Streszczenie: W artykule przedstaw iono przegląd pojęć przedsiębiorczości
oraz określono w arunki jej rozwoju. N astępnie om ów iono wpływ jakości śro dowiska lokalnego na w zrost konkurencyjności i rozwój przedsiębiorczości firm. Podkreślono, że istnieją lokalne i regionalne środow iska przedsiębiorczo ści, które są wynikiem w spółdziałania sektorów pryw atnego, publicznego i non
p ro fit oraz tw orzenia racjonalności przedsiębiorczych zachow ań firm na rynku.
Podobnie przedstaw iono klastry jako środek w zro stu konkurencyjności i roz w oju przedsiębiorczości przedsiębiorstw. Zdobyw anie trw ałej przew agi konku rencyjnej przez firmy skupione w klastrze jest możliwe przede wszystkim dzięki zdolności do przedsiębiorczości wynikającej ze środow iska biznesowego.
Istota przedsiębiorczości
W e współczesnej literaturze naukowej, zwłaszcza ekonom icznej i socjologicznej, m ożna znaleźć wiele różnych definicji przedsiębiorczości. Pojęcie to nie zostało bowiem , jak dotąd, jednoznacznie zdefiniowane. Kategoria przedsiębiorczości po raz pierw szy pojawiła się w XVIII w ieku w pracach A. Sm itha i J. B. Saya. Say
określił ją jako działanie postrzegane przez pryzm at roli przedsiębiorcy, który tw orzy przedsiębiorstw o lub obejm uje nad nim kontrolę, dostrzega sprzyjające interesom okazje i wykorzystuje je oraz jest siłą m otoryczną ekonom icznych zm ian i postępu.
W ujęciu klasycznym przedsiębiorczość wiąże się przede wszystkim z in n o wacyjnością. Z daniem J. Schum petera przedsiębiorczość to rodzaj działalności, który polega na w prow adzaniu now ych kom binacji czynników produkcji, n o wych w yrobów i m etod, zdobyw aniu now ych rynków zbytu i now ych źródeł zaopatrzenia oraz na tw orzeniu nowych, bardziej efektywnych form organiza cyjnych działalności gospodarczej1.
P. D rucker przedstaw ia istotę przedsiębiorczości w ścisłym związku działań przedsiębiorczych i innowacyjnych, za pom ocą których zm ierza się do sukce su na rynku. Z daniem P. D ruckera człowiek przedsiębiorczy zawsze poszukuje zmiany, reaguje na nią i wykorzystuje jako okazję2.
W literaturze naukowej podkreśla się, że „przedsiębiorczość m ożna scharak teryzow ać jako uw arunkow any społecznie proces tw orzenia szans na kreow a nie bogactw a oraz ich tw órcze wykorzystanie poprzez użytkow anie zasobów finansowych, m aterialnych oraz kapitału ludzkiego i społecznego w sposób in- now acyjny”3. T. Kraśnicka twierdzi, że dla rozw oju przedsiębiorczości w ażne są czynniki kulturowe, takie jak: system y w artości i przekonań, tradycje przedsię biorczości na danym obszarze, zaufanie jako zasób kulturowy, m odel rodziny i więzi rodzinnych oraz klim at społeczny (nie)sprzyjający przedsiębiorczości”4. Z. Barczyk pisze, że „w ostatnich latach ukazało się wiele analiz ukazujących przedsiębiorczość jako proces zachodzący w organizacjach wszelkich typów i rozmiarów. Przedsiębiorczość ujm ow ana jest w nich nie tyle jako zjawisko, ale jako proces tw orzenia nowych w artości poprzez zastosow anie unikatowej k om binacji zasobów i czynników produkcji zestawianych ze sobą w celu osiągnięcia nowych rezultatów ”5.
Analizując występujące w literaturze p rzed m iotu definicje przedsiębiorczo ści, m ożna dokonać podziału na dwie kategorie:
- przedsiębiorczość jako cecha, - przedsiębiorczość jako funkcja.
