w œwietle korespondencji i relacji pamiêtnikarskich

S³owa kluczowe: organizacje spiskowe, represje caratu, zes³añcy, gubernia wo³ogodzka Keywords: conspiracy, organizations, the repression, exiles, Vologda province

Celem artyku³u jest rekonstrukcja wybranych aspektów codziennego ¿ycia ziemiañskiej rodziny Koñczów podczas ich pobytu na zes³aniu w Wielkim Ustiugu w I po³owie XIX w. Losy uczestnika spisku Szymona Konarskiego

– Medarda Kazimierza Koñczy oraz jego ¿ony Pauliny z Bia³³ozorów, utrwalone na kartach pozostawionych przez nich relacji – przedstawiaj¹ nie tylko charakte-rystykê œrodowiska, w którym przysz³o im egzystowaæ, oraz obraz stosunków

³¹cz¹cych ich z miejscow¹ ludnoœci¹, ale równie¿ pozwalaj¹ na odtworzenie organizacji dnia powszedniego i zajêæ mieszkañców domu – ze szczególnym uwzglêdnieniem roli pani domu, która nadzorowa³a jego prawid³owe funkcjono-wanie.

Tekst opiera siê na analizie pamiêtników i listów nale¿¹cych do Koñczów oraz spokrewnionych z nimi Römerów. Podstawê Ÿród³ow¹ stanowi¹, maj¹ce postaæ rêkopisu, dzienniki Pauliny z Bia³³ozorów Koñczyny, a przede wszystkim pierwszy tom tej relacji, obejmuj¹cy lata 1841–1843, czyli okres zes³ania, który jest œwiadectwem ¿ycia polskiej rodziny wœród obcej jej narodowo i kulturowo spo³ecznoœci. Znajduj¹ siê one wraz z rodzinn¹ korespondencj¹ w Litewskim Pañ-stwowym Archiwum Historycznym w Wilnie¹. Ich specyficzny – sprawozdawczy

1 Lietuvos Valstybès Istorijos Archyvas [dalej: LVIA], Vilnius, ô. 1135, oï. 20, ä. 397, 398, 737, Dzienniki Pauliny z Bia³³ozorów Koñczyny, t. 1–3 (1841–1853); LVIA, ô. 1135, oï. 20, ä. 373, 374, Listy Pauliny Koñczyny do mê¿a Medarda, (1837–1880); ô. 1135, oï. 20, ä. 371, 372, Listy Medarda Koñczy do ¿ony Pauliny, t. 1–2 (1837–1881).

charakter oraz fakt, i¿ s¹ autorstwa kobiety, sprawi³y, ¿e artyku³ skupia siê g³ów-nie na nakreœleniu obrazu ¿ycia codziennego widzianego oczami ziemianki. Bar-dzo cenne okaza³y siê równie¿ wchodz¹ce w sk³ad archiwum Römerów, nale¿¹-cego do Oddzia³u Zbiorów Specjalnych Biblioteki Narodowej, wspomnienia Zofii i Edwarda Römerów², którzy dzielili zes³añczy los wraz z Koñczami w Wielkim Ustiugu³.

Medard Kazimierz Koñcza, w³aœciciel dworu £ukinia⁴, by³ aktywnym pa-triot¹, bior¹cym udzia³ zarówno w powstaniu listopadowym, jak i w konspira-cyjnej organizacji dzia³aj¹cej na terenie dawnego Wielkiego Ksiêstwa Litew-skiego w latach 30. XIX w.⁵ W 1835 r. wchodzi³ w sk³ad Komitetu Litewskiego, bêd¹cego poniek¹d krajow¹ agentur¹ utworzonego przez obóz monarchiczny Zwi¹zku Jednoœci Narodowej, któremu patronowa³ ks. Adam Jerzy Czartoryski.

Towarzystwo to nie mia³o charakteru spisku, a g³ównym jego celem by³o zbiera-nie sk³adek na dzieci emigrantów⁶. Ze wzglêdu na umiarkowany program tej organizacji potêpiano i parali¿owano wszelkie d¹¿enia do bardziej radykalnej dzia³alnoœci, dlatego podczas jednego z comiesiêcznych zjazdów w Wilnie skry-tykowano wyst¹pienie M. Koñczy, który zarzuca³ jej cz³onkom zbytni¹ powol-noœæ i brak zdecydowanego dzia³ania⁷. Pomimo takiego nastawienia Szymonowi Konarskiemu uda³o siê w³¹czyæ Komitet Litewski do utworzonej przez niego na ziemiach litewsko-bia³oruskich filii Stowarzyszenia Ludu Polskiego, a M. Koñcza wraz z pozosta³ymi jego cz³onkami, m. in. z Edwardem i Sewerynem Römerami,

