Uwarunkowania strukturalne

Porter wyróni nastpujce strukturalne wyznaczniki natenia konku-rencji: konkurencja midzy lokalnymi rywalami, groba nowych wej , naciski zwizane z wyrobami substytucyjnymi, obecno i strategie lokalnych dostaw-ców z konkurencyjnych gazi powizanych [Porter 2010].

Sektory rolno-ywnociowe z rónych krajów w obszarach wybranych bran rywalizuj ze sob, wykorzystujc róne sposoby, m.in. konkurencj ce-now, kampanie reklamowe, wprowadzenie nowych wyrobów, wikszy zakres obsugi klientów, gwarancji itd. Siganie po te sposoby jest albo koniecznoci, albo okazj do poprawienia wasnej pozycji. Dziaania przedstawicieli brany z jednego kraju skutkuj kontrakcjami firm brany innych krajów. Zwykle de-cyduj si one na odwet lub na dziaania neutralizujce. Firmy w tych branach s od siebie wzajemnie uzalenione. Prowadzona midzy nimi gra moe popra-wi sytuacj brany w danym kraju, jednak czsto zdarza si, e caa brana znajdzie si w gorszym pooeniu. Zwaszcza konkurowanie cen moe pogor-szy rentowno caej brany (przykadem jest np. brana drobiarska).

Z kolei kampanie reklamowe przyczyniaj si czsto do zwikszenia popytu i wikszego zrónicowania wyrobów, co moe przynie korzyci wszystkim firmom. Przykadem moe by w tym zakresie brana przetworów mlecznych (np. jogurtów, serków).

W wikszoci bran sektora rolno-ywnociowego mamy do czynienia z dominacj danych krajów lub w przypadku przetwórstwa – koncernów. Ci przywódcy czsto narzucaj dyscyplin i odgrywaj funkcj koordynujc, np. to oni odpowiedzialni s za ustalanie cen. Konkurencja w sektorze rolno- -ywnociowym, ze wzgldu na wzgldnie stay popyt, przeksztaca si poza tym w gr o zwikszenie udziaów w rynku. W konsekwencji, sytuacja nie jest zbyt stabilna. Dodatkowo, wysokie koszty stae wywieraj nacisk na pene wykorzy-stanie zdolnoci produkcyjnych w zakadach przetwórczych, ale take w gospo-darstwach. Take przechowywanie wytworzonego wyrobu jest trudne i kosztow-ne, firmy sektora w celu zapewnienia sprzeday obniaj ceny dla zapewnienia sprzeday, co przekada si na zmniejszenie zysków w caym sektorze.

Konkurenci polskiego sektora rolno-ywnociowego róni si odnonie strategii, pochodzenia czy charakteru. W kadej brany odmienne s cele i strategie konkurencji. Konkurujce ze sob firmy sektora

rolno-ywnociowego maj w zwizku z tym trudnoci w odczytywaniu wzajemnych zamiarów i regu gry. Strategiczne wybory odpowiednie dla jednego konkurenta czsto okazuj si nieodpowiednie dla innego. Zwaszcza zagraniczni konkuren-ci wprowadzaj wiele urozmaice do prowadzonej walki konkurencyjnej. Mae firmy czsto decyduj si na stop zysku poniej przecitnej, gdy waniejsze jest dla nich utrzymanie niezalenoci wynikajce z wasnoci firmy. Takie dziaanie maych firm ogranicza rentowno wikszych koncernów, dla których taka stopa zysku jest nie do przyjcia. W wielu branach sektora

rolno-ywnociowego pojawiaj si te firmy, które stosuj ceny dumpingowe, traktu-jc okrelony rynek jako miejsce zbytu nadwyki produkcyjnej, podczas gdy dla innych firm jest to rynek podstawowy. Konkurencj w sektorze

rolno-ywnociowym zaostrzaj take firmy, które w swych dziaaniach strategicz-nych zakadaj zdobycie okrelostrategicz-nych rynków, w celu dywersyfikacji

dziaalno-ci, osignicia prestiu, czy te wiarygodnoci technicznej.

