Rys. 1. Pałac w Wojtkuszkach
Najwcześniejsze wspomnienia moje z Wojtkuszek pochodzą praw-dopodobnie z lat 1903–4, gdyż na pewno z okresu poprzedzającego wybuch na Dalekim Wschodzie wojny rosyjsko-japońskiej. Pamiętam bowiem bardzo dobrze fragmenty powoływania do wojska i wyjazdu na wojnę niektórych ludzi wojtkuskich, a między innymi blisko współ-żyjącego z nami służącego Zborowskiego, na twarzy którego, po raz pierwszy w życiu, widziałem ślady po prawdziwej ospie. W tym okresie mój ojciec jeszcze żył, ale większość czasu spędzał na wózku, gdyż, z powodu ciężkiej podagry, coraz mniej mógł chodzić i o własnych siłach się poruszać. Ojca mego nie pamiętam. Raczej utkwiły mi frag-mentaryczne obrazy jego na wózku, z nogami owiniętymi kraciastym szkockim szalem lub niekiedy leżącego w łóżku i jedzącego śniadanie, przynoszone mu przez moją matkę na tacy. Zresztą, patrząc przez wie-le lat na setki rozmaitych fotografii wojtkuskich121, zatraciłem już po-czucie tego, co pamiętam z fragmentów życia mego ojca z natury, a co
121 Fotografie wojtkuskie – zbiór fotografii wykonanych przez Stanisława Kazimierza Kossakowskiego i jego nadwornego fotografia Józefa Krajewskiego. W 1894 roku Stanisław Kazimierz zakupił do Wojtkuszek aparat, którym w latach 1894–1905 wykonał ponad 8 tys. zdjęć. Kolekcja ta obecnie przechowywana jest w Nacionalinis M.K. Čiurlionio dailės muziejus w Kownie [dalej: ČDM]. W 2004 roku muzeum wydało album poświęcony pracom Stanisława Kazimierza. Zob. Grafų Kosakovskių albumas, red. E. Lukaševičiūtė, Nacionalinis M.K. Čiurlionio dailės muziejus 2004.
Natomiast w 2015 roku ukazała się kolejna praca poświęcona wojtkuskiej fotografii Zob. J. Mulevičiūtė, op. cit., passim.
mi się utrwaliło dzięki przetrwałym fotografiom. Z całego tego okresu, na którym figurują, z rozmaitych okresów i lat, niezliczone szczegóły życia wojtkuskiego.
O samych Wojtkuszkach wiem bardzo niewiele, pewne rzeczy obiły się o moje uszy w okresie lat dziecięcych, szereg zaś szczegółów dotyczą-cych pałacu pozostało mi w pamięci w postaci chyba mało zniekształ-conej.
Rzekomo nazwa „Wojtkuszki” powstała od nazwiska litewskiego księ-cia „Kukuwojtisa”122, którego warowny zamek miał stać opodal pałacu, tuż przy trakcie wileńskim, to jest zwykłej piaszczystej i bardzo złej drodze, która, z odległego od Wojtkuszek o 1 km miasteczka Poszelin123, przebiegała u podnóża góry, na której stał pałac, i stromo wznosząc się w górę, prowadziła aż do Wilna.
I rzeczywiście po drugiej stronie traktu wileńskiego, może w odległo-ści ½ km od pałacu, na niewielkim wzniesieniu porośniętym zielskiem, krzewami i otoczonym gliniastą ziemią, można by, puszczając wodze fantazji, dopatrzyć się miejsca, na którym mógł przed setkami lat wzno-sić się obronny zamek księcia Kukuwojtisa. Legendę tę potwierdził kie-dyś pan Dominik Dowgiałło z Siesik124, mój opiekun po śmierci mego ojca oraz znawca historii Litwy i Żmudzi. Najciekawsze to, że sami wojt-kuscy ludzie prawie nic o tej całej historii nie wiedzieli.
Z chwilą, bardzo zresztą niepewnego i mglistego, wyjaśnienia nazwy Wojtkuszek, należałoby przejść do opisu samego pałacu i jego otoczenia.
Pałac wojtkuski stał na górze gęsto porośniętej drzewami oraz liczny-mi krzewaliczny-mi, dzięki czemu z samego pałacu nie rozpościerał się rozległy widok na okolicę. Zaledwie z kilku punktów domu dalsza perspektywa była widoczna. Góra wojtkuska leżała w odległości 1 km od miasteczka
122 Kukuwojtis – syn Żywibunda, litewski książę żyjący w XIII wieku.
123 Poszelin – dawniej nazywane Barbaryszkami. Nazwa ta pochodziła od imienia Barbary z Zyberków, żony Michała Kossakowskiego, którzy ufundowali w Barba-ryszkach kościół. Miejscowość leży w powiecie wiłkomierskim, w gminie Wieprze.