2 D. Kamolowa, Römer Edward Jan, w: Polski S³ownik Biograficzny [dalej: PSB], t. 31, Wro-c³aw 1988, k. 633–635.

3 Biblioteka Narodowa, rkps akc. 17756/18, Fragmenty wspomnieñ Zofii Römerowej [dalej cyt.:] Fragmenty wspomnieñ – pamiêtnik by³ przeznaczony dla najstarszego syna – Edwarda, któ-rego rodzina i przyjaciele nazywali Cikiem; E. Römer, Dzienniki, Biblioteka Narodowa [dalej:

BN], rkps 8723 – analizie zosta³y poddane trzy roczniki z lat 1840–1843.

4 Dwór mieœci³ siê w po³udniowo-wschodniej czêœci guberni kowieñskiej, w powiecie wi³ko-mierskim. Zob. £ukina [£ukinia], w: S³ownik Geograficzny Królestwa Polskiego i innych krajów s³owiañskich, pod red. F. Sulimierskiego, B. Chlebowskiego, W. Walewskiego, t. 5, Warszawa 1884, s. 816; R. Aftanazy, Dzieje rezydencji na dawnych kresach Rzeczypospolitej, t. 4, Wroc³aw 1993, s. 194–196.

5 B. £opuszañski, Koñcza Medard Kazimierz, w: PSB, t. 13, Wroc³aw, Warszawa, Kraków 1967–1968, s. 611–612.

6 Wiêcej szczegó³owych informacji na temat celu, zakresu dzia³alnoœci Komitetu Litewskiego oraz stosunku jego dzia³aczy do organizacji Sz. Konarskiego mo¿na znaleŸæ w: S. Szumski, W walkach i wiêzieniach. Pamiêtniki z lat 1812–1848, Wilno 1931, s. 86–96.

7 B. £opuszañski, Stowarzyszenie Ludu Polskiego (1835–1841). Geneza i dzieje, Kraków 1975, s. 243–244. „Na pierwszej […] sesji, jeden tylko Koñcza przyniós³ du¿y wypracowany arty-ku³ o powiatach: wi³komierskim, upickim i pono kowieñskim […] nerwowy entuzjasta, p³ynnie mówi¹cy, poeta w mowie, zabiera z ferworem g³os i oœwiadcza, ¿e je¿eli tak nieczynnie d³u¿ej postêpowaæ bêdziemy, to on pugina³em pierwszemu nieczynnemu z nas serce przeszyje”. S. Szum-ski by³ oburzony wyst¹pieniem m³odego i niedoœwiadczonego „zapaleñca”, co poskutkowa³o nie-zbyt przychylnym stosunkiem do M. Koñczy, chêtnie wyra¿anym na kartach pamiêtnika. Zob.

S. Szumski, op. cit., s. 89.

wszed³ do powsta³ego w Wilnie Zboru Ziemskiego⁸. Po dekonspiracji spisku z rozkazu ks. Niko³aja Do³gorukowa⁹ zosta³ aresztowany 20 lipca 1838 r. pod-czas pobytu w kurorcie Po³¹ga, gdzie towarzyszy³ ¿onie os³abionej po ciê¿kim porodzie pierwszego dziecka¹⁰. Przewieziono go do Wilna i trzymano jako wiêŸ-nia stanu w klasztorze Bazylianów, w którym wówczas mieœci³o siê wiêzienie i dzia³a³a komisja œledcza powo³ana w celu wyjaœnienia sprawy Szymona Ko-narskiego oraz wspó³pracuj¹cych z nim dzia³aczy¹¹. Przewodniczy³ jej, s³yn¹cy z okrucieñstwa wobec oskar¿onych, ksi¹¿ê Aleksy Trubecki¹². Na mocy wyroku s¹du wojskowego z dnia 8 lutego 1839 r. M. Koñcza zosta³ skazany wraz z E. i S. Römerami na osiedlenie na Syberii¹³. Jednak wileñski genera³-guberna-tor wyrok z³agodzi³ i zamieni³ na „wieczne zamieszkanie” pod dozorem policyj-nym w Wo³ogdzie¹⁴, bez utraty praw stanu, a maj¹tek zwolniono z sekwestru¹⁵.

