S T A N ISŁ A W W IE L G U S
WSTĘP DO KRYTYCZNEJ EDYCJI
PRZYRODNICZO - FILOZOFICZNEGO TRAKTATU Z POCZĄTKÓW XIII W ., ZATYTUŁOWANEGO
„QUESTIONES NICOLAI PERIPATETICI” 1
I HISTORIA PRZEKAZU
"Quaestiones Nicolai Peripatetici" nie są dziełem znanym szer
szemu gronu historyków średniowiecznej filozofii. Do r. 1883»tzn.
do momentu odkrycia oraz identyfikacji "Quaestiones" przez Valen
tina Rose, dzieło to znane było uczonym jedynie ze wzmianki, ja
ką zamieścił Albert Wielki w III księdze swojej parafrazy "Meteo
rów" Arystotelesa. Pisząc na temat tęczy Poligraf z Kolonii przy
toczył duży cytat z "Quaestiones", odnoszący się do tego zjawiska i opatrzył go następującym wyjaśnieniem: "/.../ propter hoc enim foeda dicta inveniuntur in libro illo qui dicitur Quaestiones Ni
colai Peripatetici. Consuevi dicere, quod Nicholaus non fecit lib
rum Illum, sed Michael Scotua, qui in rei veritate nescivit naturas,nec bene intellexit libros Aristotelis. Haec ergo ad praesens de iri- de dicta sunt" . Informacja powyższa, podająca w wątpliwość nau
kowy autorytet ilichała Szkota, znanego w średniowieczu tłumacza komentarzy Awerroesa na język łaciiiski, wyraża jednocześnie prze
konanie Alberta .'/ielkiego, że "quaestiones" są dziełem pseudoepi- graficznym, napisanym przez iiichała Szkota, a przypisywanym Miko
łajowi z Damaszku. Cytat o tęczy nie jest jedynym śladem "Quaes
tiones" w twórczości Alberta ’.(ielkiego. V/e wspomnianych wyżej "Me
teorach" znajduje się jeszcze kilka cytatów z tego dzieła, zarów-
P u b l i k a c j a n i n i e j s z a j e s t c z ę ś c i ą p r a c y d o k t o r s k i e j , p i s a n e j pod k i e r u n k iem K s ię d z a P r o f e s o r a D o k to ra M a rian a K u r d z i a ł k a , n a W y d ziale f i l o z o f i i C h r z ę ś c i j a . i s k i e j KUL. T e k s t Q u a e s tio n e s z k r ó tk im w stępem w ję z y k u f r a n c u sk im z o s t a ł opublikow any w 'ł l e d i a r m l i a R i l l o s o p h l c a P o lo n o ru m " T. 17 / 1 9 7 3 /«
A l b e r t u s U a g n u s . O pera o n m ia . E d . A. B o r g n e t. V o l .4 F a r i s 1 890 -9 9 s . 6 9 7 .
2
5
•z
d o wyraźnych jak i niewyraźnych , które uwzględniono w opisie ni
niejszego testimonium, oznaczonego przez nas symbolem T.
Stanowisko Alberta Wielkiego, traktującego "Quaestiones" ja
ko dzieło pseudoepigraficzne, nie jest odosobnione. W ten sam spo
sób potraktowali je inni średniowieczni uczeni, w których utworach udało się odnaleźć cytowane przez nich fragmenty "Quaestiones".
Pierwszego odkrycia w tym względzie dokonał Marian Kurdziałek^, który stwierdził, że znany lekarz i filozof z XIII w. - Gilbert Anglik w swoim "Compendium medicinae", powstałym w latach 1230- 4 0 cytuje ten sam co i Albert '.Vielki fragment o tęczy, z tym że przypisuje go nie Michałowi Szkotowi, lecz Awerroesowi, powia
da bowiem: "Kt naturam horum colorum tetigit Averroys in sua Phl- sica/?/ loquens de coloribus Yris dicens: «Diversitas autem colo
ris inest ex diversitate nubis /.../ " . v/edług 1.1. Kurdziałka sło
wo "phisica" w powyższym fragmencie, wziętym z cytowanego przez nas liońskiego wydania z r. 1510, jest prawdopodobnie błędem pa- leograficznym dokonanym przez wydawcę "Compendium medicinae". W najlepszych spośród zachowanych rękopisów tego dzieła, a więc w ko
deksie: Bruges, Biblioth&que Publique 469 oraz w kodeksie:• Vati
canus, Regina Sueviae 1132, początek cytowanego przez nas tekstu brzmi: "Auerroys in sua ph’ia". myśl zasad paleograficznych skrótu tego nie można odczytać jako "phisica", lecz raczej jako
"philosophia" lub "phisionomia". Ta ostatnia lekcja miałaby i to uzasadnienie, że duży fragment z "quaestiones" dotyczy właśnie zagadnień fizjognomicznych .7
Cytat o tęczy, który w naszym wydaniu "Quaestiones" znajduje się na początku I rozdziału, nie jest jedynym fragmentem tego dzieła cytowanym przez Gilberta Anglika. Autor "Compendium medi-
^ Tamże s . 7 6 1 , 7 7 9 .
^ U . K u r d z i a ł e k . G i l b e r t A n g lik 1 d y g r e s j e p s y c h o lo g ic z n e w je g o
"Compendium m e d ic in a e " , /m a sz y n o p is p ra c y d o k t o r s k i e j , Krakow 1 950, Z a k ł.
I l i s t . F i l . KUz/l A p ro p o s d e s r e c h e r c h e s c o n c e r n a n t 1 ’ a u t e u r d e 1 ’ o p u s c u le a p p e l4 Q u a e s tio n e s N i c o la i P e r i p a t e t i c i . " L le d ia e v a lia p h i lo s o p h ic a P o lo - norum ". 1 .1 0 : 1961 s . 4 6 -4 9 ; G l l b e r t u s A n g lic u s und d i e p s y c h o lo g is c h e n E r ö r te r u n g e n i n sein em "Compendium m e d ic in a e " . " S u d h o ffs A rc h iv f f l r Ge
s c h i c h t e d e r M ed izin und d e r N a t u r w is s e n s c h a f te n " T .4 7 : 1963 z . 2 s . 1 0 6 - 126.
^ K u r d z l a ł e k . A p ro p o s d e s r e c h e r c h e s .
^ Q i l b e r t u s A n g l i c u s . Compendium m e d ic in a e . L u gduni 1510 t. 259**«
^ K u r d z i a ł e k . A p ro p o s d e s r e c h e r c h e s .
cinae" cytuje niemal dosłownie także inne, o wiele większe frag
menty z "Quaestiones" /rozdziały V i VI oraz końcowy fragment do
tyczący budowy oka i procesu widzenia/, czyni to jednak zawsze ano- O
nimowo . Edycja niniejsza uwzględnia te cytaty i uäywa na ich ok
reślenie symbolu A.
