Wysoki stopień uprzemysłowienia województwa śląskiego spowodował znaczną degradację środowiska naturalnego. Według stanu na koniec 2001 r. 5,9 tys. ha gruntów regionu było zdewastowanych i zdegradowanych i wymagało rekultywacji i zagospodarowania (8,6% ogółu omawianych gruntów w kraju).
Ostatnie lata były okresem słabnięcia procesów zanieczyszczenia i degradacji środowiska naturalnego w województwie śląskim w związku m. in. z likwidacją przestarzałych zakładów przemysłowych odprowadzających do środowiska duże ilości zanieczyszczeń w formie stałej, płynnej i gazowej, modernizacją procesów produkcji oraz coraz częstszym stosowaniem nowoczesnych technologii, a także zaostrzeniem norm dopuszczalnych zanieczyszczeń w związku ze spodziewanym przystąpieniem do Unii Europejskiej.
Mimo wystąpienia poprawy w procesie zanieczyszczenia środowiska naturalnego w województwie śląskim w dalszym ciągu utrzymywały się w 2001 r. wysokie poziomy degradacji wód, powietrza i gleby w porównaniu do wskaźników krajowych:
■ na 1 km2 powierzchni odprowadzono w województwie 34,5 dam3 ścieków wymagających oczyszczenia, w tym 3,5 dam3 ścieków nieoczyszczonych, tj. 4-krotnie więcej niż w kraju,
■ zakłady szczególnie uciążliwe dla czystości powietrza wyemitowały do atmosfery 2,7 t zanieczyszczeń pyłowych i 46,5 t gazowych (bez dwutlenku węgla) na 1 km2 powierzchni (emisja pyłów 5-krotnie, a gazów 7-krotnie wyższa niż średnio w kraju),
■ wytworzone odpady (z wyłączeniem komunalnych) na 1 km2 wynosiły 3,7 tys. t, tj. 9-krotnie więcej niż średnio w kraju.
Skala zanieczyszczenia środowiska naturalnego województwa śląskiego wynikała głównie z działalności przemysłowej. W 2001 r. zakłady przemysłowe wyemitowały większość zanieczyszczeń powietrza, tj. 99,4% ogółu zanieczyszczeń pyłowych oraz 99,9% zanieczyszczeń gazowych. Ilość ścieków odprowadzonych z zakładów przemysłowych to 98,0% ogółu ścieków w województwie (bez komunalnych). Również odpady (bez komunalnych) wytworzone w ciągu 2001 r.
oraz nagromadzone w końcu 2001 r. na składowiskach zakładów pracy, prawie w całości pochodziły z działalności przemysłowej (odpowiednio w 99,2% oraz w 99,6%).
Zanieczyszczenia środowiska naturalnego (wody, powietrza, ziemi) przez zakłady przemysłowe
Odprowadzanie ścieków (bez komunalnych)
Emisja zanieczyszczeń
pyłowych
285 hm
45 tys. t
gazowych
(bez dwutlenku węgla)
dwutlenek węgla
36 35 34 33 32 31 30
min t
33,3 33,7 33,5
1999 2000 2001
Odpady wytworzone (bez komunalnych)
21
Ścieki przemysłowe odprowadzane z przedsiębiorstw górnictwa i kopalnictwa, przetwórstwa przemysłowego oraz wytwarzania i zaopatrywania w energię elektryczną gaz, wodę w 2001 r.
w stosunku do danych sprzed roku zmalały do 250,7 hm3 (o 1,5%), z których 4,9 hm3 to wody chłodnicze traktowane umownie jako czyste. Zmniejszenie skali zanieczyszczeń wód było spowodowane znacznym spadkiem objętości ścieków z zakładów przemysłowych odprowadzanych do kanalizacji miejskiej (z 20,7 hm3do 15,2hm3, tj. o 26,6%).