B. Bojewska twierdzi, że „sform ułowanie szczegółowego określenia kategorii jaką jest przedsiębiorczość, wydaje się być możliwe dzięki uw zględnieniu
ści-1 M. Bratnicki, J. Strużyna, Przedsiębiorczość i kapitał intelektualny, Katowice 200ści-1, s. 36-37. 2 P. Drucker, Innowacja i przedsiębiorczość. Praktyka i zasady, W arszawa 1992, s. 30-37. 3 A. Klasik, Przedsiębiorczość i konkurencyjność a rozwój regionalny, Katowice 2006, s. 279. 4 T. Kraśnicka, Koncepcja rozwoju przedsiębiorczości ekonomicznej i pozaekonomicznej, Katowice 2002, s. 115.
5 Z. Barczyk, Przedsiębiorczość i samorządność lokalna, Chorzów 2004, s. 16.
34
słego związku pom iędzy pojm ow aniem tej kategorii jako cechy i jako funkcji. M ożna zatem przyjąć, iż przedsiębiorczość to zbiór zachow ań (działań i od działywań), których celem jest tw orzenie i realizowanie przedsięw zięć um oż liwiających osiągnięcie określonych w artości w w arunkach niepew ności i ry- zyka”6. Przedsiębiorczość jest in stru m entem zapew nienia sukcesu firmy. Pod wpływem procesów globalizacji i integracji pojęcie przedsiębiorczości ewoluuje i zm ieniają się jego granice oraz cechy.
Przyjm ując, że funkcje przedsiębiorczości podm iotów gospodarczych sta now ią odzw ierciedlenie stan u ich konkurencyjności i dążeń do w prow adzenia zm ian, m ożna przyjąć, że decyduje ona o sposobach reakcji na zmiany. O bej m uje więc w ew nętrzne i zew nętrzne sposoby budow y źródeł przew ag konku rencyjnych, sposoby i strategie konkurow ania zapewniające oczekiwaną pozy cję na rynku i wiążące się z tym korzyści.
Jakość środowiska lokalnego a przedsiębiorczość firmy
Rozwój przedsiębiorczości poszczególnych podm iotów gospodarczych zależy w znacznym stopniu od środow iska lokalnego. M. E. Porter podkreśla, że „fir m y są w konkretny sposób zależne od środow isk biznesu, w których są zloka- lizow ane”7. Środowiska przedsiębiorczości pow stają jako różne form y w spół zależności i w spółpracy na określonym terytorium . W literaturze p rzedm iotu przyjm uje się, że istnieją lokalne i regionalne środow iska przedsiębiorczości, które są wynikiem w spółdziałania sektorów pryw atnego, publicznego i non p ro
f i t oraz tw orzenia racjonalności przedsiębiorczych zachow ań przedsiębiorstw
na rynku8. Środowisko działa w edług własnej logiki, której podstaw należy szukać we w spółdziałaniu różnych aktorów i przedsiębiorstw biorących udział w rozw oju lokalnym bądź regionalnym . Partnerstw o tych uczestników, oparte na w zajem nych pow iązaniach oraz system ie rozwijających się w czasie stabilnych relacji, pozwala im lepiej zwaloryzować zasoby, którym i dysponują. W zajem ne relacje pom iędzy partneram i oraz w spółdziałanie (co odnosi się zarów no do użytkow ania istniejących, jak i wspólnie tw orzonych zasobów) przyczyniają się do generow ania specjalnych efektów zew nętrznych. Isto tn ą rolę odgryw a tutaj w iedza o zależnościach, która stanow i zbiór zasad postępow ania w kontaktach 6 B. Boj ewska, Przedsiębiorczość w zarządzaniu i rozwoju małych przedsiębiorstw, [w:] Zarządzanie małym i średnim przedsiębiorstwem, uwarunkowania europejskie, red. M. Strużycki, Warszawa 2002, s. 111.
7 M. E. Porter, Porter o konkurencji, Warszawa 2001, s. 85.
8 A. Ochojski, B. Szczupak, T. Zieliński, Regionalne środowisko przedsiębiorczości. Problematyka badawcza, [w:] Przedsiębiorczość i konkurencyjność a rozwój regionalny, red. A. Klasik, Katowice 2006, s. 286.
