użytko-wej [Parki… 2009]. Ogród podzielo-ny został na trzy części, każda z nich posiada wspólną oś i regularną kom-pozycję. Na górnym poziomie, przy-legającym do budynku Kurii, zapro-jektowano ogród ziołowo -kwiatowy. Poprzez zastosowane w nim nasa-dzenia nawiązano do średniowiecz-nych (herbarium) i renesansowych (giardino de semplici) ogrodów użyt-kowych [Furmanik 2009]. Na czte-rech symetrycznych rabatach, któ-rych rysunek wyznaczają niskie, strzyżone obwódki z Buxus
sempe-rvirens, przewidziano miejsce dla
wieloletnich ziół Salvia officinalis,
Melissa officinalis, Mentha spicata, Thymus vulgaris oraz kwiatów
jedno-rocznych i bylin. Oś kompozycyjna wyznaczona przez istniejący okaza-ły egzemplarz Thuja plicata podkre-ślona została dwoma prostokątnymi trawnikami dywanowymi ozdobio-nymi roślinami cebulowymi
Musca-ri botryoides. Na rabatach
otaczają-cych ogród ziołowo -kwiatowy za-projektowano nasadzenia krzewów kwitnących Hydrangea
macrophyl-la oraz pnączy. Dwa poziomy
ogro-du połączono trzema tarasami (ryc. 4, 5) ze schodami części centralnej oraz dwoma pochylniami po bo-kach. Na tarasach wprowadzone zo-stały nasadzenia roślin użytkowych, tj. krzewów owocowych Ribes spp., winorośli Vitis spp., kwiatów ozdob-nych oraz warzyw (Alium porrum,
Al-lium cepa, Beta vulgaris, Lactuca sa-tiva). Na dolnym poziomie
zaprojek-towano ogród warzywno -owocowy
(ryc. 5). W środkowej jego części, na regularnych kwaterach wyzna-czonych obwódkami z Buxus
sem-pervirens, zaprojektowano
nasadze-nia drzew owocowych Malus spp.,
Pyrus spp., Prunus ssp., rozpinanych
na stelażach i formowanych w pal-metę prostą. W drugiej części pozio-mu dolnego, przylegającej do rzeki, zaprojektowano część wypoczyn-kową ogrodu z wolierami dla pta-ków ozdobnych oraz rabaty z krze-wów kwitnących Philadelphus
coro-narius, Deutzia scabra, Buddleja da-widii i bylin Digitalis purpurea, Dic-tamnus albus, Rudbeckia fulgida.
Na niewielkim placyku zlokalizowa-nym na osi ogrodu oraz miejscu ko-munikacji z ogrodami sąsiednich po-sesji przewidziano ustawienie rzeźby św. Franciszka na niewielkim postu-mencie (nie zrealizowano).
Poprzez furtkę w murze z du dolnego można przejść do ogro-dów przy ul. Katedralnej 15, zloka-lizowanych przed dawnym pałacem arcybiskupim. W klasycystycznym pałacu, składającym się z zespołu budynków w kształcie nieregular-nego czworoboku, mieści się obec-nie Papieski Wydział Teologiczny. Wewnątrz zabudowań znajduje się owalny podjazd, z zieleńcem w po-środku. W materiałach archiwalnych nie zachowały się przekazy na temat rozplanowania terenu. Do czasów współczesnych dziedziniec zacho-wał się jako okólny podjazd otacza-jący gazon. Ten niewielki zieleniec został przekształcony, w nawiązaniu do klasycystycznego charakteru por-tyku. Przeprowadzono rekonstrukcję nie na podstawie istniejących doku-mentów, lecz przez domniemaną
Ryc. 5. Ogród warzywno-owocowy przy ul. Katedralnej 13 (fot. M. Liszewski)
Fig. 5. Orchard-kitchen garden at Katedralna street 13 (photo by M. Liszewski)
analogię. Taka metoda nazywana jest rekonstrukcją spekulatywną, lub metodą period design, tzn. projekto-waniem w „stylu epoki”. Przed wej-ściem do budynku wykonano koli-sty placyk o nawierzchni granitowej (ryc. 6). Od zachodu ograniczono go słupkami i siedziskami kamien-nymi. Wokół placu założono traw-nik ograniczony formowanym
ży-wopłotem z Taxus baccata, strzyżo-nym na kształt półokrągły. Na traw-niku wprowadzono nasadzenia grup krzewów Taxus baccata,
Chamaecy-paris lawsoniana, Rhododendron ca-tawbiense, Rododendron japonicum, Mahonia aquifolium, Lavendula an-gustifolia, Peonia suffruticosa oraz
ni-skich krzewinek i bylin Hosta spp.,
Euonymus fortunei, Salvia spp., Aster dumosus. Na klinowatej rabacie
po-między alejkami wyznaczającymi główne osie kompozycyjne wnę-trza zaprojektowano formowany ży-wopłot z Buxus sempervirens. Przed skrzydłami południowym i zachod-nim nasadzono formowane żywopło-ty oraz formy kolumnowe krzewów zimozielonych Taxus baccata i
Bu-xus sempervirens. Ich rytm
nawią-zuje do podziałów elewacyjnych bu-dynku. Na elewacji południowej
za-proponowano montaż drewnianych trejaży obsadzonych różą pnącą (nie zrealizowano).