8 Tak naprawdê czo³owi przywódcy Komitetu Litewskiego w szeregach stowarzyszenia pro-wadzili dzia³alnoœæ hamuj¹c¹, gdy¿ razi³o ich przede wszystkim wci¹ganie do spisku m³odzie¿y i kobiet. Zob. B. £opuszañski, Stowarzyszenie…, s. 275–277; A. Barszczewska, Szymon Konarski, Warszawa 1976, s. 169–170.

9 Niko³aj Andriejewicz Do³gorukow – genera³-gubernator wileñski od 23 marca 1831 do 18 marca 1840 r. Zob. Z dziejów Römerów na Litwie. „Nie ustawajmy wiêc w ochocie pisania…” Z listów i dzienników trzech pokoleñ, wybór, opracowanie i wstêp D. Kamolowa, Warszawa 1992, k. 183.

10 LVIA, ô. 1135, oï. 20, ä. 397, Dzienniki Pauliny z Bia³³ozorów Koñczyny, t. 1 (1841–1843) [dalej cyt.:] Dzienniki, t. 1, k. 80. Syn Koñczów, Medard Leon, urodzi³ siê 30 marca 1838 r.

w Wilnie, powstaniec z 1863 r. Podczas pobytu rodziców w uzdrowisku znajdowa³ siê pod opiek¹ Z. i E. Römerów. Zob. Biblioteka Jagielloñska, rkps 33/57, Rodowód mój na pami¹tkê dla dzieci moich spisany w £ukinii 1883 roku 26/14 grudnia rêk¹ w³asn¹ – Medard Koñcza, k. 19.

11 E. Römera aresztowano 17 lipca, a jego brata Seweryna 31 lipca 1838 r. Zob. Fragmenty wspomnieñ, k. 11–12.

12 Aleksy Trubecki (Trubeckoj) – wicegubernator wileñski od 27 marca 1838 do 20 stycznia 1840 r.

Zob. Z dziejów Römerów na Litwie…, s. 183. Komisja œledcza dzia³a³a od 31 maja 1838 r., a przes³u-chania przez ni¹ prowadzone ujawnia³y kolejne osoby maj¹ce, niekoniecznie bezpoœredni, zwi¹zek z organizacj¹ Sz. Konarskiego. Zob. W. Zahorski, Szymon Konarski (¯ycie i czyny), Wilno 1907, s. 49–52.

13 W. Œliwowska, Zes³añcy polscy w Imperium Rosyjskim w pierwszej po³owie XIX wieku, Warszawa 1998, s. 282–283, 509–510. Wed³ug relacji Z. Römerowej: „Lutego 10–go [1839 r. – M. M.-J.]

og³oszono dekret na obywateli wileñskich, wszystkich na Sybir s¹dzono z odjêciem szlachectwa”.

Zob. Fragmenty wspomnieñ, k. 19.

14 Wo³ogda, w: S³ownik Geograficzny Królestwa Polskiego i innych krajów s³owiañskich, pod red. B. Chlebowskiego, wg planu F. Sulimierskiego, nak³adem W. Walewskiego, t. 13, Warszawa 1893, s. 888–889. Szczegó³y na temat codziennego ¿ycia M. Koñczy w Wo³ogdzie mo¿na znaleŸæ w jego listach skierowanych do ¿ony z lat 1839–1841. Zob. LVIA, ô. 1135, oï. 20, ä. 371, Listy Medarda Koñczy do ¿ony Pauliny, t. 1 (1837–1841) [dalej cyt.:] Listy Medarda Koñczy do ¿ony Pauliny, t. 1.

15 3 marca 1839 r. car Miko³aj I zatwierdzi³ konfirmacjê ks. N. Do³gorukowa ³agodz¹c¹ we wspomnieniach opisuj¹cych ¿ycie dziadka, napisa³a: „Poruszywszy wszystkie sprê¿yny stosun-ków i poœwiêcaj¹c czêœæ familijnych precjozów, udaje siê zmieniæ wyrok na wygnanie do mniej odleg³ej guberni wo³ogodzkiej”. T. z Koñczów Majowa, Wspomnienia moje o dziadku moim Me-dardzie Koñczy, Biblioteka Uniwersytecka w Toruniu, rkps 1057, k. 4–5.

Stamt¹d ostatecznie trafili do Wielkiego Ustiuga, le¿¹cego niedaleko Archan-gielska¹⁶. Nast¹pi³o to w marcu 1840 r. w zwi¹zku z planowanym przeniesie-niem Stanis³awa Szumskiego z Wiatki do Wo³ogdy, gdy¿ obawiano siê, ¿e dawni towarzysze mog¹ ponownie spiskowaæ¹⁷.