35
M a ria n H uczek
społeczno-gospodarczych dom inujących na danym terenie9. Firmy podejm ują decyzje nie tylko na podstaw ie cen rynkowych, ale także biorą p o d uwagę inne przesłanki, które określają koszty i zyski. Dotyczą one w yboru kontraktu, tec h nologii, stopnia zaufania do partn era, specyficznych przyzw yczajeń lokalnych, inform acji na tem at technik produkcji, dostępności wykwalifikowanej siły ro boczej na danym terenie. W iedza o zależnościach jest funkcjonalna dla zm ian i rozw oju oraz um ożliwia lepszą alokację zasobów. E. Skawińska pisze, że „po zyskiwanie nowych zasobów w terenie (kapitału, pracy, innowacji) modyfikuje wiedzę o zależnościach i pow oduje presję w kierunku zmian: nowe kontakty - nowe w yroby - nowe technologie - nowe um iejętności. Brak działań p rze d siębiorczych w przyjęciu np. innowacyjności, wyklucza region z konkurencji na rynku ze w zględu na koszty i jakość”10.
Literatura naukow a podaje uw arunkow ania lokalne rozw oju przedsiębior czości firm 11. Do uw arunkow ań ham ujących lub rozwijających przedsiębior czość na danym terenie, a co za tym idzie, m ających wpływ na klęskę lub sukces przedsiębiorstw a, należą:
- cechy fizycznogeograficzne poszczególnych regionów, takie jak: wielkość, kształt, lokalizacja w p rzestrzeni geograficznej i ekonom icznej, ukształtow anie pow ierzchni, w arunki klim atyczne, w arunki w odne, w arunki geologiczne i gle bowe, w arunki atm osferyczne,
- stan zasobów ludzkich, liczba ludności i jej rozm ieszczenie, stopień zagęsz czenia i koncentracji, stru k tu ra dem ograficzna, poziom wykształcenia, zdolność do pracy i konsum pcji,
- poziom rozw oju gospodarczego regionu,
- stru k tu ra oraz spraw ność w ładzy i adm inistracji na danym terenie,
- stopień dostosow ania lokalizacji podm iotów gospodarczych do rozm iesz czenia zasobów i rynków zbytu,
- układ zew nętrznych pow iązań danego terenu, jego alianse, prestiż.
Praktyka wielu krajów wskazuje, że istotna jest w środow isku lokalnym rola anim atorów. L iteratura p rzed m io tu podkreśla, że „cele anim acji pow inny o d zwierciedlać cele lokalne oraz istniejące zasoby, a ich realizacja pow inna być o parta na w spółpracy anim atora ze społecznością lokalną. W spółpraca ta jest niezbędna dla zidentyfikowania zasobów, określenia celów i ich rozw iązania, 9 C. Cecchi, Wiedza o zależnościach i gospodarcze wykluczenie w wiejskich systemach lokalnych, [w:] D ylem aty polityki rolnej, Integracja polskiej wsi i rolnictwa z UE, red. T. Hunek i in., Warszawa 2000, s. 116-126.
10 E. Skawińska, Konkurencyjność przedsiębiorstw - nowe podejście, W arszawa-Poznań 2002, s. 89. 11 M. Huczek, Rola samorządu terytorialnego w rozwoju innowacyjności lokalnej, „Zeszyty Naukowe WSZiM w Sosnowcu” 2006, z. 1, s. 27-35; B. Bojewska, Przedsiębiorczość w zarządzaniu..., s. 132 -134.
36
wynegocjowania zaangażowania i poparcia lokalnych przyw ódców oraz agencji z zew nątrz, w tym poparcia kapitałow ego”12.
Podstaw ą rozw oju efektywnych działań lokalnych w tw orzeniu np. miejsc pracy, in frastruktu ry gospodarczej i kom unalnej czy szkoleń są partnerskie sto sunki m iędzy podm iotam i gw arantujące transfer kapitału i innych zasobów. Szczególna jest rola lokalnych społeczności i ożywienia rozw oju lokalnego w procesie dostosow yw ania się p odm iotów gospodarczych. Istotny jest udział poszczególnych grup społecznych w opracow yw aniu lokalnych strategii rozw o ju gospodarczego jako podstaw y tw orzenia sprzyjających w arunków rozw oju przedsiębiorczości i w zro stu konkurencyjności oraz w sporządzaniu progra m ów i ich realizacji w procesie zarządzania zm ianą. Podobnie, do zadań tych grup należy tw orzenie klim atu sprzyjającego rozwojowi przedsiębiorczości.