Tabl. 3. Ścieki przemysłowe oczyszczone i nieoczyszczone w przemyśle
Ścieki odprowadzonea W tym wymagające oczyszczania, odprowadzone bezpośrednio do wód powierzchniowych i do ziemi
LATA
2001 250,7 235,6 4,9 15,2 230,7 215,2 181,8 21,9 11,2 15,4
Górnictwo
i kopalnictwo... 2000 190,0 181,2 0,1 8,8 181,1 166,5 157,7 3,4 5,4 14,6
2001 189,4 182,9 0,2 6,6 182,7 169,4 160,3 4,0 5,1 13,2
Przetwórstwo
a Łącznie z zanieczyszczonymi wodami z odwodnienia zakładów górniczych oraz wodami chłodniczymi używanymi przez elektrownie cieplne w zbiornikowych układach skraplaczy turbin.
Zmalała także objętość ścieków nieoczyszczonych odprowadzanych do wód powierzchniowych z 18,4 hm3 w 2000 r. do 15,4 hm3 w 2001 r. (o 16,3%) mimo wzrostu objętości ścieków wymagających oczyszczenia (o 1,1%). Przyczynił się do tego bardziej dynamiczny wzrost ilości ścieków oczyszczonych tj. o 2,6% (głównie mechanicznie i chemicznie). Wśród ogółu ścieków odprowadzanych z zakładów przemysłowych największy udział miało górnictwo i kopalnictwo (75,5%), przetwórstwo przemysłowe (17,8%) oraz wytwarzanie i zaopatrywanie w energię elektryczną gaz, wodę (6,6%).
Malała emisja zanieczyszczeń powietrza emitowanych przez zakłady przemysłowe, a także rósł udział zanieczyszczeń pyłowych i gazowych zatrzymanych w urządzeniach do redukcji tych zanieczyszczeń.
Tabl. 4. Emisja i redukcja zanieczyszczeń powietrza w przemyśle (bez komunalnych) według sekcji
Emisja zanieczyszczeń Zanieczyszczenia zatrzymane w urządzeniach do redukcji zanieczyszczeń
2001 32,6 25,5 34061,9 33491,5 3571,5 99,1 287,4 33,5
Górnictwo
i kopalnictw o... 2000 2,7 1,8 1658,8 1412,6 180,7 98,5 -
-2001 2,0 1,4 1523,3 1294,2 167,8 98,8 -
-Przetwórstwo
przemysłowe ... 2000 11,8 4,8 7039,5 6882,7 603,4 98,1 116,3 42,6
2001 9,9 3,7 6410,1 6268,9 579,7 98,3 125,2 47,0
Wytwarzanie i zaopatrywanie w energię elek
tryczną, gaz, wodę 2000 23,8 23,5 25649,5 25442,8 3006,4 99,2 161,3 43,8
2001 20,7 20,4 26128,5 25928,4 2824,0 99,3 162,2 44,8
W 2001 r. zakłady przemysłowe szczególnie uciążliwe dla środowiska wyemitowały 34,1 min t zanieczyszczeń gazowych (o 0,8% mniej niż przed rokiem), głównie 33,5 min t dwutlenku węgla, tj. 98,3% ogółu zanieczyszczeń gazowych oraz 32,6 tys. ton zanieczyszczeń pyłowych (o 14,9%
mniej). Malejącej emisji zanieczyszczeń pyłowych i gazowych towarzyszył rosnący udział zanieczyszczeń zatrzymanych w urządzeniach przeznaczonych do redukcji zanieczyszczeń liczony w % ogółu zanieczyszczeń wytworzonych:
■ gazowych (bez dwutlenku węgla) z 31,3% w 2000 r. do 33,5% w 2001 r.,
■ pyłowych z 99,0% w 2000 r. do 99,1% w 2001 r.
Odnotowano również pewien postęp w zakresie gromadzenia i składowania odpadów uciążliwych dla środowiska. Zmniejszała się ilość wytworzonych odpadów w ciągu roku i malała powierzchnia, na której zakłady przemysłowe składowały zanieczyszczenia stałe.
23
Tabl. 5. Odpady (bez komunalnych) uciążliwe dla środowiska wytworzone i nagromadzone w przemyśle
LATA SEKCJE
Odpady wytworzone w ciągu roku Odpady nagroma
2001 45510,9 40928,2 4351,6 231,1 779024,9 129,8 2762,6
w tym g órnictw o
W strukturze ogółu odpadów nagromadzonych w województwie dominowały (według stanu z końca 2001 r.) odpady przemysłowe, głównie odpady przetwórcze ze wzbogacania węgla oraz odpady z wydobywania innych minerałów.
