W postaci wpływów doktrynalnych, polegających na włączeniu do

"quaestiones", wyraźnym lub niewyraźnym, teorii głoszonych przez

13 14 15

uczonych arabskich, takich jak Razes , Awerroes ,Awicenna »

1 fi 17

Algazel esy Alhazen .

.7 poprzednim paragrafie wykazano pewne związki, jakie zacho­

dzą między treścią "Aforyzmów" Ursona z Salerno a "Quaestiones".

Analiza niektórych partii tekstu, wydawanego przez nas traktatu, pozwala także na wykazanie ścisłych zależności doktrynalnych, ja­

kie zachodzą między "-iuaestiones" a nauką Galena dotyczącą zwłasz­

cza teorii tzw. "virtutis informativae" i owych subtelnych cia­

łek, określanych mianem "spiritus"18. Autor traktatu zna zresztą podstawowe dzieło Galena - "Tegni"1°.

8 Q u a e s tio n e s f f . 175v a , 175v b , 1781 9 , I7 9 v b . 9 Tamże f . 175v b .

10 Tamże f . 1 7 9 v b . 11 Tamże f . 178*®.

12 Tamże f . 173vb.

13 Tamże ff,1 7 7 Ta,177vb,178v a . 14 Tamże f . 178” .

15 Tamże f f . i 7 3 v a , I75r b , 175vb.

16 Tamże f . 173r a »

1' Tamże f. 179** i koücowy fragment o procesie widzenia.

? o r . n p . J a c o b i F o r l i v i e n s i s s u p e r " T e g n i" G a l e n i . I n c . 3 J 1137 f f . 9 v b , I0 v a , 14v b , 1 8 r a -b e t sq<i.

Quaestiones f. 174**.

67

Znajomość problematyki rozważanej w środowiskusalemitańskim - problematyki bazującej, jeśli chodzi o medycynę, na Galenie - którą wykazywał autor "Quaestiones", świadczy również o wpływach arabskich na wydawany przez nas traktat. Środowisko salernitariskle bowiem, a poprzez nie inne ośrodki europejskie, zapoznało się z Galenem dopiero dzidki tłumaczeniom z arabskiego, dokonanym w X I w. przez Konstantyna Afrykańczyka. Sprawą do ustalenia jest fakt - czy autor "Quaestiones" czerpał interesujący nas materiał z traktatów salemitańskich, czy też może bezpośrednio korzystał ze źródeł arabskich. Tak czy Inaczej bezdyskusyjny jest chyba i w tym wzglądzie wpływ Arabów na wydawane przez nas dzieło. Wpływy arabskie na "Quaestiones" przejawiają się również w części nasze­

go traktatu, traktującej o sprawach alchemicznych i metalurgiez-nych. Z tego co mówi Crombie 20 na temat źródeł tych dwu dziedzin w łacińskiej, średniowiecznej kulturze europejskiej, wynika, że szukać ich należy również u Arabów, szczególnie zaś w dziełach Ra- zesa, Awiconny i w traktatach przypisywanych legendarnej postaci arabskiego uczonego, tyjącego rzekomo w VIII w., który zwał się Jabir ibn Hayyan. Lektura dzieła Razesa: "De arte alchemie", cytowanego obficie w "Speculum naturale" Wincentego z Beauvais, a także lek­

tura "De mineralibus" i innych dzieł Awicenny, nie naprowadziła nas na i l a d y związków z "Quaestiones" w tym zakresie. Być może wydawany przez nas traktat pozostaje w jakimś stosunku zależności od wspomnianych wyżej traktatów Jabira ibn Hayyan. Sam Jabir ibn Hayyan prawdopodobnie nigdy nie istniał. Dzieła, które mu przypi­

sywano, są tworem arabskiej sekty zajmującej się alchemią i pow­

stały przy końcu IX i na początku X w. Osiągnięcie tych traktatów okazało się dla nas niemożliwe, stąd musimy poprzestać na tym, co