Definiowanie potrzeby zm iany i opracow anie rozw iązania wym agają zaan gażowania środow iska lokalnego i w spółpracujących z nim organizacji. G łów nie dotyczy to organizacji w ruchu, to jest takich, które uznają, że trzeba się stale zmieniać, bo zm ienia się rynek. E. M asłyk-M usiał twierdzi, że „organizacja w ru ch u to organizacja, która potrafi stw orzyć w arunki i atm osferę sprzyjającą w łączaniu się wszystkich interesariuszy w rozwiązywanie jej problem ów, gdyż uważa to za najlepszy sposób skutecznego realizow ania swojej strategii, i która przeznacza środki na p erm an en tn e uczenie się pracow ników 13. We w spółcze snym świecie w arunkiem odniesienia sukcesu przez organizacje jest rozum ie nie zachow ań odbiorców zm ian i um iejętność przekształcania przeciw ników zm ian w ich zwolenników.
H. Simon podkreśla, że wymagające środowisko lokalne stanow i impuls
do w zrostu przedsiębiorczości i efektywności ekonomicznej gospodarow ania przedsiębiorstw, a tym samym do ukształtow ania lepszej pozycji konkurencyj nej na rynku globalnym 14. Pozytywne wyniki gospodarcze firm zależą od istoty miejscowego środowiska, a „konkurencyjność poszczególnych lokalizacji m a ko rzenie przede wszystkim w naturze środow iska gospodarczego”15.
E. Skawińska, powołując się na M. E. Portera, twierdzi, że „wysoka jakość śro dowiska lokalnego umożliwia osiągnięcie ponadprzeciętnego poziom u efektyw ności zastosowania nakładów w określonej aktywności. Przewaga taka wynika z tak ukształtowanego środowiska, w którym przedsiębiorstwa mogą być inno wacyjne dzięki wiedzy, motywacji i sieci powiązań.
Aby więc firmy mogły z pow odzeniem stosować strategię globalnej konkuren cji, m uszą uzyskać przewagę konkurencyjną wynikającą z lokalizacji w określo-12 E. Skawińska, Konkurencyjność przedsiębiorstw... , s. 89-90.
13 E. Masłyk-Musiał, Organizacja w ruchu. Strategie zarządzania zm ianam i, Kraków 2003, s. 16. 14 H. Simon, Tajemniczy mistrzowie. Studia przypadków, W arszawa 1999, s. 133-154.
15 M. E. Porter, Porter o konkurencji..., s. 14.
37
nym środowisku. Innym i słowy, przewaga lokalizacji wynikająca ze środowiska jest przewagą efektywności”16.
K lastry jako śro d e k w z ro stu k o n k u ren cy jn o ści i rozw oju przed siębio rczości K orzystna jakość środow iska lokalnego sprzyja pow staw aniu skupisk-firm , klastrów (clusters). L iteratura naukow a wskazuje, że łączenie w sieci lokalne skoncentrow anych firm, przy w spółudziale instytucji usługowych, naukowych i sam orządow ych popraw ia efektywność ich funkcjonow ania, zwiększa konku rencyjność i rozwija przedsiębiorczość.
Intelektualnym fundam entem koncepcji klastra jest M arshallowski dystrykt przemysłowy. Powstające później koncepcje rozw oju oparte o przew agę lokali zacyjną i podejście system owe stanow iły rozw inięcie i uzupełnienie tej bazowej teorii. Niewątpliwie największy wpływ na w spółczesne rozum ienie koncepcji klastra m iały prace M. E. Portera, wskazujące, iż firmy osiągają przew agę k o n kurencyjną nad swoimi konkurentam i dzięki presji na w prow adzenie zmian.
Zdaniem M. E. Portera narody osiągają sukces w poszczególnych przem y słach, poniew aż potrafią odpow iednio kształtow ać lokalne środowisko, w k tó rym firmy konkurują. W skazuje on cztery podstaw ow e grupy czynników (romb w arunków lokalnej przew agi konkurencyjnej) kształtujących przew agę konku rencyjną firm:
1. W arunki czynników produkcji. Pozycja danego teren u (kraju) w zakresie w ystępow ania czynników produkcji, takich jak wykwalifikowany czynnik ludz ki, in frastruktura, niezbędne do konkurow ania w danym sektorze.
2. W arunki popytu. D eterm inanty krajowego (lokalnego) popytu na dany pro dukt pod względem jakości, term inow ości, stopnia innowacyjności produktów.
3. Sektory pokrew ne i wspom agające poprzez wym ianę technologii, p rze pływ inform acji, bliskość związków i okazje, szczególnie jeśli chodzi o stan do stawców kooperujących.