Nasze poszukiwania śladów "Quaestiones" w literaturze średnio
wiecznej także nie były bezowocne* Otóż okazało się, że niemal ca
łe to dzieło, prócz partii fizjognomicznych i końcowego fragmentu o oku o widzeniu, wkomponował w swoją encyklopedię, zatytułowaną
"Speculum naturale", a powstałą około 1260 r.^, Wincenty z Beau
vais • Zależnie od omawianej tematyki Wincenty z Beauvais przy
toczył w niej odpowiednie treściowo partie "Quaestiones" jako po
chodzące z zagadkowego dzieła "Se vaporibus" Awerroesa. "Speculum naturale" Wincentego z Beauvais jest zatem jeszcze jednym potwier
dzeniem pseudoepigraficznego charakteru "quaestiones", na temat których w literaturze filozoficznej znaleziono jeszcze jedną tyl
ko, ogólną wzmiankę* Jest to informacja zamieszczona przez ' trzy
nastowiecznego autora - Jana de Sicca Villa11, który na margine
sie swego dzieła "De principiis naturae", wśród różnych opinii na temat przechodzenia z możności do aktu, powiada: "In libro Quaes
tionum ITicolai Peripatetici; et est totum fere sententialiter su
per XI p.p. super illud: manifestum est igitur quod modo indige
mus1^.
Jak wspomniano na początku, uczeni dziewiętnastowieczni zna
li na temat "Quaestiones" jedynie wzmiankę znajdującą się w "Łie-
8 0 i l b e r t u s A n g l i c u s , jw . f f . 12 5rb_Vl\ 126r b ~Va, 127r l) , 128r a - V a , I 29r b - v b , 157VO, 283v n .
9 L. T h o r n d i k e . A H is to ry o f liagic and E x p erim en tal S c ie n c e . T .3.
London - liew Y o rk . 1923 s . 4 5 9 .
v/ i n c e n t y L B e a u v a i s . Speculum n a t u r a l e . Ifciaci 1624 s . 1 3 1 -3 2 , 2 4 0 -4 1 , 2 4 5 , 2 4 8 , 2 7 8 -7 9 , 2 8 2 , 2 8 9 -9 4 , 3 1 1 , 3 3 6 , 3 8 2 , 3 8 9 , 4 1 6 - 23, 448, 4 5 1 -5 2 , 4 5 7 -5 8 , 4 7 4 -7 5 , 4 8 4 -8 5 . T e k s ty t e o zn aczo n e s ą w e d y c j i symbolem
11
12
K u r d z i a ł e k . A p ro p o s d e s r e c h e r c h e s .
J e a n d e S e c h e v i l l e . De p r i n c i p i i s n a t u r a e . E d . R. ” . G rig u fere O .P . r . o n t r ć a l - P a r i s 1 9 5 6 . E tu d e s K ^ d iS v a le s T» 14 s . 178 / c y t . z a : K u r d z i a ł e k . A p ro p o s d e s re c h e rc h e ą C Być może in f o r m a c ja z n a j d u j ą c a s i ę n a m a r g in e s ie De p r i n c i p i i s n a t u r a e w ią ż e s i ę z frag m e n tem Q u a e s t io n e s , d e f in i u j ą c y m z a A r y s to te le s e m r u c h ja k o p r z e c h o d z e n ie z m o żn o ści do a k t u - Q u a e s tio n e s f . 179r a , wobec la k o n ic z n e g o c h a r a k t e r u n o t a t k i u a u t o r a De p r i n c i p i i s n a t u r a e t r u d n o n a t e n te m a t p o w ie d z ie ć c o ś b l i ż s z e g o .
7
teorach" Alberta v/ielkiego. Niektórzy próbowali rozwiązać tę, bez wątpienia interesującą, zagadkę i zindetyfikować wspomniane przez Poligrafa z Kolonii dzieło. Pierwszym spośród nich był B.IIaurÄau, który w r. 1850 ogłosił, że w cod. Bib. Nat. 16089, f. 153v /fonds de la Sorbonne 841/ znajduje się krótki fragment zatytułowany:
"Haec sunt extracta de libro Nicolai Peripatetici" - i przedruko
wał go w całości. Ustęp opublikowany przez HaurÄau składa się za
ledwie z kilku luźnych i bardzo krótkich kwestii dotyczących cza
su, różnic miedzy filozofią Platona i Arystotelesa, ruchu nieba oraz problemu równoważenia się ciał. Vydav/ca nie znalazł tu jed
nak fragmentu o tęczy cytowanego przez Alberta V/ielkiego i doszedł do wniosku, że ma do czynienia z niewielkimi tylko partiami"Quaes
tiones", o których mowa w "Meteorach" Poligrafa z Kolonii. Inny francuski mediewista z tego okresu - E. Renan - dopatrzył się "u- derzającego podobieństwa" J między opublikowanym przez Haureau fragmentem a 18 ustępem komentarza Awerroesa do XII księgi "Meta
fizyki" Arystotelesa.
Czerpiący zRenana /ood Brown posunął się jeszcze dalej i na
pisał wprost o identyczności obu wyżej wymienionych traktatów^.
Twierdzenie Henana, a tym bardziej Browna, nie odpowiada prawdzie.
Podobieństwo, o którym mówią wyżej wymienieni autorzy, jest czys
to zewnętrzne i sprowadza się do podobieństwa tytułów, ./spomnlany wyżej fragment komentarza Awerroesa krążył w wiekach średnich jętko oddzielne dzieło i był bardzo często łączony z nazwiskiem "Miko
łaja". Stało się tak dlatego, ponieważ jak mówi 1,1. Kurdziałek^, ktoś dość wcześnie wypisał 18 ustęp komentarza Awerroesa do XII księgi "I.Ietafizyki". '7 tej właśnie formie, jako wypis, z dokład
nym podaniem źródła: "Capitulum 19m XI Łletaphisicae de capitulis Commentatoris" - znajduje się ów fragment w rękopisie z Bibliote
ki Uniwersyteckiej w Grazu^®. KtotS inny skrócił ten wypis o poło
wę, zostawiając część drugą, gdzie jest mowa "de generatione ani
malium". 'ii tej skróconej formie znajduje się on w następujących
E. H a u r £ a u . De l a p h i lo s o p h ic s c o l a s t i q u e . T .1 . P a r i s 1 850. s . 470}
E. R e n a n . A v erro fes. i’a r i s 1861 s . 209} p o r . K u r d z i a ł e k . G i l b e r t A n g lik , s . 47} t e n ż e . A p ro p o s d e s r e c h e r c h e s } L . T h o r
n d i k e . M ic h ae l S c o tu s . Roma b . r . w . s .8 . ._ ,
An E n q u iry i n t o th e L if e / . . . / o f I!. S c o t. E d in b u rg 1891 s . 1 2 7 . K u r d z i a ł e k , G i l b e r t A n g lik s . 4 8 n .
G ra z, U n i v e r s i t ä t s b i b l i o t h e k c o d . I I , 482 X f. 180v a —181v ^ .
kodeksach; Vindeb.lat. 2302 f f . ^ 181 - 128va; Paris lat.6510 ff.