Odpady przemysłowe nagromadzone według rodzajów w 2001 r.
Stan w ko ńcu roku
w min ton
A - odpady przeróbcze ze wzbogacania węgla B - odpady z wydobywania innych minerałów C - odpady z flotacji węgla
D - mieszanki popiołowo-żużlowe z mokrego odprowadzania odpadów paleniskowych
E - popioły lotne z węgla kamiennego
F - odpady z flotacyjnego wzbogacania rud metali nieżelaznych G - żużle pochodzące z elektrowni i innych zakładów
energetycznego spalania paliw
H - żużle z procesów wytapiania (wielkopiecowe, stalownicze) I - pozostałe
W końcu 2001 r. w przemyśle województwa śląskiego działało 43,5 tys. podmiotów gospodarczych zarejestrowanych w Krajowym Rejestrze Urzędowym Podmiotów Gospodarki Narodowej REGON, tj. 10,8% ogółu podmiotów zarejestrowanych w regionie w rejestrze REGON.
W strukturze podmiotów o działalności przemysłowej według sektorów własności przeważały podmioty prywatne (98,9%), według form prawnych - osoby fizyczne i spółki cywilne (88,8%), a według klas wielkości - jednostki małe - o liczbie pracujących do 9 osób - 88,2%. Jednostki średnie o liczbie pracujących od 10 do 49 osób oraz duże o liczbie pracujących powyżej 49 osób stanowiły odpowiednio 8,7% i 3,1% ogółu podmiotów gospodarczych w przemyśle. Podmioty sektora prywatnego liczyły 43,0 tys. jednostek wobec 490 podmiotów sektora publicznego.
Struktura podmiotów gospodarczych w przemyśle zarejestrowanych w rejestrze REGON według sektorów własności, form prawnych i klas wielkości w 2001 r.
Stan w końcu roku
sektory własności
98,9%
iiy: ( sektor publiczny [ ] sektor prywatny
W 2001 r. w stosunku do roku poprzedniego liczba podmiotów gospodarczych zaangażowanych w przemyśle wzrosła o 980 jednostek (o 2,3%), przy czym w sektorze prywatnym odnotowano wzrost o 984 jednostki (o 2,3%), a w sektorze publicznym spadek o 4 jednostki (o 0,8%).
Zbiorowość osób fizycznych licząca w końcu 2001 r. 33,3 tys. podmiotów to w większości (94,9%) jednostki małe o liczbie pracujących nieprzekraczającej 9 osób, a ich liczba wzrosła w stosunku do roku poprzedniego o 921 podmiotów, tj. o 2,8%. W stosunkowo większym stopniu, tj. o 8,8% wzrosła zbiorowość spółek prawa handlowego licząca w końcu 2001 r. 4,5 tys. podmiotów (10,3% ogółu). Wśród spółek prawa handlowego odnotowano szczególnie wysoki wzrost liczby spółek jawnych - o 112 podmiotów (wzrost ponad 5-krotny).