21 ,

cytuje Crombie • ;<!ówi on mianowicie, że jeśli chodzi o chemię praktyczną, rękopisy arabskie zawierają opisy takich procesów,jalc destylacja, stosowanie kąpieli piaskowych i wodnych, krystalizacja, spalanie, rozpuszczanie, sublimaeja i redukcja, wytwarzanie stall, barwników itp. Pisma Jabira, a później i Awicenny poddają również w wątpliwość możliwość transmutacji metali i stwierdzają, że al­

chemicy niczego w tym względzie nie dokonali poza przypadkowymi zmianami, na przykład barwy. Z lektury wydawanego przez nas dzie­

ła widzimy, że podobnie jak traktaty Jabira ibn Hayyan, ono rów-POJ w ., t . 1 . s. I 6 3 n .

Tanże s . 163 n n .

nież zawiera opisy niektórych z podanych wyżej procesów chemicz­

nych czy metalurgicznych, podobnie też wypowiada się na temat transmutacji metali • Są to z pewnością symptomy jakiejś zależ­22 ności "Quaestiones" od tego typu traktatów arabskich. Z braku źró­

deł nie możemy jednak niestety ustalić stopnia tej zależnośći.Wy­

raźnym symptomem wpływów arabskich na "Quaestiones" są także spo­

strzeżenia zawarte w rozdz. VII tego traktatu, a dotyczące zagad­

nień optycznych. Weźmy pod uwagę chociażby takie zdanie: "Dico a- utem lucem esse hypostasim colorum, et si relinqueretur sibi ve­

niens ad unumquodque corpus non quiesceret quousque color illius corporis appareret purae lux". Wyraża ono teorię o ścisłej zależ­

ności światła od barwy. Teoria ta jest zdobyczą nauki arabskiej, przede wszystkim Alhazena . Także i fragment tekstu wydany przez 23 nas w oparciu o kodeks K oraz świadectwo A, dotyezy budowy oka i procesu widzenia, wykazuje pewne związki z doktryną Alhazena.Wys- tarczy, że porównamy fragment "Quaestiones" zatytułowany: "Quare

,„24 Alhazena na ten temat*-►25

3. Arabskie wpływy w "Quaestiones" przejawiają się równie w postaci wyrażeń i cytatów spotykanych tylko w tłumaczeniach z a- rabskiego. Za materiał porównawczy w tym względzie mogą nam posłu­

żyć niektóre cytaty z Arystotelesa, który wyraźnie cytowany jest w "Quaestiones" 18 razy. Porównajmy chociażby arystotelesowską de­

finicję duszy, podaną przez "Quaestiones" z paralelnymi tekstami w tłumaczeniach: grecko-łacińskim i arabsko-łacińskim.

"Quaestiones",f.179*^ Przekład grecto-łac.26

"<Anima) est perfec- "Actus primus corpo- ctio corporis orga- ris organici physLci"

nici" W innym miejscu:"Ak Ł-ma est primus actus

Przekł. arab.-łac.

"Anima est prima per­

fectio corporis na­

turalis organici".

W innym miejscu:

"Ani-Q u a e s tio n e s f . l T ß 1 3 . 23

24

H . B a u e r . P s y c h o lo g ie A lh a s e n s . " B e i t r ä g e " . B d. 10 H .5 s . 43} K u r - d z i a ł e k . G i l b e r t A n g lik s . 111n.

Q u a e s tio n e s — końcowy f ra g m e n t o oku i p r o c e s i e w id z e n ia .

O p tic a e t h e s a u r u s A lh a z e n i A r a b is l i b r i se p tem / • • • / ite m V i t e l o n i s Thu—

r i n g o p o l o n i l i b r i X« B a s i le a e 1572 s . 16 n n . 26 F o r. K u r d z i a ł e ' k . G ilb e r t A nglik s . 28 n .

69

corporis physici po- raa eat prima perfec- tentiam vitam haben- tio corporis habentis tis". vitam in potentia".