Skazani wyruszyli na wygnanie 1 kwietnia 1839 r., a po ich wyjeŸdzie P. Koñczyna zamieszka³a z siostr¹ w Wilnie, w domu nale¿¹cym do Römerów¹⁸. W tym czasie kobiety podjê³y starania o uzyskanie pozwolenia na do³¹czenie do mê¿ów, co nie nast¹pi³o szybko, poniewa¿ niefortunnie zosta³y uwik³ane w spra-wê Antoniny z Sulistrowskich Œniadeckiej. Siostry kilkakrotnie odwiedzi³y w jej towarzystwie oczekuj¹cych na wyrok w klasztorze Bazylianów – Karola Hildebrandta i Aleksandra Moszyñskiego, cz³onków Stowarzyszenia Ludu Pol-skiego. Œniadecka „uczuciem litoœci uniesiona, rozda³a im i kilku akademikom pierœcionki srebrne z Opatrznoœci¹, nie zapominaj¹c i o oficerach, którzy z przy-jaŸni dla wiêŸniów rozmaite im powolnoœci robili”¹⁹. Z tego powodu siostry by³y wzywane na czêste przes³uchania, a od 7 czerwca 1839 r. w³adze zastoso-wa³y wobec nich areszt domowy. Mieszkanie opuszcza³y tylko na czas czêstych przes³uchañ odbywaj¹cych siê w ramach prowadzonego œledztwa, które trwa³o kilka miesiêcy²⁰. W pamiêtniku Z. Römerowa napisa³a: „wzywano nas do ko-missyj […] zarzucaj¹c nam jakieœ towarzystwa, polityczne zamiary, dziwne pro-jekta, o których my w szczeroœci ducha nie umia³yœmy i pomyœle攲¹.

W grudniu 1840 r. zaostrzono wobec kobiet warunki aresztu i od tego momen-tu znajdowa³y siê pod nadzorem ¿andarma, który przez ca³y czas przebywa³ z nimi w domu²². Letnie miesi¹ce nastêpnego roku okaza³y siê dla nich ³askawsze, gdy¿

pozwolono im wychodziæ do miasta i odwiedziæ rodzinny dwór Hrynkiszki²³.

16 Z. Römerowa w marcu 1840 r. zanotowa³a: „m¹¿ mój i Pauliny, jako te¿ i Seweryn rozes³a-ni zostali z miasta guberskiego Wo³ogdy na powiaty, Edward do Welska, Medard do Totmy, Sewe-ryn do Griazowca, rozdzielili ich, rozrzucili i dalej jeszcze od nas zagnali. Mocnoœmy tê zmianê uczuli, która jednak dosyæ pomyœlny wziê³a koniec, gdy¿ za protekcyj¹ dobrych ludzi z³¹czyli ich wszystkich trzech znowu, choæ nierównie dalej jak przedtem, bo w Wielkim Ustiugu”. Fragmenty wspomnieñ, k. 27.

17 Przyby³ do Wo³ogdy 20 sierpnia 1840 r. Zob. S. Szumski, op. cit., s. 152.

18 Do Wo³ogdy dotarli 5 maja 1839 r. Zob. W. Œliwowska, op. cit., s. 509; Fragmenty wspo-mnieñ, k. 20.

19 Ibidem, k. 21.

20 Ibidem, k. 21–22. 7 czerwca 1843 r. P. Koñczyna wspomina³a, i¿ „lat temu 4ry nazat w 1839 roku 7go czerwca w Wilnie w domu Römerów aresztowa³ mnie i Zosiê policmajster Sierebraków [Sieriebriakow – M. M.-J.] za rozkazem wojennego gubernatora wileñskiego ksiêcia Do³gorukiego.

Ot¹d pó³ roku nie wychodzi³yœmy z domu prócz na dziedziniec”. Dzienniki, t. 1, k. 172.

21 Fragmenty wspomnieñ, k. 23.

22 Ibidem, k. 28–34.

23 Ibidem, k. 36–37. Dwór nale¿a³ do ich ojca Józefa Bia³³ozora. Zob. Hrynkiszki, w: S³ownik Geograficzny Królestwa Polskiego i innych krajów s³owiañskich, pod red. F. Sulimierskiego, B. Chlebowskiego, W. Walewskiego, t. 3, Warszawa 1882, s. 195; H. Moœcicki, Bia³³ozor Montwid Józef, w: PSB, t. 2, Kraków 1936, s. 9.