Teren pomiędzy południowym skrzydłem pałacu biskupiego a Odrą (pl. Katedralny 1) ma kształt równo-ległego do rzeki prostokąta. Od stro-ny północno -wschodniej ograniczo-ny jest przypadkową zabudową, po-wstałą po wojnie na potrzeby Insty-tutu Niskich Temperatur (obecnie aula Papieskiego Wydziału Teolo-gicznego). Uniemożliwiło to rewalo-ryzację założenia ogrodowego zgod-nie z układem historycznym. Na pla-nie Geisslera z 1810 roku widoczne są dwa kwaterowe ogrody ozdob-ne, jeden – wzdłuż elewacji pałacu i drugi, na wąskim pasie terenu, po-między rzeką a podłużnym budyn-kiem (była to wzniesiona w 1680 r. ujeżdżalnia koni), który nie dotrwał do czasów współczesnych. Teren po-między nimi był placem użytkowym. Nie zachowały się żadne pozostało-ści po tych ogrodach. Dodatkowo pojawił się dojazd do budynku auli Papieskiego Wydziału Teologiczne-go. W projekcie podjęto próbę utrzy-mania konwencji regularnego ogro-du w partii zachodniej, wiążącej się z południowa elewacją pałacu bisku-piego. Na decyzję o wyborze takie-go rozwiązania wpłynął fakt istnie-nia w tej części ogrodu kwaterowe-go oraz występowanie układów re-gularnych w innych ogrodach Ostro-wa Tumskiego. We wschodniej czę-ści działki, gdzie rośnie kilka okaza-łych drzew i niezbędny jest podjazd do garaży wybrano swobodną
kom-Ryc. 6. Kolisty zieleniec przed dawnym pałacem arcybiskupim – opracowanie własne wg Brzezowskiego (ul. Katedralna 15)
Fig. 6. Round greenery in front of old Bishop`s Palace according Brzezowski (Katedralna street 15)
Ryc. 7. Prace przygotowawcze przed rewaloryzacją ogrodu przy ul. Katedralnej 1 (fot. M. Lipska)
35
pozycję ogrodu (ryc. 7, 8). Odpółno-cy, wzdłuż drogi prowadzącej do ga-raży zaprojektowano nasadzenia nie-formowanych krzewów, przysłania-jących teren gospodarczy. W projek-cie szaty roślinnej przyjęto koncep-cję biało -zielonego ogrodu, nawiązu-jącego do sakralnego charakteru oto-czenia. Stanowiła ona podstawę do-boru poszczególnych gatunków ro-ślin. Doboru dokonano biorąc pod uwagę kolor kwiatów i liści poszcze-gólnych krzewów. Wokół kwater re-gularnego ogrodu oraz na obrzeżach trawników w partii nadbrzeżnej po-sadzono zimozielony żywopłot z
Ta-xus baccata. Środkową kwaterę
ogro-du przy fontannie z piaskowca ota-cza obwódka podwójnego, zimozie-lonego żywopłotu z Buxus
sempe-rvirens, pośrodku znajdują się dwie
rabaty obsadzane kwiatami sezono-wymi (Viola spp., Salvia spp.), zmie-nianymi dwukrotnie w ciągu sezonu wegetacyjnego. W obrębie kwater, na trawnikach posadzono zimozielo-ne, topiaryczne formy krzewów igla-stych Taxus baccata. W południowej części ogrodów kwaterowych wpro-wadzono nasadzenia drzew i krze-wów w układzie swobodnym. Rosną tu Magnolia soulangeana,
Rhodo-dendron catawbiense, Syringa vulga-ris, Philadelphus x lemoinei. Na