4. Strategia i stru k tu ra przedsiębiorstw oraz sytuacja na rynkach krajowych i zagranicznych.
Powyższe determ inanty rozpatryw ane oddzielnie i jako system tw orzą śro dowisko, w którym firmy pow stają i konkurują oraz w którym pow stają siły określające działalność inwestycyjną.
Rywalizacja przedsiębiorstw wym usza ciągłe ulepszanie, podnoszenie jako ści i poziom u technologicznego produktów , przez co przyczynia się do w zrostu pozycji konkurencyjnej przedsiębiorstw oraz ich produktów na rynkach.
16 E. Skawińska, Konkurencyjność przedsiębiorstw..., s. 90.
38
Analizując istotę poszczególnych rodzajów przew agi środow iska, trzeba podkreślić, że chodzi tutaj nie tylko o dostępność i koszt czynników (ziemia, praca, kapitał, infrastru k tu ra m aterialna, zasoby naturalne i wiedza), ale przede wszystkim o ich dobrą jakość i wyspecjalizowanie. Są one przez niektóre śro dowiska tw orzone dzięki wysokiej jakości inwestycji badawczo-rozw ojow ych i oświatowo-szkoleniowych. Należy zauważyć, że nie rozm iar, a charakter p o pytu stanow i rodzaj przewagi. W ymagający konsum enci wym uszają produkcję i dostawę nie tylko tow arów o wysokich standardach, ale bardziej innow acyj nych, wykwintnych, wysublim owanych z p u nk tu w idzenia spełnianych przez nie funkcji. Realizują oni zakupy wyprzedzająco w stosunku do klientów innych terenów (miejscowości). Potrzeby te odzw ierciedlają ich preferencje dotyczące np. ochrony środow iska, oszczędności energii, czasu zużycia, wielofunkcyjno- ści itp. M ożliwość konkurow ania efektywnością istnieje, gdy w bliskim sąsiedz twie znajdują się kom petentni i spraw ni dostaw cy surowców, m aszyn, usług czy części zam iennych. Zm niejsza to koszty transakcyjne związane ze zdobyciem inform acji i koordynacją procesu zm iany w łasności pro d u k tu oraz m oże prow a dzić do realizacji k om plem entarnych działań m arketingow ych lub do procesów integracji pionowej. Istotne są korzyści wynikające z szybko pozyskanej infor macji i elastyczności dostosow ań firm oraz w spólnych prac badaw czo-rozw o jowych prow adzących p oprzez innowacje do dynamiki ich rozwoju. Nie byłaby ona możliwa przy b raku odpow iednich w arunków inwestow ania, stanow ią cych kontekst stosow anych strategii i wysokiej intensyw ności konkurow ania. Przedstaw ione cztery wyznaczniki jakości środow iska lokalnego w zajem nie się w arunkują i wzm acniają. Każdy z nich jest niezbędny w systemie efektywnego konkurow ania.
A naliza literatury poświęconej klastrom pozwala na stw ierdzenie, że pojęcie to cechuje ogrom na pojem ność i w ieloznaczność sem antyczna, na co dodatkow o nakłada się istnienie wielu koncepcji kom plem entarnych w stosunku do koncep cji klastra. W rezultacie nie m a jednej, pow szechnie stosow anej i zaakceptow a nej definicji klastra. W edług wykładni Portera klaster to „geograficzne skupi sko w zajem nie powiązanych firm, wyspecjalizowanych dostawców, jednostek świadczących usługi, firm działających w pokrew nych sektorach i związanych z nim i instytucji (na przykład uniwersytetów, jednostek norm alizacyjnych i sto warzyszeń branżow ych) w poszczególnych dziedzinach, konkurujących m iędzy sobą, ale rów nież w spółpracujących”17. N atom iast E. Skawińska pisze, że kla- stry „stanow ią terytorialne skupiska form alnie i nieform alnie pow iązanych firm producentów dóbr finalnych (tow arów i usług), wyspecjalizowanych dostaw ców, jednostek usługowych, tw orzących infrastrukturę, działających w sferze 17 M. E. Porter, Porter o konkurencji..., s. 246.