W koñcu po prawie dwuletnich staraniach siostry uzyska³y pozwolenie na wy-jazd do mê¿ów²⁴. 7 wrzeœnia 1841 r. uda³y siê z synami Medardem i Edwardem w podró¿ w g³¹b Rosji, a na miejsce dotar³y 27 wrzeœnia²⁵.

Wielki Ustiug by³ miastem powiatowym guberni wo³ogodzkiej, odleg³ym o 455 wiorst na pó³nocny wschód od Wo³ogdy, le¿¹cym nad rzek¹ Suchon¹.

W 1881 r. mieszka³o w nim 8020 osób. Znajdowa³y siê tam: biblioteka, apteka, szpital, dwa przytu³ki i ochrona dla dzieci. Mieszkañcy utrzymywali siê z rozma-itych zajêæ: g³ównie trudnili siê lokalnym handlem, skupowaniem i sortowaniem szczeciny oraz wyrobem szkatu³ek itp. Przemys³ fabryczny by³ s³abo rozwiniêty i ogranicza³ siê do tartaku parowego oraz browaru²⁶. Niestety w analizowanym materiale Ÿród³owym nie pozostawiono opisu miasta, który pozwoli³by na szcze-gó³owe odtworzenie jego wygl¹du. Jedynie M. Koñcza w liœcie pisanym do ¿ony tu¿ po przybyciu do Wielkiego Ustiuga napisa³: „miasto od wjazdu dobrze wy-gl¹da, œwieci […] ca³em rzêdem murowanych domów. Przyje¿d¿a siê do miasta przez rzekê Suchonê, która tu wiorstê ca³¹ ma szerokoœci”²⁷.

Podczas pobytu w tym mieœcie Koñczowie trzykrotnie zmieniali zakwatero-wanie, przez co spotykali siê z ró¿nymi warunkami mieszkaniowymi, które dla zamo¿nej rodziny ziemiañskiej wydawa³y siê szczególnie trudne. Zaraz po przy-byciu ziemianki zamieszka³y wraz z zes³añcami w domu nale¿¹cym do Alexan-dra Iwanowicza Szy³owa²⁸, ale ju¿ po kilku dniach Medardowie przenieœli siê do oddzielnego mieszkania, którego w³aœcicielem by³ Bu³dakow²⁹. W jego sk³ad

24 Korzystaj¹c z okazji przybycia do Kowna cara Miko³aja I, Zofia i Paulina uda³y siê do niego z proœb¹ o pozwolenie na wyjazd do mê¿ów, gdzie uzyska³y protekcjê namiestnika Królestwa Polskiego Iwana Paskiewicza: „nazajutrz po tej wizycie wezwa³ nas Jenera³ Mirkowicz [Fiodor Jakowlewicz Mirkowicz, gubernator wileñski od 1 kwietnia 1840 do 28 lutego 1850 roku – M. M.-J.]

do siebie i w najgrzeczniejszych s³owach oznajmi³, ¿e pojedziemy do mê¿ów, bo taka jest wola Ksiêcia Paskiewicza”. Fragmenty wspomnieñ, k. 37. Zob. Dzienniki, t. 1, k. 12.

25 Ojciec Edwarda – Micha³ Römer przygotowa³ synow¹ i P. Koñczynê do wyjazdu, przedsta-wiaj¹c im na piœmie rady i rachunki dotycz¹ce podró¿y, które czêœciowo zosta³y zamieszczone w: Z dziejów Römerów na Litwie…, s. 112–114. Natomiast ich rêkopis wraz z planem oraz krótkim dziennikiem podró¿y sporz¹dzonym przez Z. Römerow¹ znajduje siê w: BN, rkps IV 8719, Papie-ry, rachunki i notatki podró¿ne z Wilna do Wielkiego Ustiuga w roku 1841 od 7go wrzeœnia do wrzeœnia 27go, k. 6–30.

26 Ustiug Wielki, w: S³ownik Geograficzny Królestwa Polskiego i innych krajów s³owiañskich, pod red. B. Chlebowskiego, wed³ug planu F. Sulimierskiego, nak³adem W. Walewskiego, t. 12, Warszawa 1892, s. 843–844.