Sektor rolno-ywnociowy zaliczany jest do sektorów o niskiej stopie zy-skownoci. Zarówno brana przetwórcza, jak i rolnictwo nie mog liczy na mare porównywalne z sektorem usug czy wysokich technologii. Jednak przed-sibiorstwa, mimo niskiej stopy zysku, trwaj w swoich branach. Powodem s

nastpujce trudnoci w wyjciu z danego sektora (natury ekonomicznej, strate-gicznej, a nawet emocjonalnej), zwane barierami wyjcia [Porter 2010]:

 zasoby o wysokim stopniu specjalizacji, zwizane z okrelonym rodzajem dziaalnoci lub okrelon lokalizacj, o niskiej wartoci przy ich likwidacji i wysokich kosztach przeniesienia, np. zakady przetwórcze;

 stae koszty wyjcia, w tym ukady zbiorowe z pracownikami, koszty utrzy-mania produkcji oraz zapewnienia czci zamiennych;

 wspózalenoci o charakterze strategicznym midzy dan jednostk a in-nymi jednostkami wane ze wzgldu na presti, wspólne urzdzenia, dostp do rynków kapitaowych;

 identyfikowanie si z dan dziedzin dziaalnoci, lojalno wobec pracow-ników, obawa o wasn karier, duma;

 zakazy rzdowe i inne obostrzenia wynikajce z troski pastwa o utrzymanie miejsc pracy lub ewentualne skutki ekonomiczne dla regionu.

Zatem, wysokie bariery wyjcia przyczyniaj si do walki przedsibiorstw o utrzymanie si na rynku, czsto z wykorzystaniem skrajnych taktyk, np. po-przez obnianie jakoci produktu.

Groba nowych wej zaley od istniejcych barier wejcia oraz od reak-cji dziaajcych na danym rynku konkurentów. Jest ona niewielka, gdy bariery s due, a reakcja konkurentów ostra. Nowi gracze wchodzcy do sektora wno-sz do niego nowe zdolnoci produkcyjne, znaczne zasoby. D oni do zdoby-cia udziau w rynku, wskutek czego obnieniu ulegaj ceny, koszty rosn, zmniejsza si rentowno . Firmy dywersyfikujce swoj dziaalno czsto wy-kupuj firmy na innych rynkach, na których, wykorzystujc swoje zasoby, zmieniaj sytuacj rynkow.

Ogólnie rzecz biorc, bariery wejcia w przypadku polskiego sektora rol-no-ywnociowego s stosunkowo niskie. Oznacza to, e czerpanie korzyci z nowych rozwiza nie jest wolne od obawy, e tym ladem pójd nowi konku-renci. Do gównych barier wejcia nale: ekonomia skali, zrónicowanie wyro-bów, potrzeby kapitaowe, koszty zmiany dostawcy, dostp do kanaów dystry-bucji, gorsza sytuacja kosztowa (niezalenie od skali) oraz polityka pastwa [Porter 2010]. Ekonomia skali polega na obnieniu jednostkowego kosztu wyro-bu wraz ze wzrostem wielkoci produkcji w jednostce czasu. Wystpowanie efektu ekonomii skali przeciwdziaa wejciu, zmuszajc wchodzcego do

dzia-ania na du skal, co wywouje ostr reakcj konkurencyjn istniejcych firm lub zmusza do dziaania na ma skal.

Innym sposobem zwikszenia barier wejcia jest rónicowanie wyrobów.

Potrzebna jest do tego wyrobiona marka i stali klienci. Zrónicowanie moe do-tyczy dziaalnoci reklamowej, poziomu obsugi klientów, odmiennoci wyro-bów bd faktu bycia pierwszym. Nowo wchodzcy w takiej sytuacji zmuszeni s do ponoszenia duych wydatków na przezwycienie lojalnoci klientów, przy czym inwestycje takie cechuje wysoki poziom ryzyka. Bariery wejcia

mo-e wzmocni takmo-e okrelona polityka pastwa. Dzieje si tak na obszarze UE, która stosuje instrumenty wzmacniajce pozycj unijnego rolnictwa. Równie

polski rzd, oczywicie w ramach moliwoci okrelonych w prawie krajowym i midzynarodowym przyjtym przez Polsk (gównie UE, WTO), moe

ograni-czy lub uniemoliwi wejcie do poszczególnych bran (np. wykorzystujc od-powiednie przepisy dotyczce bezpieczestwa, normy zanieczyszczania powie-trza i wody itd.).