f przedsiębiorstwa państwowe ] spółki prawa handlowego i y £ l spółdzielnie
3 osoby fizyczne i spółki cywilne S i ł pozostałe
klasy wielkości
Jednostki:
L ]
małel~~~l średnie I duże formy prawne
0,3%
/
25
Tabl. 6. Podmioty gospodarki narodowej w przemyśle zarejestrowane w rejestrze REGON według sektorów własności i form prawnych
Stan w końcu roku
W YSZC ZEG Ó LN IEN IE 1999 2000 2001
O G Ó Ł E M ... 42517 42542 43522 sektor publiczny... 493 494 490 sektor prywatny ... 42024 42048 43032 w tym:
Przedsiębiorstwa państwowe... 161 140 135 Spółki prawa handlow ego... 3851 4126 4490
w tym:
akcyjne ... 350 365 367 z ograniczoną odpowiedzialnością... 3474 3734 3983 ja w n e ... 26 26 138 Spółdzielnie ... 174 171 169 Osoby fizyczne ... 32633 32379 33300 Spółki cywilne ... 5610 5641 5339
Malała liczba państwowych przedsiębiorstw przemysłowych gdyż przedsiębiorstwa te zostały sprywatyzowane lub uległy likwidacji na mocy ustawy o przedsiębiorstwach państwowych. Malała także liczba spółdzielni prowadzących działalność przemysłową. W końcu 2001 r. było w przemyśle według rejestru REGON 135 przedsiębiorstw państwowych wobec 140 w 2000 r. (spadek o 3,6%), oraz 169 spółdzielni (odpowiednio spadek o 1,2%). W działalność przemysłową była zaangażowana prawie połowa, tj. 45,9% ogółu przedsiębiorstw państwowych w województwie oraz 13,2% ogółu spółdzielni.
Przedsiębiorstwa państwowe i spółdzielnie w przemyśle zarejestrowane w rejestrze REGON Stan w końcu roku
190
przedsiębiorstwa spółdzielnie
1998 1999 2000 2001
W strukturze podmiotów gospodarczych w przemyśle większość podmiotów była zaangażowana w przetwórstwo przemysłowe - 43,1 tys. jednostek (98,9% ogółu). Liczba podmiotów gospodarczych zarejestrowanych w rejestrze Regon prowadzących działalność w zakresie górnictwa i kopalnictwa oraz wytwarzania i zaopatrywania w energię elektryczną gaz, wodę była niewielka w stosunku do liczby jednostek zaangażowanych w przetwórstwo przemysłowe i wynosiła odpowiednio 183 i 278 jednostek, tj. 0,4% i 0,6% ogółu.
T a b l. 7. Podmioty gospodarki narodowej w przemyśle zarejestrowane w rejestrze REGON według sekcji,
Udział spółek prawa handlowego i przedsiębiorstw państwowych był w górnictwie i kopalnictwie oraz w wytwarzaniu i zaopatrywaniu w energię elektryczną gaz, wodę znacznie większy niż w przemyśle ogółem. Spółki prawa handlowego stanowiły w górnictwie i kopalnictwie 51,9%,
w przemyśle według sekcji i form prawnych w 2001 r.
przetwórstwo wytwarzanie i zaopatrywanie
przemysłowe w energię elektryczną, gaz, wodę
. 0,3% 0 00/ 3,2% stanowiących prawie 90% ogółu podmiotów gospodarczych w omawianej sekcji, natomiast spółki prawa handlowego to około jednej dziesiątej, a przedsiębiorstwa państwowe i spółdzielnie to zaledwie odpowiednio 0,3% i 0,4% omawianej zbiorowości.
5. PRZEMYSŁOWY RYNEK PRACY
5.1. Pracujący w przemyśle
W ostatnich latach kontynuacja procesu restrukturyzacji i prywatyzacji w przemyśle, szczególnie w nierentownych i przestarzałych jednostkach przemysłu ciężkiego, powodowała zawężanie się przemysłowego rynku pracy województwa śląskiego. Systematyczne obniżała się liczba pracujących w przemyśle województwa śląskiego, rosła liczba bezrobotnych, których ostatnim miejscem pracy były jednostki przemysłowe. O ile w 1998 r. (stan w dniu 30 IX) było około 658,1 tys. pracowników przemysłu, to w 2001 r. (stan w dniu 31 XII) prawie o 156 tys. mniej,
tj. średnio rocznie mniej o około 8%. Mimo to w dalszym ciągu pracowało w przemyśle w końcu 2001 r. 502,3 tys. osób, tj. 29,8% ogółu pracujących w całej gospodarce narodowej (łącznie z rolnictwem indywidualnym i duchowieństwem).
Struktura pracujących w przemyśle według sekcji i sektorów własności
w edług sekcji w tys.