290 va - 291rb1^} Paris lat. 16110 ff. 99ra“va; Paris lat. 16602}
Virceb. I.!p.Med.F. 13 ff.198ra - 198vaj Venet.Uarc. lat. VI.53.
W rękopisie wiedeńskim tytuł skrótu Jest następujący: "Epistola Averroys super quaestionem de generatione animalium tam secundum viam generationis quam putrefactionis". Prawie identycznie brzmi tytuł skrótu w kodeksie paryskim lat. 6510, a mianowicie: "Epis
toła Averroys super quaestionem de generatione animalium tam se
cundum viam gignitionis, quam secundum viam putrefactionis". In
cipit owej "epistolae" w obydwu powyższych kodeksach Jest nastę
pujący: "Sermo de quaestionibus secundum quod accepimus a Nicolao.
Et nos dicemus in hoc secundum nostrum posse /.../". Kodeksy: Pa
ris lat. 16110 oraz Virceb.Mp.Med.F.13 są anonimowe, ale zaczyna
ją się tak samo« jak kodeksy cytowane wyżej, tzn. "Sermo de quae
stionibus secundum quod accepimus a Nicolao", różnią się zaś od nich tym, że na końcu ustępu, po słowach: "et assimilatur aliquo modo esse eis, quod est in anima artificis" - mają jeszcze zwrot:
"revertamur igitur ad nostrum locum", który tamte rękopisy słusz
nie opuściły. V/idzimy więc, że wspomniane wyżej kodeksy wymienia
ją nazwisko liikołaja Perypatetyka, które pomija tekst drukowany /z r. 1483/ omawianego fragmentu komentarza Awerroesa. Lektura tekstu z Biblioteki Uniw. w Grazu wyjaśnia, skąd w omawianym frag
mencie komentarza Awerroesa, jaki zawierają cytowane wyżej ręko
pisy, wzi ;ła się wzmianka o i.likołaju z Damaszku.
Okazuje się, że początek wypisu, zamieszczonego w rękopisie z Grazu, roznoczyna się słowami: "Dixit Aristoteles: manifestum est, quod nullo modo /.../ ratio sanitatis . 18 Addidit Hicolaus super hoc verbo admiscendo quaestiones Aristotelis cum dictis Aristotelis et dixit: St declaravit, quod causarum quaedam /.../".
'11 tekście drukowanym /r. 1483/ opuszczono zdanie: "Addidit Nico
laus /.../ Aristotelis et dixit" i w związku z tym komentarz do tekstu Arystotelesa zaczyna się w nim od słów: "Qui declaravit, quod causarum quaedam /.../". Pominięto w ten sposób zupełnie wzmiankę o I.likołaju z Damaszku. Renan zatem słusznie stwierdził, że dziełko "De generatione animalium" nie jest niczym innym, jak
1^ z te g o k o d e k su k o r z y s t a ł Renan /A v e rro fc s s . 7 1 / .
S ło w a: " m a n ife s tu m e s t / . . . / r a t i o s a n i t a t i s " - t o fra g m e n t z M e ta f iz y k i A r y s t o t e l e s a /1 0 7 0 a 2 7 - 3 0 / .
9
tylko wypisem z komentarza Awerroesa do XII księgi "Metafizyki" , mówiąc jednak o owym "uderzającym podobieństwie", jakie rzekomo zachodzi miedzy wypisem a opublikowanym przez HaurÄau tekstem«
uznanym przez tego ostatniego za fragment "quaestiones" , popeł
nił błąd, brak bowiem miedzy owymi tekstami jakiegokolwiek podo
bieństwa co do treüci. "Extracta" opublikowane przez Ilaurćau są zupełnie innym dziełem aniżeli omówiony przez nas fragment z ko
mentarza Awerroesa, a to, co na temat ich podobieństwa, czy nawet identyczności, mówili Renan i "food Brown, było nieporozumieniem płynącym stąd, że wymienieni autorzy najprawdopodobniej zasugero
wali się podobieiistv/em tytułów obydwu tekstów, w których to tytu
łach widnieje nazwisko ...ikołaja Perypatetyka. Błąd popełniony przez Renana na skutek owego przypadkowego podobieństwa tytułów zakorzenił sic; na długie lata w mentalności historyków filozofii.
Powtarzali go tacy uczeni, jak lä. Steinschneider2®, U.De Y / u l f ^ i R.de Vaux . Tymczasem tekst znaleziony w cod. Paris lat. 22 16089 przez Haurćau, nazwany przez skrybę "Extracta de libro Nicolai Pe
ripatetici", nie miał nic wspólnego ani z omawianym wyżej fragmen
tem komentarza Awerroesa, ani też z prawdziwymi "Questiones Nico
lai Peripatetici", które zacytował i tak surowo ocenił Albert (lelki w swojej parafrazie "Meteorów" Arystotelesa. Na potwier
dzenie tej ostatniej informacji trzeba było jednak zaczekać kil
kadziesiąt lat od chwili publikacji Haurćau. Jeszcze w r. 1915 P.
Duhem2^ /zm. 1916/ dokonał przekładu na język francuski tekstu o- publikowanego przez Kaurćau, w przekonaniu, że jest to fragment
"Quaestiones", o których mówi Albert /lelki w "Meteorach". Nie wiedział, podobnie jak i inni uczeni z tego okresu, że właściwe
"i U a e s t i o n e s " zostały już odkryte i zidentyfikowane i że nie mają one nic wspólnego z "Extracta de libro Nicolai", opublikowanymi przez Haurćau. Człowiekiem, który odkrył i zidentyfikował wspomi
n a n e przez Alberta 'Vielkiego "Quaestiones", był berliński biblio
tekarz Valentin Rose, który na przełomie 1883/84 r. znalazł isko-
R e n a n , jw . s . 7 1 .
20 D ie a r a b is c h e n Ü b e rse tz u n g e n a u s d e a G r ie c h is c h e n . G raz 1960 s . 101 / 1 3 9 / . H i s t o i r e d e l a p h i lo s o p h ie m M K v a le . i’. 2 . L o u v a in 1936 s . 2 8 .
La p re n ifc re e n trÄ e D’ A verro& s c h e z l e s L a t i n s . "Revue d e s S c i e n c e s I t a i - lo s o p h iq u e s e t T h ä o lo g iq u e s " T . 2 2 :1 9 3 3 s. 2 2 0 .
^ Le systfeme du m onde. T .3 . - a r i a 1959 8 .2 4 3 -2 4 8 .
19
piował pierwszy egzemplarz tego dzieła we wspomnianym już rękopi
sie z biblioteki Uniwersyteckiej w Grazu - cod, nr II, 4-82 ff.