27 List z 4 kwietnia 1840 r., w: Listy Medarda Koñczy do ¿ony Pauliny, t. 1, k. 185.

28 M. Koñcza, E. i S. Römerowie przenieœli siê do tego domu 26 czerwca 1840 r. Warunki, które wówczas zastali, pozostawia³y wiele do ¿yczenia: „W mieszkaniu tem pluskwy, prusaki i dym z do³u zanosi. [Dom – M. M.-J.] stary, opuszczony, a¿ ¿al, bo dobrze budowany”. E. Römer, Dziennik 1840, BN, rkps 8723, k. 49–51. M. Koñcza tak¿e nie by³ zadowolony z przeprowadzki, gdy¿ pomieszczenie, w którym mieszka³, budzi³o w nim z³e wspomnienia. W liœcie skierowanym do

¿ony z 28 czerwca 1840 r. napisa³: „pokój, który zajmujê przypomina mnie wiele ten, którym zajmo-wa³ u bazylianów w lipcu 1838 roku”. Listy Medarda Koñczy do ¿ony Pauliny, t. 1, k. 199.

29 Fragmenty wspomnieñ, k. 42.

wchodzi³a sypialnia, pe³ni¹ca jednoczeœnie funkcjê pokoju bawialnego, pomiesz-czenie nazywane przez P. Koñczynê „pokojem gospodarskim” oraz kuchnia i ³azienka z wann¹. Skromne lokum zajmowane przez rodzinê i s³u¿bê zmusza³o mieszkañców do czêstego przenoszenia mebli i ich zawartoœci. By³ to niezbêdny zabieg, szczególnie gdy spodziewali siê wiêkszej liczby goœci³⁰. Wkrótce, w zwi¹zku z u³askawieniem i wyjazdem S. Römera z Wielkiego Ustiuga, poja-wi³a siê okazja polepszenia dotychczasowych warunków bytowych³¹. Dlatego 3 sierpnia 1842 r. Koñczowie przenieœli siê do wiêkszego domu, zajmowanego przez Edwardów³². Tam spêdzili najprzyjemniejsze chwile na wygnaniu poœród krewnych, a jednoczeœnie bliskich przyjació³, wspólnie gospodaruj¹c i wycho-wuj¹c potomstwo. W tym czasie M. Koñcza anga¿owa³ siê w opiekê i naukê zarówno swojego syna, jak i chrzeœniaka, dziecka Römerów, udzielaj¹c im co-dziennej lekcji pisania³³. W czerwcu nastêpnego roku rodziny musia³y opuœciæ tê kwaterê i zamieszka³y w osobnych drewnianych domach, ale znajduj¹cych siê na tej samej ulicy³⁴. Z rozmieszczenia nowego mieszkania by³a zadowolona P. Koñczyna, która wraz z mê¿em i dzieæmi pozosta³a w nim ju¿ do koñca swojego pobytu w Wielkim Ustiugu³⁵.

Ciekaw¹ kwesti¹ jest Ÿród³o utrzymania zes³añców, które pozwala³o im na zachowanie pewnego poziomu ¿ycia, co prawda, skromnego w porównaniu z dotychczasowymi ziemiañskimi standardami, ale zaspokajaj¹cego ich podsta-wowe potrzeby. Wnuczka Koñczów, T. Majowa, napisa³a, i¿ „mieli s³u¿bê, do-stawali minimaln¹ kwotê pieniêdzy na wy¿ywienie. Czym sobie dorabiali, nie wiem, ale w tym dalekim kraju, ludziom z wykszta³ceniem nietrudno by³o

30 Przyk³adowo, 4 grudnia 1841 r. Koñczowie przygotowywali siê do wizyty, jak¹ mieli im z³o¿yæ cz³onkowie miejscowej elity, a wœród nich carscy urzêdnicy: „zrzuca³am w jedno miejsce ca³y sprzêt sypialnego pokoju, ¿eby go zupe³nie oczyœciæ i na bawialny zamieniæ, bo ciasne mamy mieszkanie […] o siódmej zaczêli siê zje¿d¿aæ: Soko³ów – pu³kownik ¿andarmów i Nagel – prezy-dent, których chcieliœmy ugoœciæ […] Filipiew – kupiec, policmajster – Siergiej Siemionowicz [Wieso³owski – M. M.-J.]”. Dzienniki, t. 1, k. 12; Policmajster – okreœlenie wy¿szego urzêdnika policji u¿ywane w du¿ych miastach carskiej Rosji.

31 „W po³owie lipca [1842 r. – M. M.-J.] Seweryn otrzyma³ u³askawienie monarsze z powodu dwudziestopiêcioletniego jubileuszu ma³¿eñstwa Jego Cesarskiej Moœæi. Dozwolono mu wybraæ najbli¿sz¹ od rodziny guberniê i przyjechaæ tam na mieszkanie. Seweryn obra³ Kurlandiê i do Mitawy wyjecha³. Z wygnañców do guberni wo³ogodzkiej zes³anych, papa tylko z wujem Medar-dem ulgi ¿adnej nie doznali”. Fragmenty wspomnieñ, k. 44–45; W. Œliwowska, op. cit., s. 510.