Warto doda , e bariery wejcia mog si zmienia , np. patenty wygasaj, zmniejsza si zrónicowanie wyrobów w niektórych branach, czy wskutek au-tomatyzacji wzrasta ekonomia skali. Na bariery wpywaj take strategiczne de-cyzje firm, np. szybkie wprowadzanie nowych wyrobów, intensywna reklama, rozszerzanie dystrybucji, integracja pionowa. Niektóre firmy dysponuj ponadto zasobami i umiejtnociami, dziki którym koszt przezwycienia barier wejcia jest dla nich niszy. Mog to by przykadowo rozwinite kanay dystrybucji lub moliwo dzielenia zwizanych z ni kosztów na wiksz ni wczeniej liczb

rodzajów produktów.

Naciski zwizane z wyrobami substytucyjnymi zwizane s z tym, e ich pojawienie si na rynku ogranicza potencjalne zyski i determinuje puap cen. Im s one atrakcyjniejsze ze wzgldu na cen i efektywno , tym bardziej ograni-czone s zyski w danym sektorze. Przykadowo, producenci cukru z buraków konkuruj z producentami cukru z trzciny, czy te z producentami syropu kuku-rydzianego o duej zawartoci fruktozy. Wyroby substytucyjne ograniczaj zy-ski firm liderów na danych rynku. Substytuty ograniczaj nie tylko moliwoci podniesienia cen nawet w okresie koniunktury, ale take rentowno , szczegól-nie gdy okazuje si, e nowo otwierane zakady maj du zdolno zaspokaja-nia popytu. Ocezaspokaja-niajc uwarunkowazaspokaja-nia strukturalne rozwoju sektora rolno- -ywnociowego, dla kadej z jego bran naley wskaza substytuty, które mog

spenia rol podobn jak produkty tej brany. Wyroby substytucyjne mog przy tym nalee do stosunkowo odlegych dziedzin gospodarki.

Najwikszym zagroeniem s produkty, które skutecznie mog zastpo-wa wyroby danego sektora ze wzgldu na stosunek ceny do jakoci oraz wyro-by wytwarzane przez sektory osigajce wysokie zyski. Przyczyniaj si one w znacznym stopniu do zwikszenia efektywnoci, ale i spadku cen. Identyfika-cja takich substytutów moe pociga za sob decyzj o strategicznej blokadzie drogi substytutu na rynek lub o dostosowaniu strategii, traktujc okrelony pro-dukt jako nieuniknion si kluczow.

Bardzo istotne uwarunkowanie strukturalne stanowi obecno i strategie lokalnych dostawców z konkurencyjnych gazi powizanych, którymi s przed-sibiorstwa wykonujce dziaania komplementarne w stosunku do dziaa

przedsibiorstw danej brany (np. nawozy, paliwa, rodki ochrony rolin, ma-szyny rolnicze, etc.). Sia przetargowa dostawców sprowadza si do tego, e mog oni podnosi ceny lub obnia jako sprzedawanych towarów i usug.

Dochodzi wówczas do zmniejszenia rentownoci sektora, który nie jest w stanie

pokry rosncych kosztów za pomoc wyszych cen. Mona stwierdzi , e sia nabywców jest lustrzanym odbiciem siy dostawców.

Brane dostawców dla rolnictwa s zwykle zdominowane przez kilka firm, a w rezultacie znacznie bardziej skoncentrowane ni sektor, któremu sprzedaj swe produkty. Dostawcy mog wywiera znaczny wpyw na ceny, ja-ko i warunki dostawy. Grupa dostawców nie musi wspózawodniczy z inny-mi wyrobainny-mi substytucyjnyinny-mi oferowanyinny-mi sektorowi, nie ma bowiem zbyt wielu substytutów, jeli chodzi o nawozy, paliwa czy rodki ochrony rolin. Pol-ski sektor rolno-ywnociowy nie jest w dodatku kluczowym klientem dla grupy dostawców. Producenci nawozów, paliw, rodków ochrony rolin i maszyn rol-niczych mog z powodzeniem sprzedawa swoje towary sektorom

rolno-ywnociowym w innych krajach, a w przypadku producentów paliw, take in-nym sektorom. Dostawcy s w takim przypadku bardziej skonni do wykorzy-stywania swej siy przetargowej.