za-kończeniu alejki biegnącej wzdłuż wschodniej granicy ogrodu regular-nego ustawiono rzeźbę Świętej Kata-rzyny ze Sieny, a w jej otoczeniu po-sadzono krzewy Hydrangea
arbore-scens i rośliny okrywowe Euonymus fortuneii. W części wschodniej
ogro-Ryc. 9. Widok z wieży katedry na ul. Katedralną i tzw. ogrody biskupie (fot. M. Liszewski)
Fig. 9. View from the cathedral Tower on Katedralna street and so called Bishop`s garden (photo by M. Liszewski)
Ryc. 8. Rozplanowanie swobodne i regularne ogrodów przy ul. Katedralnej 1, po rewaloryzacji (fot. M. Liszewski)
Fig. 8. Free and regular planning of gardens at Katedralna street 1, after revalorization (photo by M. Liszewski)
du, wzdłuż nabrzeża Odry posadzo-no krzewy w swobodnym układzie kompozycyjnym. Wprowadzono na-sadzenia drzew liściastych, krzewów kwitnących liściastych oraz zimozie-lonych. Wokół kolistego placyku wy-konano trejaż, który obsadzono pną-czami Clematis spp. oraz Tilia
cor-data. Na południowej i zachodniej
elewacji budynku auli Papieskiego Wydziału Teologicznego posadzo-no Partheposadzo-nocissus tricuspidata. Na-wierzchnię, przeznaczoną do ruchu samochodowego wykonano z sza-rej kostki granitowej, ze wzorem geometrycznym. Ciągi piesze mają nawierzchnię żwirową z obrzeżem z kostki granitowej. W ogrodzie za-instalowano stylowe latarnie o cha-rakterze parkowym.
Podsumowanie
Conclusion
Ogrody Biskupie stały się obec-nie jednym z najatrakcyjobec-niejszych miejsc spacerowych Ostrowa Tum-skiego. Szczególnie interesująco pre-zentują się oglądane z wieży kate-dry (ryc. 9). Po zakończeniu remon-tu południowych nabrzeży Odry bę-dzie można je podziwiać z przeciw-ległego brzegu Odry jako element najpiękniejszej panoramy miasta. Re-waloryzacja, tzw. ogrodów biskupich to jeden z wielu przykładów działal-ności Stowarzyszenia „Ogrody Dol-nośląskie” na rzecz ratowania za-bytkowych założeń ogrodowych w województwie dolnośląskim.
Wy-mienić można jeszcze inne, choć-by rekonstrukcję zachoć-bytkowego wi-rydarza z przełomu XVII i XVIII wie-ku przy klasztorze Sióstr Urszula-nek we Wrocławiu (przy pl. Nankie-ra). Aktualne Stowarzyszenie „Ogro-dy Dolnośląskie” objęło patrona-tem rewaloryzację zieleni w zespole pałacowo -parkowym w Bagnie, któ-rego właścicielami są księża Salwa-torianie. W projektowaniu i realiza-cji uczestniczą członkowie Stowarzy-szenia. Planowane są dalsze przed-sięwzięcia.
Marek Liszewski
Katedra Szczegółowej Uprawy Roślin Uniwersytet Przyrodniczy we Wrocławiu
Department of Crop Productions
Wrocław University of Environmental and Life Sciences
Członek Zarządu Stowarzyszenia „Ogrody Dolnośląskie”
Executive member of Association “Ogrody Dolnośląskie”
Małgorzata Lipska
Firma „Zieleń dawne MPZ”
Członek Zarządu Stowarzyszenia „Ogrody Dolnośląskie”
Executive member of Association “Ogrody Dolnośląskie”
Literatura
1. Chybalska M., 2005, Ogrody
bi-skupie na Ostrowie Tumskim [w:]
„Zielona Planeta” 2(59), Wyd. APIS, s. 3–6.