39
M arian Huczek
kom unikow ania się z rynkiem lub w pokrew nych sektorach i związanych z nimi instytucji w określonych dziedzinach konkurujących m iędzy sobą i w spółpra cujących”18. S. Szultka twierdzi, że „klaster to przestrzennie skoncentrow ane skupisko jednocześnie konkurujących i kooperujących przedsiębiorstw z sek torów pokrew nych bądź pow iązanych ze sobą (w ram ach tzw. łańcucha p ro dukcyjnego) oraz instytucji i organizacji pow iązanych system em wzajem nych form alnych relacji opartych na tak zwanej trajektorii rozw oju (np. technologii, rynkach zbytu itd.)”19. Podm ioty funkcjonujące w takiej struk turze tw orzą sys tem w zajem nych interakcji i współzależności, który wywołuje efekty synergii i przez to przyczynia się do rozw oju firm i przedsiębiorczości lokalnej.
W edług A. G rycuka klaster „to geograficzne skupisko firm działające w p o krew nych sektorach, ich dostaw ców oraz innych organizacji (stowarzyszenia branżow e, ośrodki w iedzy jak uczelnie wyższe oraz centra naukowo-badawcze) w spółpracujących ze sobą w procesie produkcyjnym i w łańcuchu tw orzenia w ar tości, pom iędzy którym i istnieją pow iązania sieciowe i dla których członkostwo w gronie m oże być w ażnym czynnikiem wpływającym na indyw idualną konku rencyjność”20.
D. H ertog pisze, że „klastry to grupa firm, ich dostawców, klientów oraz
ośrodków wiedzy (uczelnie wyższe, jednostki badawcze, firmy konsultin
gowe) posiadających kom plem entarne kom petencje oraz uczestniczących ^
w jednym łańcuchu tw orzenia w artości (procesie produkcyjnym ), których ce lem działania jest popraw a jakości procesów oraz dóbr finalnych. M ogą one tworzyć m iędzy sobą pow iązania sieciowe umożliwiające dyfuzję innowacji i wspólne rozwijanie nowych technologii”21. S. A. Rosenfeld uwzględnia w defi nicji klastra pojęcie geograficznego skupiska firm działających w pokrew nych sektorach, kooperujących lub w inny sposób pow iązanych ze sobą lub też św iad czących wobec siebie kom plem entarne usługi i korzystających z tej samej infra struktury, a także wyspecjalizowanych dostawców.
O perują one na tym samym (lokalnym) rynku pracy, napotykając w swoich działaniach na podobne szanse i zagrożenia22. A. Grycuk klasyfikuje spotykane w literaturze przedm iotu definicje klastrów w następujące obszary tematyczne:
- konkurencja - zjawiska konkurencji i kooperacji (często analizowane
łącz-18 E. Skawińska, Konkurencyjność przedsiębiorstw..., s. 91.
19 S. Szultka [i in.], Klastry. Innowacyjne wyzwanie dla Polski, Gdańsk 2004, s. 10.
20 A. Grycuk, Koncepcja gron w teorii i praktyce zarządzania, „Organizacja i Kierowanie” 2003, nr 3. 21 P. Den Hertog, E. M. Bergman, D. Charles, In Pursuit o f Innovative Clusters, referat na konferencję „Measuring and Evaluating Industrial R & D and Innovation in the Knowledge-based Economy”, Taipei, sierpień 2001.
22 S. A. Rosenfeld, Bringing Business Clusters Into The Mainstream o f Economic Development, „Eu ropean Planning Studies” 1997, Vol. 5, No. 1.
40
nie) pozwalają na osiąganie przez uczestniczące w klastrze firmy efektów syner- gii oraz w zm acniają ich potencjał innowacyjny,
- koncentracja sektorowa; uczestnicy klastru często pocho dzą z jednego lub kilku pokrew nych sektorów,
- koncentracja geograficzna; bliskość firm sprzyja dyfuzji innowacji, w spół pracy oraz naw iązyw aniu i po dtrzym aniu kontaktów m iędzy partneram i,
- specjalizacja; cechą charakterystyczną znacznej liczby klastrów jest obec ność dużej grupy wyspecjalizowanych firm, co sprzyja podnoszeniu efektywno ści działania tych firm, w zm acniając jednocześnie potrzebę w spółpracy i bu d o w ania sieci pow iązań kooperacyjnych,
- współzależność; pom iędzy uczestnikam i klastra zachodzą dynamiczne in ter akcje, których jakość i intensywność w arunkują sukces ekonomiczny klastra23.