* I ;

V/ powyższych definicjach arystotelesowski wyraz LvreAeveuce został oddany w tłumaczeniu grecko-łaciiiskim przez słov/o "actus", a w arabsko-łacinskim przez słowo "perfectio" . V/idzimy więc, że P7

"Quaestiones" posługują się definicją z tekstu arabsko-łaciiiskie- go. Drugi tekst, będący argumentem na arabskie wpływy w "Quaestio­

nes" znajduje się na f. 178ra. Jest to fragment arabskiego komen­

tarza Awerroesa do "Metafizyki" Arystotelesa, Hie będziemy go tu­

taj cytowali ze względu na to, że został już poddany analizie w

p o

poprzednim paragrafie przy innej okazji .

Aby podkreślić naszą tezę o wpływach arabskich w "Quaestio­

nes", porównajmy jeszcze jeden fragment tego traktatu z odpowied­

nimi tekstami w tłumaczeniach: grecko-łaciiiskim i arabsko-łacińs- kim. Jest to tekst wzięty bądź z "De anima" Arystotelesa, tądź z komentarza do "De anima" Awerroesa:

"Quaestiones"f. 174 Przekład greclc-łac.29 Przekład arab.-łac.'

"Et tunc dico, quod fames in homine aut appetitus non viget, nisi solummodo in spiritu vitali cali­

do et sicco".

"Esuries autem et si­

tis concupiscentia est esuries quidem calidi et sicci".

"Fames autem et si­

tis est appetitus;

fames quidem calidi et sicci".

Terminologia przytoczonego wyżej zwrotu z "Quaestiones" zdra­

dza doaó wyraźne związki z tekstem arabsko-łacińskim "De anima"

lub z komentarzem Awerroesa do tej księgi^ . V/ dwietle tego

wsąrs-°7 Y'amze.

28 P a t r z s • 53 m

2q Por* K u r d z i a ł e k * G i l b e r t A n g lik s . 2 4 .

xamże •

^ A w erroes v/ swoim k o m en tarzu p o w ta r z a ją c o k r e ś l e n i e S t a g i r y t y , używ a ty c h sajnych słó w co p r z e k ła d a r a b s k o - ł a c i i i c k i : "Fames enim e s t a p p e t i t u s c a l i ­ d i e t s i c c i e t s i t i s f r i g i d i e t h u m id i” .

tkiego, co powiedziano wyżej na temat wpływów arabskich w "Quaes­

tiones", mamy chyba prawo postawić,tezę, że zależność wydawanego przez nas traktatu od nauki arabskiej jest bezsporna.

W związku z tekstem wydawanych przez nas "quaestiones Nicolai Peripatetici" należy jeszcze zwrócić uwagę na cytaty w nich wys­

tępujące. Autor naszego traktatu cytuje wyraźnie jedynie trzech autorów: Arystotelesa /18 razy/, Razesa /5 razy/ i Galena /1 raz/.

ff przeważającej części nie są to cytaty dosłowne, ale tylko co do sensu; czasem nawet błędnie adresowane . Jeżeli chodzi o cytaty ■»2 z Arystotelesa, to podane są one przeważnie w formie ogólnej, np.

"Aristoteles dicit" lub "Philosophus dicit". Jedynie w pięciu wy­

padkach autor 11 .uaestiones" wymienia wyraźnie dzieła Arystotelesa, z których korzystał. Należą do nich: IV Księga "Meteorów" /F.176^

ostatnia Księga "Metafizyki" /f.178ra/, "Etyka" /f.178rV , "De ve­

getabilibus" /f.179Va/ i "De caelo et mundo" /l77ra/.