Dobra te należały do Barbary. Otrzymała je w spadku po swoim pierwszym mężu – Michale Tyzenhauzie. Zob. Barbaryszki, [w:] SgKP, t. 15, red. B. Chlebowski, J. Krzywicki, F. Sulimierski, W. Walewski, Warszawa 1900, s. 84; S.K. Kossakow-ski, Monografie historyczno-genealogiczne niektórych rodzin polskich, t. 1, Warszawa 1859, s. 248–249.
124 Siesiki – pałac oraz folwark leżący na Litwie w powiecie wiłkomierskim, 18 km od Wiłkomierza. Zamek/pałac oraz zabudowania wzniesiono w XIII wieku. Dobra te należały do rodziny Siesickich, następnie Elżbieta z Dowmuntów Siesicka wnio-sła majątek siesicki, jako posag, do małżeństwa z Leonem Radziwiłłem. Majątek został sprzedany Dowgiałłom, w rękach których dobra te przetrwały do czasów I wojny światowej. Zob. Zamek księcia Dowmonta, „Tygodnik Powszechny”, 1880, Nr 48, s. 763; J. Krzywicki, Siesiki, [w:] SgKP, t. 10, red. B. Chlebowski, W. Wa-lewski, Warszawa 1889, s. 600.
Poszelin, w którym znajdował się nasz kościół parafialny oraz cmen-tarz. Jak już wspominałem, z Poszelina poprzez Wojtkuszki ciągnął się trakt wileński w postaci fatalnej, piaszczystej i niezwykle szerokiej drogi wiodącej do Wilna. Z drugiej strony tenże trakt rozdwajał się przy mia-steczku Poszelin i jedna jego odnoga prowadziła na cmentarz wojtkuski, a następnie zwężając się, stawała się polną drogą wiodącą do różnych wsi i mająteczków. Zasadniczy trakt przebiegał przez jedną uliczkę Po-szelina i następnie wiódł przez przepiękny sosnowy las wojtkuski, aż do odległego o 5 km (a właściwie wiorst) powiatowego miasteczka Wiłko-mierza125. Las ten nosił nazwę „Piwonji”.
Pałac wojtkuski składał się z trzech kolejno budowanych odcin-ków, z których najpóźniejszym była wieża mająca około czterech pię-ter. Wieżę wojtkuskiego pałacu łączył z częścią środkową jakby niski budyneczek o 5 oknach od strony podjazdu i posiadający niewielki balkonik zwany popularnie „ganeczkiem”. Mówiąc „ganeczek”, każ-dy w Wojtkuszkach wiedział, że tylko o tym jednym miejscu się wów-czas mówi. W tej części mieściła się łazienka moich rodziców oraz parę pokoi wychodzących na tzw. korytarzyk, z którego wchodziło się do kredensu [i] można było przejść do tzw. buduarku mojej matki, w drugim końcu, do pokoju bilardowego i wreszcie przez korytarzyk wchodziło się na górkę, z której było przejście na wieżę, to znaczy na jej szczyt.
Następnym odcinkiem pałacu, od strony zajazdu, była część dwupię-trowa zakończona licznymi wieżyczkami. W części środkowej był pod-jazd pod wejście frontowe prowadzące do obszernego przedpokoju zwa-nego „Szwajcarnią”. Dalej następowało jakby załamanie fasady pałacu w postaci zakrętu łączącego najstarszą część gmachu [ze] znów niską, parterową. Mieściła się tam kaplica pałacowa, długie korytarze, szereg parterowych pokoi gościnnych, archiwa, puste izby, aż do bezpośrednie-go przejścia do dużej oszklonej cieplarni zwanej oranżerią.
Oczywiście cała druga strona pałacu, od strony ogrodu, miała zu-pełnie inny wygląd, posiadała dużą krytą werandę z zejściem do parku i jeszcze dwa niewielkie ganki łączące się z pokojami gościnnymi. Po tamtej stronie mieścił się olbrzymi salon, [pokój] stołowy i tak zwane pokoje dziecinne, korytarzyk i szereg parterowych pokoi gościnnych od strony ogrodu.
125 Wiłkomierz – miasteczko leżące w powiecie wiłkomierskim w guberni kowieńskiej.
Zob. J. Krzywicki, Wiłkomierz, [w:] SgKP, t. 13, red. F. Sulimierski, Warszawa 1893, s. 535–541.
Fot. 1. Pałac w Wojtkuszkach – widok od frontu Pałac od strony podjazdu:
A – wieża;
B – dobudówka łącząca wieżę ze środkową częścią pałacu;
– ganeczek;
C – część środkowa dwupiętrowa;
+ – wejście frontowe – pod nim podjazd w postaci wypukłego nasypu z murkiem na zewnątrz;
K – okno kaplicy. Od tego miejsca załamanie linii frontu i dolne odcinki starej części pałacu.