokolwiek punktu klatki piersiowej wywoływało stale odbi­

jania, a po kilkorazowem wywarciu ucisku czkawkę lub wymioty. Na tej sa­

mej podstawie mogą zmiany anatomiczne w odległych narządach np. ka­

mienie żółciowe, nerkowe, przeciskając się przez przewody, wywołać zaburzenia w czynności żołądka. Skoro przyczyna pobudzająca do odruchów zniknie, zni­

kają zwykle i przypadłości żołądka. Mamy więc w tych przypadkach do czy­

nienia z n e r w i c a m i z w r o t n e m i , których przypadłości mogą być cięższe, niż przyczyny je wywołujące, jak to pouczają • nas niepowściągalne wymioty ciężarnych (liyperemesis gramdarum). Nie u każdej jednak osoby wy­

wołuje ta sama przyczyna odruchową nerwicę żołądka, ale tylko u pewnych chorych, u których istnieje usposobienie neuropatyczne.

Nerwice żołądka mogą być jeszcze wywołane zmianami w nerwach zaopa­

trujących żołądek (w nerwach błędnych i splotach nerwu współczulnego). Zmia­

ny w nerwach mogą się znajdować albo w przebiegu nerwów, albo dotyczyć ich początków (jąder nerwów błędnych). Są to więc właściwe nerwice

żołąd-.

ka, które według siedziby przyczyny można podzielić na o b w o d o w e i c e n t r a l n e .