Identyfikując resztę cytatów przypisywanych Arystotelesowi i znajdujących się w " ćuaestiones", stwierdziliśmy, że pochodzą one z następujących dzieł: "De divinatione per somnum" /f. 174^/1

"Physicae Auscultationis" lub "De caelo" /177^/, "Meteorologioo- rum" IV /f. 177r*V, "Ethicorum lücomacheorum" lub "Ethicorum Eu- demiorum" lub "i'.agnarum I.'.oralium" /f.178r /, "De generatione et corruptione" /ff.175va, 176ra, 179ra/, "De anima" /ff. 1 7 8 ^ , 1 7 9 ^

"De somno et vigilia" /f.I74vb/. Jeden z cytatów przypisywanych Arystotelesowi pochodzi, jak już była mowa, z dzieła Awicenny "De mineralibus", które w owym okresie czasu przypisywano Arystotele­

sowi. Stąd pewnie wzięła się ta pomyłka, bo autor wydawanego przez nas traktatu znał "De mineralibus” dość dobrze, świadczą o tym ślady tego dzieła w innych partiach "Quaestiones".

Jak wspomnieliśmy wyżej, w "Quaestiones" znajdują się rów­

nież cytaty z Razesa i Galena. Cytaty przypisywane Razesowi po­

chodzą z jego traktatu zatytułowanego "Liber ad Almansorem", na­

tomiast cytat z C-alena dotyczy popularnego wówczas dzieła tego starożytnego lekarza, a mianowicie - "Tegni". Koncepcję Galena za­

warte w "Tegni", a dotyczące "virtutis informative" i "spiritus"

są poza tym rozwinięte szeroko w V i VI rozdz. wydawanego przez nas dzieła. Widać z tego, że cytat, o którym mowa,nie był przy­

padkowy. Autor naszego traktatu eksponuje ponadto Galenowską

teo-^ Np. c y t a t d o ty c z ą c y r t ę c i - Q u a e s tio n e s . f . 175vł>.

71

rię dotyczącą budowy oka , jednak, jak już przy innej okazji mówiliśmy, z teorią tą zapoznał się raczej za pośrednictwem uczo­

nych arabskich, najprawdopodobniej Alhazena.

Omawiane wyżej cytaty, wyraźne i niewyraźne, wskazywałyby na to, że autor wydawanego przez nas traktatu znał wiele dzieł Ary­

stotelesa, "Tegni" Galena, "Fizjognomikę" Razesa, "De'mineralibus Awicenny, "Optykę" Alhazena i być może "Metafizykę" Algazela. Z tego,.co mówiliśmy wcześniej, wynika, że znał poza tym jakieś a- rabskie traktaty alchemiczno-metalurgiczne /może te, które przy­

pisywano osobie Jabira ibn Hayyan/, a następnie traktaty salemi- tańskie bądź arabskie źródła, z których czerpali zarówno on, jak i mistrzowie salemitańscy.

Wydając sąd na temat orientacji autora średniowiecznego w li­

teraturze tylko na podstawie cytatów, które zamieścił w swoim dziele, trzeba zachować szczególną ostrożność. Musimy pamiętać,że w tym okresie czasu krążyły specjalne zbiory cytatów, z których chcący się popisać erudycją mistrzowie, czerpali obficie nie się­

gając do źródeł. Poza tym nie starano się wówczas cytować dokład­

nie. Jak to widać na przykładzie "Quaestiones", cytaty podawano ogólnie, jedynie co do sensu, nie wskazując nawet na dzieło,z któ­

rego miały pochodzić; chodziło bowiem niejednokrotnie tylko o to, aby własne koncepcje oprzeć na autorytecie znanego mędrca, co w dobie kultu dla autorytetów miało szczególne znaczenie."Quaestio­

nes" nie są wolne od powyższych zastrzeżeń. Cytaty znajdujące się tutaj są wprawdzie jakimś symptomem orientacji autora traktatu w literaturze filozoficznej, ale stopień tej orientacji, zwłaszcza w stosunku do niektórych cytowanych wyraźnie dzieł, jest jednak, nie do ustalenia, zważywszy chociażby na to, że niektóre cytaty nie tkwią zbyt mocno w kontekście.