173 - 179v /oznaczonym w naszej pracy symbolem G/, Valentin Rose nie opublikował jednak swojego odkrycia, a kopią tekstu "Qiaestio- nes" zachował przy sobie do końca życia, tj, do r» 1916, V/ dwa la~
ta później natknął się na nią Aleksander Birkenmajer, prowadzący wówczas badania naukowe w Berlinie Okazało się, że traktat zna
leziony przez Valentina Kose zawiera fragment cytowany w "Meteo
rach" Alberta v/iclkiego, a ponadto ma na początku dopisany inną ręką tytuł: Nicolaus Peripateticus, Nie uległo zatem wątpliwości, że odkryto prawdziwe "Quaestiones", o których wspominał Albert V/ielki, Nie mają one jednak, jak już była o tym mowa, nic wspól
nego z tekstem wydanym i ogłoszonym przez HaurÄau jako "Extracta de libro llicolai Peripatetici", Aleksander Birkenmajer doszedł do wniosku, że pomiędzy "Extracta" a "Quaestiones" zachodzi jedynie zewnętrzny, zupełnie przypadkowy związek, nie ma natomiast żadnych podobieństw treściowych .2S
Jak już na początku tych rozważań wspomniano, opublikowany przez Haurćau ustęp składa się z drobnych fragmentów; dwa z nich pochodzą z anonimowych traktacików: "De operibus artis et naturae"
i "De motu coeli". Otóż oba te traktaciki, plus cztery inne, wys
tępują w rękopisie z Grazu bezpośrednio po "prawdziwych" "Quaes
tiones Ilicolai Peripatetici". Podobna sytuacja zachodzi również w kilku innych rękopisach zawierających tekst "Quaestiones1} co da się łatwo sprawdzić, jeśli przejrzymy uważnie opisy tych kodek- sów , zamieszczone w niniejszej pracy. Ta sytuacja tłumaczy, na 26 jakiej podstawie skryba kodeksu - Paris,lat.16089 - uznał owe traktaciki za "extracta de libro Nicolai Peripatetici"; było to jednak tylko jego przypuszczenie, które okazało się niesłuszne.
Przy okazji należy zwrócić uwagę na jeszcze jeden szczegół. V/
traktacie "De motu coeli" cytowany jest Awerroes, przeto nie ule
ga wątpliwości, że "Extracta" mają związek z Awerroesem. I/.oże i to, oprócz podobieństwa tytułów, sprowokowało Renana do wypowie
dzi, że "Extracta" są prawie identyczne z omawianym już fragmen
tem komentarza Awerroesa do "metafizyki" Arystotelesa? Sąsledz- K u r d z i a ł e k . A p ro p o s d e s r e c h e r c h e s .
25'I e n i, e . G i l b e r t A n g lik s . 5 0 .
26 P a t r s o p is y kodeksów : S e v i l l a , B ib .C o l. 5 . 6 . 1 4 .f f .7 7 -8 7 i f f . 8 7 - 8 8 ; Laon, c o d . n r 412 f f . 9T- 1 * T i f f . 1 5 * - ! 5 “ ; L ondon, B . 31. R . c o d . n r 1 2 .C . XV, f f . 2 5 4 —260* 1 f f , 2 6 0 V- 2 6 1 ,
11
two fragmentów opublikowanych przez Haurźau, bodących pod wyraź- nym wpływem Awerroesa, z dziełkiem "quaestiones lJicolai Peripate
tici" /co ma miejsce w kilku cytowanych już kodeksach/ nie jest bez znaczenia dla sprawy autorstwa tych ostatnich. l.Iowa o tym bę
dzie jednak w dalszych partiach wstępu.
Jak wspomniano wyżej, Aleksander Birkenmajer odnalazł w pa
pierach Valentina Rose kopio irackiego tekstu "Quaestiones" 1 bli- żej się nim zainteresował, tysiąc o edycji tego dziełka 27 prowa
dził w europejskich bibliotekach poszukiwania, mające na celu zna
lezienie innych odpisów rękopiśmiennych. Afektem tych poszukiwań było odkrycie następujących kodeksów, które zawierają tekst
"Quaestiones": Oxford, Digby 153 ff. I68r - 174r /w naszej edy- cji oznaczony symbolem 0/; London, B. 1.1.Royal 12.C.XV,ff.254 — 260vb /oznaczony symbolem R/} Laon, nr 412 ff.9va - 14Va /ozna
czony symbolem L/j Paris, Bib.Mazarine 3473 ff.103r^ - 103v^ /oz-
O O
naczony przez nas symbolem '■ / .
Powyższa lista kodeksów odkrytych przez Birkenmajera, podana na podstawie publikacji zacytowanych w ostatnim przypisie, nie jest pełna, uwzględnia bowiem tylko 4 rękopisy, a tymczasem Bir- kenmajer w cytowanym już artykule "Le r61e" wspomina o pięciu.
Prawdopodobnie należy do tej listy dołączyć kodeks z Lincoln/Lin
coln, Cath.Chap.Lib. nr 113/A.5.3/, f f . H ß 3^ - 151rb A«dycji na
szej oznaczony symbolem K/, o którym Birkenmajer wyraźnie mówi w swojej recenzji z r. 1927, dotyczącej katalogu Biblioteki Kated- ralnej w Lincoln, wydanego przez Y/oolleya , a napisanej na trzy29
C h.H . II a s k i n e . S t u d i e s i n th e H i s t o r y o f ü e d ie v a l S c i e n c e . Cam
b r i d g e 1924 s . 279: " B irk e n m a je r i s p r e p a r i n g a n e d i t i o n o f t h e s e Q uaes
t i o n e s . . . 11; T h o r n d i k e . M ic h a e l S c o tu s s . 9} J . C o r b e t t . Ca
t a l o g u e d e s m a n u s c r its a lc h im iq u e s l a t i n s . T .1 . B r u x e ll e s 1939 n r 2 0 . A. B i r k e n m a j e r . I « r S l e jo u ć p a r l e s m ćd e cin s e t l e s n a t u r a l i - s t e s d a n s l a r e c e p t i o n d 'A r i s t o t e au X l l - e e t X I I I - e s i f e c l e s . '.7yd. 1 . War
szaw a 1930 s .9 .V /y d .2 . .V: S t u d i a C o p e m ic a n a . T . 1 . ./arszaw a 1970 a . 81 . B i r k e n m a je r w cytowanym w yżej a r t y k u l e mówi o g ó l n ie o z n a l e z i e n i u p r z e z s i e b i e p i ę c i u kodeksów z a w ie r a ją c y c h t e k s t Q u a e s tio n e s ; n i e p o d a je je d n a k a n i s y g n a t u r , a n i t e ż n i c b l i ż s z e g o n a i c h t e m a t. L i s t ę kodeksów zn an y ch B irkenm a je r o w i podano w o p a r c iu o p u b l ik a c je H. K u r d e ia łk a o r a z J . K o r o l- c a , k t ó r z y n i e l i d o st.» _> do je g o n i e ru b lik o w a n y c h m a te r ia łó w . >’o r .: X u Is- d z i a ł e k . G i l b e r t A n g lik , s . 49; t e n ż e . Q u a e s tio n e s N i c o l a i P e r i p a t e t i c i . 'T .e d ia e v a l ia p h i lo s o p h ic a Polonorum " T .2 s 1958 8 . 4 n . ; t e n ż e : A p ro p o s d e s r e c h e r c h e s , ; J . B . K o r o 1 e c . N o te s l e l*6d i - t e u r , •'<: S t u d i a C o p e m ic a n a . 'J.1 s . XCVII.