32 Dzienniki, t. 1, k. 84.

33 Fragmenty wspomnieñ, k. 47.

34 Wspomina³a o tym fakcie Z. Römerowa: „musieliœmy zmieniaæ kwaterê podstêpem Tieho-nowa odkupszczyka wysadzeni z wygodnego i obszernego Szy³owa domu […] zamieszkaliœmy dwa niewielkie, skromne, drewniane domki, niedaleko od siebie bêd¹ce, na jednej ulicy”. Ibidem, k. 49–50.

35 „Urz¹dziliœmy siê wcale wygodnie i obszernie. Medard ma niema³y i zupe³nie osobny swój pokoik, gdzie jadaæ bêdziemy i kêdy wprowadzaj¹ siê goœcie. Ja mam du¿y sypialny pokój nas wszystkich, gdzie mój stolik i moja ruchomoœæ, i nawet komodka apteczkowa mieœci siê obszernie.

Tu¿ za tym pokojem jest przedpokoik Ewki, gdzie siê umywamy”. Dzienniki, t. 1, k. 179.

o odpowiednie zajêcie”³⁶. Jednak zarówno relacje pamiêtnikarskie, jak i kore-spondencja, odnosz¹ce siê do ich bytnoœci w Wielkim Ustiugu nie zawieraj¹ informacji o jakiejkolwiek pracy zarobkowej, któr¹ podejmowa³by M. Koñcza.

Natomiast mo¿na z nich wyczytaæ niepokój i irytacjê spowodowane czêsto opóŸ-nianymi wyp³atami pieniêdzy dla zes³añców: „pieniêdzy nigdy nam w wczas nie przysy³aj¹ – bieda wszêdzie i zawsze”³⁷. Ich bud¿et zasila³y dodatkowe fundusze przysy³ane, chocia¿ nie zawsze regularnie, przez Ferdynanda Sawickiego, który by³ praw¹ rêk¹ M. Koñczy w zarz¹dzaniu maj¹tkiem, a od momentu jego wyjaz-du dzier¿awi³ £ukiniê³⁸. W dzienniku P. Koñczyny znajduj¹ siê podobne zapisy, jak ten z 21 maja 1842 r.: „List od Sawickiego starej daty, bo 4-ego kwietnia

– pieniêdzy 1500 rubli, po³owê tylko tego co mia³ pos³aæ nie wiadomo dlacze-go”³⁹. W korespondencji skierowanej do w³aœcicieli skrupulatnie informowa³ o kondycji dóbr pozostaj¹cych pod jego opiek¹⁴⁰.

Abstrahuj¹c od narzekañ zes³añców, mo¿na stwierdziæ, i¿ stan ich finansów nie by³ a¿ taki z³y, skoro mieli do dyspozycji osoby zatrudnione w charakterze s³u¿by, spoœród której ci najbardziej oddani przybyli z nimi do Wielkiego Ustiu-ga. Wyruszaj¹c w kwietniu 1839 r. w g³¹b Rosji, M. Koñcza i bracia Römerowie zabrali ze sob¹ dwóch s³u¿¹cych⁴¹. Natomiast dwa lata póŸniej do³¹czy³y do nich ¿ony w towarzystwie czterech s³u¿¹cych⁴². We wspomnieniach najczêœciej wymieniany jest Jakub, który przynosi³ pocztê oraz robi³ zakupy, Wilhelmina pomagaj¹ca P. Koñczynie w zajêciach zwi¹zanych z prowadzeniem domowego gospodarstwa oraz niania o imieniu Ewa, opiekuj¹ca siê dzieæmi. Relacje Koñ-czów ze s³u¿b¹ na ogó³ by³y dobre i oparte na zaufaniu. Œwiadczy o tym choæby fakt, ¿e do chrztu ich córkê Mariê wraz z E. Römerem trzyma³a wspomniana opiekunka Ewa⁴³. Niestety mia³y miejsce równie¿ nieprzyjemne zdarzenia. Trze-ba pamiêtaæ, ¿e niew³aœciwe zachowanie osób pracuj¹cych dla wygnañców wp³ywa³o na ich ogólny wizerunek, a problemy tej natury nie omija³y Koñczów, gdy¿ zmartwieñ przysporzy³a im np. nieoczekiwana ci¹¿a Wilhelminy. Spotka³o siê to ze zdecydowanym potêpieniem i ¿alem ze strony pamiêtnikarki, która

36 T. z Koñczów Majowa, op. cit., k. 5.

37 Dzienniki, t. 1, k. 73. Osobom wywiezionym w g³¹b Rosji oraz ich rodzinom wyp³acano pewne minimum pieniêdzy na utrzymanie, które pochodzi³y z dochodów, jakie przynosi³y maj¹tki skazanych oddane pod administracjê miejscowych w³adz. Zob. W. Zahorski, op. cit., s. 61.