2. Furmanik B., 2009, Dobory roślin
w ogrodach zabytkowych [w:]
„Zie-leń miast i wsi, współczesna i zabyt-kowa. Techniki i technologie dla tere-nów zieleni”, Wyd. PWS w Sulecho-wie, Sulechów–Kalsk, s. 141–148. 3. Małachowicz M., 2003,
Histo-ryczne ogrody Ostrowa Tumskiego
[w:] „Ogrody przyświątynne i klasz-torne, Rekonstrukcja, rewaloryzacja, pielęgnacja”, materiały seminarium naukowego, Stowarzyszenie Ogro-dy Dolnośląskie, Wrocław, s. 20–24. 4. Parki i ogrody Wrocławia, 2009, praca zbiorowa pod red. L. Chudzyń-skiego i R. Wieczorka, Stowarzysze-nie „Ogrody Dolnośląskie”, Oficyna Wyd. Atut, Wrocław.
5. Siewniak M., Mitkowska A., 1997, Tezaurus sztuki ogrodowej, Oficyna Wyd. Rytm, Warszawa.
37
Wstęp
Introduction
Układ miasto – rzeka i tworzące go wielorakie relacje i uwarunkowa-nia są przedmiotem zainteresowauwarunkowa-nia badaczy z różnych dziedzin: geogra-fów, etnologów, historyków i history-ków sztuki, ekonomistów, planistów, a nawet literaturoznawców1. W ni-niejszym artykule przedstawiono punkt widzenia architektury i urba-nistyki, a przede wszystkim praktyki współczesnego projektowania.
Od stuleci zagospodarowa-nie brzegów rzeki podporządko-wane było celom gospodarczym i obronnym miasta; w wiekach póź-niejszych (zwłaszcza od począt-ku XIX w.) w formie i funkcji na-brzeży rzek większe znaczenie za-częły odgrywać czynniki krajobra-zowe i estetyczne. W ścisłych cen-trach miejskich powstawały atrakcyj-ne nadrzeczatrakcyj-ne bulwary spacerowe, wzdłuż których komponowano zie-leń i wznoszono reprezentacyjne for-my architektoniczne, a na przedmie-ściach – przestrzenie służące wypo-czynkowi na łonie natury oraz spor-tom i rekreacji związanej z wodą2.
We współczesnej myśli archi-tektoniczno -urbanistycznej zagad-nienie styku miasta i rzeki jest żywe i aktualne z racji często dziś pro-wadzonych prac rewitalizacyjnych, obejmujących miejskie tereny nad-rzeczne. Istnieje więc potrzeba sfor-mułowania kilku ogólnych dezydera-tów w tej materii. Już na etapie
pla-Na st
yk
u miasta i rz
eki:
uw
agi o zagospodar
ow
aniu
ter
enó
w nadrz
eczn
ych
w
e W
roc
ławiu i G
łogo
wie
Just
yna Zy
gmunt
-R
ubasz
ek
nowania, a następnie projektowania i realizacji należy wykazywać wiele troski o to, by płynąca przez miasto rzeka stała się jego życiodajną arte-rią. O oryginalności i niepowtarzal-ności układu miasto – rzeka stanowi zwykle topografia terenu, ukształto-wanie urbanistyczne brzegów, układ zieleni i architektura budowli. Plani-ści i architekci mają za zadanie wy-dobyć wszystkie wartości, jakie w to-pografii tkwią, wyeksponować cieka-we panoramy, wyeliminować, bądź ukryć miejsca dysharmonijne, wska-zać na właściwe połączenia prze-ciwległych nadbrzeży i możliwo-ści ich zagospodarowania. Mają też chronić zastane wartości architek-toniczne, urbanistyczne i przyrod-nicze. Przeprowadzenie rewitaliza-cji z uwzględnieniem takich ogól-nych zasad przyniesie miastu nie tyl-ko tyl-korzyści formalne, ale i finanso-we: nad wodą ludzie chcą spędzać czas, mieszkać i pracować. Na po-parcie słuszności tych stwierdzeń można przytoczyć niektóre świa-towe rewitalizacje terenów na sty-ku z wodą, które osiągnęły nie tylko urbanistyczno -architektoniczną sła-wę, ale i komercyjny sukces. Rewita-lizacja terenów portowo -składowych w Londynie (London Docklands) była pierwszym zakrojonym na tak sze-roką skalę działaniem kształtującym na nowo oblicze miasta na granicy z rzeką. W zapoczątkowany w Lon-dynie nurt wpisują się kolejno póź-niejsze reaktywacje terenów por-towych: Docklands nad rzeką
Lif-fey w Dublinie, czy w Hafen City