^ A. B i r k e n m a j e r , R e c .: B a n n is te r A r th u r Thomas. A D e s c r i p t i r e C a ta lo g u e o f t h e M a n u s c rip ts i n t h e H e re fo rd C a th e d r a l L i b r a r y . H e r e f o r d 1927; tf o o lle g R e g in a ld 1 'a x w e ll. C a ta lo g u e o f t h e M a n u s c rip ts o f L in c o ln C a th e d r a l C h a p te r L ib r a r y . O x fo rd 1 927. V: S t u d i a C o p e m ic a n a . T .1 s.633c
".V olley p o m ija d an e o o p ra w ie o r a * / z r e g u ł y / " e x p l i c i t " - c o m u si być z a -
lata przez ukazaniem się artykułu "Le röle". V / oparciu o znale
zione rękopisy Aleksander Birkenmajer zamierzał, tak jak wyżej wspominano, dokonać edycji "Quaestiones". Niestety, nie zrealizo
wał swego zamierzenia. Zmarł w r. 1967. Nie wiadomo nawet, czy rozpoczął pracę nad wspomnianą edycją, a jeżeli tak, to w jakim
stopniu była ona zawansowana. Aby odpowiedzieć na to pytanie,trze
ba było zapoznać się z notatkami i materiałami pozostałymi po zmarłym, które do niedawna były w posiadaniu rodziny. Niestety, mimo kilkakrotnie ponawianych prób, nie udało się nam do nich do
trzeć. Ha pytanie, skierowane do osób zajmujących się katalogowa
niem biblioteki A. Birkenraajera, otrzymaliśmy odpowiedź, że nie znaleziono w niej żadnych informacji, które mogłyby dotyczyć,
"•ćuaestiones Nicolai Peripatetici". Lista rękopisów zawierających tekst "'quaestiones" nie zamyka się na sześciu do tej pory wymie
nionych kodeksach. J.Corbett w cytowanym już katalogu podaje o- pisy jeszcze dwu rękopisów, w których występuje interesujące nas dzieło. 3ą to: cod. Paris, Bib.Hat. 7156 /oznaczony w naszej pra
cy symbolem B/ i cod. Paris, Bib.Nat. 7158 /oznaczony s y m b o l e m /.
Obydwa te kodeksy /spośród których B jest kopią B/ zawierają
* 1 / V
cztery początkowe rozdziały z "Quaestiones" /B — na foliach 42 - 48v i b' - na ff. 118-127V/, opatrzone tytułem: "Liber Alphara- bii". Katalog incipitów Thorndike*a i Kibre’a wymienia Je wśród innych, omawianych wyżej odpisów "Quaestiones"^ .
Dwa następne kodeksy z tekstem wydawanego przez nas dzieła odkryła i opisała I.I.T. D* Alve m y . Należą do nich: Sevilla, Bib.
Columbina 5.6.14, ff.77 - 8 7 ^ i Vaticanus, Bib.Apostolica Vat.,Ot-
p ic a n e ja k o o s z c z ę d n o ś ć n i e n a m ie j s c u . Ha s k u t e k te g o b r a k u p o trz e b o w a łem k i l k a k r o t n e j wymiany l i s t ó w z a u to re m , by w r e s z c ie u s t a l i ć , że t o , co je g o k a t a l o g d l a r ę k o p is u 11? f f . 146-56 p o d a je z a je d e n u tw ó r /A le x a n d r i p a s s i o n a r i u s / j e s t w ła ś c iw ie z le p k ie m z p i ę c i u ró ż n y c h d z i e ł , a mia
n o w ic ie tz w . " Q u a e s tio n e s N i c o l a i P e r i p a t e t i c i " o r a z z p a r a f r a z A w erro esa do " P a rv a N a t u r a l i a " , p rz e g ro d z o n y c h od M ik o ła ja P e r y p a te ty k a j e s z c z e jed
nym /w ię c s z ó s ty m / d z ia łe m , k t ó r e g o n a r a z i e n i e p o t r a f i ł e m z i d e n t y f i k o w a ć " .
30 C a ta lo g u e . T .1 . n r 20, 22.
31 ./e d łu g k o d e k su G f f . 173r a - 1 7 7 rł>.
?2 A C a ta lo g u e o f I n c i p i t s o f K e d ie v a l S c i e n t i f i c W r itin g s i n L a t i n .' London 1963 3 . 1 3 0 5 .
^ U.T. D’A 1 v e r n y . A v ic en n a L a t i n u s V I I I . " A rc h iv e s d 'H i s t o i r e D o c tri
n a l e e t L i t t Ä r a i r e du Uoyen Age" T . 4 3 :1 9 6 8 a . 301-335«
13
toboiw lat« nr 1870, ff. 79-97^ /kodeks sewilski opatrzony jest w naszej edycji symbolem S, a kodeks watykański symbolem V/. M.T.
D'Alvemy opublikowała także opisy kilku innych kodeksów wcześ
niej odkrytych, zawierających "Quaestiones". Opisy te wykorzysta
no w niniejszej pracy'*'’. 7/ katalogu K e m a ^ , zawierającym opis ko
deksu G oraz we wspomnianym już opisie tegoż kodeksu opublikowa-
7*7
nym przez I.:.T.D'Alverny spotykamy informacje na temat następne
go, jedenastego z kolei rękopisu "Quaestiones". Znajduje się on na ff. 188rwy kodeksu G. Jest to wyciąg z VII rozdziału wydawane
go przez nas dzieła. "I naszej pracy oznaczyliśmy go symbolem 6 , Ostatni ze znanych nam tekstów "quaestiones" znajduje się w kodeksie: Paris, 3ib.Hat.lat.16159 ff.368v - 369v i został przez nas zindentyfikowany przypadkowo, podczas lektury cytowanego już katalogu incipitćw, sporządzonego przez L.Thorndike*a i P. Kibre* a, w którym widnieje jako dzieło Awicenny, zatytułov/ane "De vi in- fomativa". Okazało siu, że Thorndike spośród odpisów "Quaestio-
70
nes", które wymienia w swoim katalogu^ , znał dokładnie jedynie tekst znajdujący się w kodeksie B /Pari3,3ib.Nat.7156 ff.42v-48v/, tekst - jak już była o tym mowa - niepełny, zawierający jedynie cztery pierwsze rozdziały tego dzieła. V / swojej książce pt. "Mi
chael Scotus"-^ streścił ten właśnie fragment w języku angielskim.
Był przekonany, że ma do czynienia z całymi "Quaestiones". Znając expeicity innych odpisów tego traktatu /.../ vinum potatum ab aliV nie mógł jednak nie zwrócić uwagi na to, że kodeks B ma różne w stosunku do nich zakończenie /.../ cuius oppositum saepe videmus/.