38 Fragmenty wspomnieñ, k. 30.

39 Dzienniki, t. 1, k. 56.

40 Prawdopodobnie listy te nie zachowa³y siê, ale relacja P. Koñczyny dowodzi, ¿e utrzymywany by³ miêdzy nimi sta³y kontakt: „Z £ukini bardzo mi³y listek p. Ferdynanda, jaki to zacny cz³owiek, jak¿e siê on cudownie obraca z interesami w tak ciê¿kich nawet latach”. Ibidem, k. 178.

41 Z dziejów Römerów na Litwie…, s. 103.

42 Ibidem, s. 113.

43 Dzienniki, t. 1, k. 100: „Zosia do chrztu trzymaæ nie chcia³a. Zachowuje siê bowiem u nas zwyczaj, ¿e powa¿ne [ciê¿arne – M. M.-J.] nie trzymaj¹. Miejsce jej zast¹pi³a Ewka niañka Medzi, a teraz i Maryni”. Chrztu udzieli³ zes³aniec – ks. Antoni Baranowski. Zob. Fragmenty wspomnieñ, k. 45.

swoje przygnêbienie wyrazi³a s³owami: „to ju¿ raz drugi, ta sama dziewczyna tyle mnie nieprzyjemnoœci robi, nie chcemy tutaj tego skandalu trzymaæ dla ca³ego miasteczka które i tak doœæ ma na nas zwrócone oczy”⁴⁴. Jej obawa wi¹za³a siê przede wszystkim z opini¹ miejscowej ludnoœci i reakcj¹ na

zaistnia-³¹ sytuacjê. Ziemiañska rodzina polskiego pochodzenia, pozostaj¹ca pod ci¹gzaistnia-³¹ obserwacj¹ miejscowych urzêdników i policji, nara¿ona by³a na wiele nieprzy-jemnoœci, w tym przede wszystkim na pomówienia, które mog³y jej zaszkodziæ.

Po d³u¿szym zastanowieniu P. Koñczyna zdecydowa³a, i¿ Wilhelmina bêdzie mog³a s³u¿yæ dalej i dopiero na czas po³ogu wynajmie w³asn¹ kwaterê⁴⁵. Jej decyzja zapewne wynika³a z praktycznego podejœcia do tej kwestii, gdy¿

zdawa-³a sobie sprawê z trudnoœci znalezienia odpowiedniej s³u¿¹cej, a jej brak spowo-dowa³by zwiêkszenie obowi¹zków samej pani domu.

Niezale¿nie od wielkoœci i funkcjonalnoœci kwater, w których przysz³o Koñ-czom mieszkaæ, starali siê pielêgnowaæ nawet w obcym, czêsto wrogo nastawio-nym, otoczeniu tradycyjne zachowania ziemiañskiej rodziny. W³aœnie podczas ich pobytu na zes³aniu narodzi³ siê pomys³ stworzenia ustalonego porz¹dku dnia.

Ostatniego grudnia 1842 r. P. Koñczyna poprosi³a mê¿a, aby w prowadzonym przez ni¹ dzienniku rozpisa³ rozk³ad zajêæ, który pomimo tego, i¿ by³ przeznaczony dla niej, uwzglêdnia³ równie¿ pozosta³ych cz³onków rodzi-ny. Ka¿dy dzieñ mia³ siê rozpoczynaæ od:

budŸ miê rano o 5-tej, a ja Ciê za to zbudzê o 7-mej, to do 9-tej zmówisz pacierze, odczytasz duchowne codzienne wierzenia, rozdzia³ z Tomasza a Kempis, medyta-cjê z Bossuet’a lub coœ podobnego. Zrobisz swoj¹ toaletê i ma³¹ swoj¹ córeczkê

budŸ miê rano o 5-tej, a ja Ciê za to zbudzê o 7-mej, to do 9-tej zmówisz pacierze, odczytasz duchowne codzienne wierzenia, rozdzia³ z Tomasza a Kempis, medyta-cjê z Bossuet’a lub coœ podobnego. Zrobisz swoj¹ toaletê i ma³¹ swoj¹ córeczkê