Gdyby zainteresował się tym faktem bliżej i poddał badaniom przy
najmniej jeszcze jeden z wymienionych przez siebie w katalogu ko
deksów, np. kodeks G,L czy R, stwierdziłby z pewnością, że expli
cit kodeksu B nie jest zakończeniem całego traktatu, lecz tylko
^ T e n ż e . A v ic en n a L a tin u s X. Tam że. T . 4 5 : 1970 s . 354-358«
^ T e n ż e . A v icen n a L a tin u s V I. Tamże. T .4 1 :1 9 6 6 s . 310—317 — o p i s ko
d e k s u O; A v ic en n a L a tin u s I . Tam że. T. 36:1961 s . 295-301 — o p i s k o d e k su L; s . 306-3 0 8 - o p is k o d e k su h .
A. K e r n . D ie H a n d s c h r if te n d e r U n i v e r s i t ä t s b i b l i o t h e k G ra z . B d. 1 . L e ip z ig 1939-42 s . 2 8 1 .
^ D'A l ' v e r n y . A v icen n a L a t i n u s V I.
38 T h o r n d i k e , K i b r e , jw . s . 1305: k o d e k sy - G ,L ,R ,0 ,K ,i£ ,B ,B ^ . 39 Jw . s . 1 2 7 -1 3 1 .
czv/artego spośród jego ośmiu rozdziałów. Tak się jednak nie stało*
Thorndike, nie wnikając głębiej w problem, stwierdził, że kodeks B różni się od innych manuskryptów jedynie zakończeniem^®. Tym
czasem brakuje mu czterech końcowych rozdziałów. Fakt, że Thorn
dike nie znał drugiej części "Quaestiones" /tj. rozdziału V, VI, VII i końcowego fragmentu o oku i widzeniu/ spowodował jeszcze jedno nieporozumienie. Oto, jak już wyżej wspominaliśmy, w kodek
sie Bib.Nat. lat. 16159 /oznaczonym przez nas symbolem E/ znajdu
je się jeden z odpisów fragmentu "Quaestiones", zatytułowany "De vi informatlva" i przypisany Awicennie. Jest to fragment obejmu
jący dwa rozdziały /V i VI/ z wydawanego przez nas traktatu. Roz
działy te dotyczą tematyki mcdyczno-fizjognomicznej i mają przez to swój specyficzny charakter na tle całego dzieła. Być może to jest powodem, że były przepisywane w owym czasie /XIII w./ jako osobny traktat. Thorndike znając tylko treść kodeksu B, w którym brakuje między innymi V i VI rozdziału, fragment ten potraktował, zgodnie z widniejącym na nim tytułem, jako osobne dziełko Awicen- ny, nie mające oczywiście nic wspólnego z " aiaestiones". Incipit tego dziełka /"Be formatis attende /.../"/, który pozwolił nam, znającym treść całego traktatu, na jego identyfikację - autorowi
"Katalogu incipitów" nic niestety w tej sytuacji nie mówił. Tytuł
"De vi informativa" w odniesieniu do omawianego fragmentu "Quaes
tiones" spotykamy nie tylko w kodeksie E, lecz również w kodeksie londyńskim R, zawierającym prawie cały tekot wydawanego przez nas traktatu. Thorndike nie zwrócił w/agi na to, że w tym ostatnim przypadku fragment zatytułowany "De vi informativa" jest częścią
"Quaestiones" i fragment ten podał w swoim katalogu jako drugi, anonimowy odpis awiceniańskiogo dziełka. Popełnił tym samym nie
konsekwencję zapominając, że w innym miejscu katalogu ten sam fragment zakwalifikował jako część składową "Quaestiones"* .
Z dotychczasowych rozważań na temat "Quaestiones Nicolai Peripatetici" wynika, że literatura odnosząca się do tego trak
tatu jest bardzo skromna i pomijając cytowane przez nas publikac-
® Tamże: " O th e r m a n u s c r ip ts d i f f e r fro m t h e f o r e g o i n g t e x t i n e l o s s i n g - vinum p o ta tu m a h a l i o - w h ic h t h e ab o v e t e x t f a i l s t o r e a c h : s e e G ra z , Lor>- d o n , L ao n ".
T h o r n d i k e , K i b r e , jw . s . 374: "De v i i n f o r m a t iv a " a n o n ., London B .ii.R . 12.C .X V , f . 2 5 8 ? .
^ Tamże s . 1;0 5 : u a e s t i o n e s H i c o l a i P e r i p a t e t i c i , London B .~ .H . 1 2 .C. XV, ff.2 6 4 -2 6 Q V /w tym w i^o i f . 258v w yżej c y to w a n e /.
15
je U* ICurdziałka, który najwięcej wniósł do historii problemu, ogranicza się zaledwie do kilku niewielkich wzmianek, często myl
nych, u innych autorów. Tymczasem dzieło wnrte było, aby je pod
dać gruntowniejszym badaniom. Jest to utwór z początków XIII w., rozpowszechniony nieraal we wszystkich ośrodkach naukowych ów-
J7
czesnej liuropy j utwór o ciekawej problematyce z zakresu meteo
rologii, metalurgiki, alchemii, fizyki, medycyny, fizjognomiki i optyki} posiadający wyraźne związki z nauką arabską i medycznym środowiskiem salemitaiiskira; pozostający pod wpływem dzieł Arys
totelesa. "Quaestiones" są ważnym dokumentem dla historii nauk szczegółowych, dla problemu wpływów nauki arabskiej na łacińską kulturę średniowiecznej Europy oraz dla problemu recepcji Arysto
telesa. V/gląd na taicie właśnie znaczenie "Quaestiones” sprawił, że podjęto trud krytycznej edycji ter,o dzieła w oparciu o znane aktualnie rękopisy i testimonia.
II AUTOR I CZAS POWSTANIA QUESTIONES NICOLAI PERIPATETICI
V / rozważaniach dotyczących sprawy autorstwa "quaestiones" na
leży wyjść od analizy znanych nam kodeksów i testimoniów. Na ogól
ną liczbę piętnastu przekazów, zawierających bądź to całość, bądź tylko fragmenty tekstu " luaestiones", kodeksy: S ,L ,I .I ,V ,G nie po
dają ani tytułu traktatu, ani żadnych wzmianek na temat jego au
torstwa.
ICodeks G ma, na początku tekstu "<uaestiones" /f.173r/, do
pisany inną ręką tytuł: "Nicolaus Peripateticus"» Kodeksy: B i /ten ostatni jest odpisem B/ nazywają "-uaestiones" - "Liber Al- pharabii", a kodeks E , zawierający tylko partię fizjognomiczną in
teresującego nas traktatu, informuje, że jest to dzieło Awicenny
pt. "De vi informativa". Kodeksy: R i 0 nie zawierają żadnych in
formacji na temat autorstwa "Quaestiones", podają tylko ich tytu
ły. I tak rękopis R na określenie tego dzieła używa tytułu "De terra et elementis", a rękopis 0 - "Tractatus curiosus de attrac-
B ę d zie o ty n nowa w jednym w n a s tę p n y c h p a ra g ra fó w w s tę p u .
tione naturali"« Kodeka K umieszcza "Quaestiones" na początku zbiorku złożonego z szeuciu traktatów1, nazwanego przez skrybę
"Alexandri! passionarius".
Testimonia mówią nieco więce3 na interesujący nas temat. 1 tak Albert V/ielki w cytowanych poprzednio "Meteorach" używa określe
nia "Quaestiones Nicolai Peripatetici", ale wyraźnie przypisuje ich autorstwo Uichałowi Szkotowi. Gilbert Anglik w "Compendium me
dicinae" cytuje ten sam co i Albert ./lelki fragment "quaestiones"
0 tęczy, jako wzięty z "Fizjonomii" /Filozofii?/ Awerroesa . Inne partie " iuaestiones" podaje anonimov/o. '.’incenty z Beauvais w "$>e- culum naturale" cytuje ogromne partie tekstu "quaestiones" jako dzieło Awerroesa, satytuov.-ane "De vaporibus". Jest rzeczą zasta
nawiającą, öe v/ niektórych wypadkach autor "Speculum quadruplex"
podaje kilkakrotnie te same, przeważnie niewielkie, teksty z "(tees- tiones" i za każdym razem przypisuje jo komu innemu. Ha przykład ów tyle razy wspominany fragment o tęczy '.Vincenty z Beauvais naj
pierw przypisuje anonimowemu autorowi dzieła "Be naturis reruro"^, potem Arystotelesowi^, a w koiicu Awerroesowi /"De vaporibus"/^.
Podobnie ma się rzecz z kilkoma innymi partiami "Quaestiones".
Hiech o tym zaświadczą następujące przykłady ze "Speculum natura
le":
"Speculum" s. 291 Tamże s. 311
"Ex libro De vaporibus: Aqua "Ex libro De naturis rerum: Ajua vero per calefactionem ignis /ut dictum est/ evaporat in fu- evaporat,ut dictum est, in fu- nrum subtiliorem se per calefac- mum, scilicet subtiliorem se, tionem ignis. Et postea rema- remanetque postea terrestre net terrestre, unde et contin- unde et cum decoquitur, in ip- git, quod cum aqua decoquitur sa decoctione subtiliatur, et in decoctione subtiliatur. Et si postea ponatur in olla per si postea ponatur in olla per
1 P a t r z o z . I p r z y p . 2 9 .
OP a t r z c z . I p r z y p . s . 2 .
^ W i n c e n t y z B e a u v a i s , J « . s .. 2 7 8 . C h o d el t u praw dopodoV n i e o d z i e ł o De n a t u r i s re ru m A le k s a n d ra Neckam a.
4 Tamie s . 2 7 9 , 2 8 2 . 5 Tamie s . 2 9 1 .
17
noctem apparebit hypostasis terrea in fundo existens. Si
militer autem evaporat acetum in aquam subtilem et insipidam;
remanetque postea terrestritas parva. Evaporat autem vinum in aquam per instrumenti aquae ro
saceae sublimationem. Sed quan
to vinum fortius est: tanto mi
nor aqua extrahitur, maior taar- restritas remanet, unde vinum rubeum magis est terrestre, et minus evaporat"
"Speculum" s. 420
"De vaporibus: /.../ tunc ąflen- dor feriens supra vitrum pic
tum, cum in poris pictura non sit nunquam ad oculum veniens secundum similitudinem pictu
rae fenestrae, per quam ferit, appareret. Cuius oppositum vi
demus frequenter"
"Speculum" s. 382
"Ex libro De naturis rerum:si
cut aqua putei crescit post ablationem, ita crescere con
tingit terram tumorosam.Si enim auferatur in aliqua quantitate, continuo crementum erit in ae
quali: quia humiduia illi terrae admixtum, per minimas particulas elevat illam in aequali altitu
dine cum sua ci-ięine, hinc est
® ?or. Quaestiones f. 174^.
^ P o r . Q u a e s tio n e s f . 177r **.
noctem, apparebit hypostasis terrea in fundo vasis: Simili
ter evaporat acetum in aquam subtilem et insipidam, postea remanet terrestritas parva;vi- num similiter evaporat in aquam per sublimationem instrumenti aquae rosaceae. Et quanto foj>- tius est vinum, tanto Inde ma
ior aqua extrahitur, et ter- restreitas maior relinquitur;
unde vinum rubeum quia magis est terrestre, magis evaporat in aquam"®
Tamże s. 416
"Philosophus: /.../ tunc enim splendor feriens supra vitrum pictum, cum in poris non sit pictura inquam veniens ad ocu
lum, apparebit secundum simi
litudinem picturae fenestrae per quam ferit, cuius oppositum saepe videmus"7
"wuaestlones" f. 173v^/folla wg kodeksu Z Grazu/
Et tunc dico, quod quemadmodum contingit crescere aquam putei post ablationem, ita dico,quod terram humorosam et limosam contingit crescere, quae si au
feratur in aliqua quantitate, continuo erit ibi crementum terrae in aequali quantitate et hoc est, quia humidum, quod admiscetur illi terrae per mi-
quod montes circa Toletum cres
cunt post ablationem suaxun par
tium"
nlmas particulas, elevat illam terram in aequali altitudine cum 3ua origine» St hoc est, quare contingit montes cresce»
re iuxta Toletum post ablatio
nem suarum partium"
Przykłady podane wyżej są jednak raczej v/ypadkaui sporadycz
nymi; ogromna większość tekstu "questiones" /co zresztą ma swoje ślady w naszej edycji/ cytowana jest przez Wincentego z Beauvais wyłącznie jako dzieło "De vaporibus". Pakt, że niektóre partie te
go dzieła przypisano jednocześnie także innym autorom - Arystote
lesowi czy autorowi "De naturis rerum" - należy chyba potraktować jako pomyłkę twórcy "Speculum naturale" albo skryby, który przeO pisywał rękopis służący potem wydawcy. Dokładne ustalenie tych faktów byłoby łatwe wówczas, gdybyśmy mieli do dyspozycji laytycz
ną edycją dzieła incentego z Beauvais. Niestety, takiej edycji nie posiadamy, ale i tak widzimy dostatecznie jasno, że mamy do czynienia w tym wypadku z pomyłką, bo przecież autorstwo Arysto
telesa, w odniesieniu d o całości "Quaestiones" czy nav.et w odnie
sieniu do cytowanych w y ż e j fragmentów, jest z góry wykluczone, zwa
żywszy c h o c i a ż b y na czas p o w s t a n i a "quaestiones" /poez. XIII w./
czy inne istotne d a n e , o k t ó r y c h b ę d z i e m owa p ó i n i e j . Zależność
"quaestiones" o d Arystotelesa oczywiście istnieje, ale sprowadza się ona d o kilkunastu cytatów, wyraźnych i niewyraźnych, wziętych z jego d z i e ł " * oraz d o pewnego, o g ó l n e g o wpływu niektórych poglą
dów Stagiryty na autora interesującego nas traktatu, llzeczą cie
kawą w tym k o n t e k ś c i e jest fakt, ż e autor " .uaestiones" nie zaw
sze z g a d z a ł się z o p i n i ą Arystotelesa, mówiąc na przykład o przy
czynie, która sprawia, że wody morskie i bieżące nie ulegają psu
ciu się, stwierdza: "Kare autem non est putrescibile, neque aquae currentes putrefiunt, üt dicit Aristoteles, quod hec est, quoniam sunt in motu. Dico autem ego, quod motus non facit, quod non pu
trefiant; sed motus est signum, quod calidum in eis abundat Q
■Vincenty z B e a u v a is w swoim S peculum , z e b r a ł w i e l k i e i l o ś c i c y ta tó w z r ó ż n y c h a u to r ó w . W t e j s y t u a c j i o pom yłkę b a rd z o ł a t w o .
C y ta ty z A r y s t o t e l e s a , p o d o b n ie J a k i i n n e , z id e n ty fik o w a n o } b ę d z ie o tym mowa w n a s t ę p n e j c z ę ś c i .
Q u a e s tio n e s f . 173vł>.
19
Fakt, że autor "quaestiones" zajmuje niekiedy stanowisko wyraźnie sprzeczne ze zdaniem Arystotelesa, wyklucza chyba zdecydowanie hi
potezę dostrzegającą w tym ostatnim ewentualnego autora interesu
jącego nas dzieła. Szukając dalszych potwierdzeń dla słuszności naszego rozumowania zwróćmy jeszcze uwagę, na to, że opis t^czy przypisany przez Y/incentego z Beauvais Arystotelesowi^ pokrywa się, jak już ’.Tyżej stwierdzono, z opisem tego zjawiska w "Quaes- tiones Nicolai Peripatetici" , ale nie pokrywa się z opisem tę12 czy, znajdującym się w autentycznych dziełach Arystotelesa^ . Y/idzimy więc, że przypisywanie przez autora "Speculum quadruplex"
owych kilku cytatów, wziętych z "quaestiones" Arystotelesowi jest oczywistym nieporozumieniem.
Nieco inaczej sprawa wygląda, jeśli chodzi o wspomniane wy
żej cytaty, wzięte rzekomo z dzieła zatytułowanego "De naturis re- rum". Dzieło to Y/incenty z Beauvais cytuje w swoim "Speculum na
turale" wiele razy i zawsze anonimowo, podobnie zresztą jak i in
ne dzieło - "De natura rerum". Encyklopedie o podobnych tytułach napisali, Jak wiadomo, Beda Venerabilis /6 7 2 -7 3 5 / - "De rerum na
tura" i Hraban Maur /7 7 6 -8 5 6 / - "De rerum naturis", ale nie ich miał na myśli w tym wypadku autor "Speculum". Yfincenty z Beauvais, cytując anonimowo "De naturis rerum" i "De natura rerum", miał na myśli tak zatytułowane encyklopedie trzynastowieczne, których au
torami byli: Aleksander Neckam /1157-1217/ - "De naturis rerum"
i Tomasz Cantimprć /1228-1244/ - "De natura rerum".
"Speculum quadruplex" Wincentego z Beauvais to czwarta z ko
lei /po "De proprietatibus rerum" Bartłomieja Anglika/ encyklope
dia trzynastego wieku, najobszerniejsza z dotychczasowych. Autor
"Speculum" cytując swoich poprzedników - Neckama i Cantimprć - po
dawał tylko tytuły ich dzieł; prawdopodobnie dlatego, że i tak wszyscy mu współcześni wiedzieli doskon&le, kto je napisał, zważywszy na wielką poczytnośó, jaką się wtedy cieszyły. Wśród cytatów au
tentycznych, rzeczywiście zaczerpniętych z "De naturis rerum" Nbc- 1 W i n c e n t y z 3 e a u v a i s , jw . s . 2 7 9 , 2 8 2 .
12 i , 177r a .
13 M eteo ra III. 2 . 371 b 18 - 372 b 1 1 .
T h o r n d i k e . A H i s t o r y o f Y a g ie . S . 2 s . 188 n n .
1® Tanże s . 372 n n . Podana d a t a d o ty c z y c z a s u p o w s ta n ia d z i e ł a D« n a t u r a r e rum .
kama, w "Speculum naturale" znajdują alę 1 te wątpliwe, o których mówiliśmy wyżej, podawane na innym miejscu przez Wincentego z Bea
uvais jako fragmenty "De vaporibus" Awerroesa. W związku z tym zrodził się problem, czy w stosunku do tych cytatów należy odnieść to samo co i do cytatów rzekomo arystotelesowskich, o których obszernie mówiliśmy wyżej, czy też należy je potraktować jako do
wód ewentualnych związków 1 zależności między "quaestiones" i "De naturis rerum". Dokładna lektura "De naturis r e r u m " p o z w o l i ł a na stwierdzenie pewnych, ogólnych związków treściowych, jakie za
chodzą między tym dziełem a "quaestiones"« Podobieństwo takie moż
na jednak znaleźć wśród większości ówczesnych traktatów, omawia
jących zbliżoną tematykę 1 nie upoważnia ono bynajmniej do wycią
gania wniosku o wzajemnej między nimi bezpośredniej zależności.
Cytatów, które poprzednio w całości przytoczyliśmy, rzekomo wzię
tych z "De naturi3 rerum", nie dało się zidentyfikować w tym dzie
le. Tak więc i tu, podobnie jak w przypadku owych kilku, rzekomo arystotelesowskich tekstów, mamy do czynienia z pomyłką lub nie
porozumieniem. Fragmenty tekstu, cytowane przez Wincentego z Beau
vais raz jako cytaty z "De naturis rerum", a innym razem jako wzięte z "De vaporibus", należą w rzeczywistości do tego ostatai®- g<'*
Przy lekturze encyklopedii Neckama natknięto się jednak na kilka innych, zbliżonych treściowo do zawartych w ’'Quaestiones", fragmentów tekstu. Spójrzmy chociażby na jeden z nich, który mówi o wpływie księżyca na trwałość ściętego drzewa:
"Quaestiones",f.176va/wg ms G/ Neckam A.: op.clt. s.175
"/.../ linga decisa in rieni- "Similiter arbores incisae in lunio citius putrescunt quam plenilunio, quia in eis humi- ligna decisa in novilunio. Ubi ditas abundans laxat poros,non autem debilis est humiditas et diu servantur a putredine. In siecitas fortis, acuta est fiam- semilunio autem humiditate ma et sicca /.../". sublata suarum partium maiori
cohaerentia induratae, incisae longo tempore sine corruptione perdurant".
A. H e c k a m. De n a t u r i s re ru m e t De l a u d i b u s D iv in a e S a p i e n t i a e . E d.
T .’.V r i g h t . London 1 863.
2 1