700
---górnictwo i kopalnictwo
wytwarzanie i zaopatry
wanie w energię elektryczną, gaz, wodę
w edług sekto ró w w łasności w 2001 r.
przetwórstwo przemysłowe górnictwo
i kopalnictwo
«2,4%
~ l sektor publiczny ' J sektor prywatny
wytwarzanie i zaopatrywanie energię elektryczną, gaz, wodę
1
U w a g a. W latach 1 9 9 8-1 9 9 9 według stanu w dniu 30 IX, w latach 2000-2001 według stanu w dniu 31 XII.
Ponad połowę ogółu pracowników przemysłu (55,1%) stanowili pracujący w jednostkach sektora prywatnego, jednak proces prywatyzacji w sekcjach składających się na działalność przemysłową nie przebiegał równomiernie. Zdecydowanie bardziej był zaawansowany wśród przedsiębiorstw przetwórstwa przemysłowego gdzie udział sektora prywatnego wynosił 83,6%.
Natomiast ze względów strategicznych, społecznych i gospodarczych proces prywatyzacji w górnictwie węglowym i energetyce zachodził powoli. W końcu 2001 r. sektor prywatny skupiał jedynie 2,4% pracujących w górnictwie i kopalnictwie oraz 11,1% w wytwarzaniu i zaopatrywaniu w energię elektryczną gaz, wodę.
Tabl. 8. Pracujący w przemyśle wecttug sektorów własności oraz sekcji Stan w dniu 31 XII
Górnictwo i kopalnictwo ... 147762 144080 3682 139815 136484 3331
Przetwórstwo przemysłowe ... 348656 64170 284486 321573 52893 268680
Wytwarzanie i zaopatrywanie w energie elektryczną, gaz,
wodę ... 41230 36710 4520 40892 36372 4520
Liczba pracujących w przemyśle w 2001 r. zmalała w stosunku do roku poprzedniego o 35,4 tys. osób (o 6,6%) na co złożyły się obniżka w górnictwie i kopalnictwie o 7,9 tys. osób (o 5,4%), w przetwórstwie przemysłowym o 27,1 tys. (o 7,8%), w wytwarzaniu i zaopatrywaniu w energię elektryczną gaz, wodę o 0,3 tys. (o 0,8%).
Efektem powyższych zmian było zmniejszenie się w gospodarce narodowej województwa udziału pracujących w przemyśle, który obniżył się z 34,4% w 1998 r. do 29,8% w 2001 r. (z tego w górnictwie i kopalnictwie z 10,9% do 8,3%, w przetwórstwie przemysłowym z 21,2% do 19,1%
a w wytwarzaniu i zaopatrywaniu w energie elektryczną gaz, wodę odnotowano wzrost udziału z 2,2%
do 2,4%).
Udział pracujących w przemyśle na tle gospodarki narodowej
1998 2001
praculący w gospodarce narodowej w:
fB S l przemyśle ogółem
LU
górnictwie i kopalnictwie 1 . 1 przetwórstwie przemysłowym■
wytwarzaniu i zaopatrywaniu29
Liczba pracujących w średnich i dużych przedsiębiorstwach przemysłowych, tj. w jednostkach o liczbie pracujących powyżej 9 osób wynosiła według siedziby jednostki prawnej (macierzystej) w końcu 2001 r. 455,7 tys. osób. W analizowanej zbiorowości wśród działów przemysłu największy był udział górnictwa węgla kamiennego i brunatnego; wydobywania torfu.
Struktura pracujących według działów w 2001 r.
Stan w dniu 31 XII
A - górnictwo węgla kamiennego i brunatnego; wydobywanie torfu
B - produkcja artykułów spożywczych i napojów J - produkcja pojazdów mechanicznych, przyczep
i naczep przemysłu. O około 15% i więcej zmalała liczba pracujących w okresie roku w następujących działach:
■ produkcja wyrobów chemicznych (o 28,3%),
■ pozostałe górnictwo i kopalnictwo (o 20,6%),
■ produkcja pozostałego sprzętu transportowego (o 19,8%),
■ produkcja koksu i produktów rafinacji ropy naftowej (o 19,6%),
■ produkcja metali (o 16,9%),
■ działalność wydawnicza, poligrafia i reprodukcja zapisanych nośników informacji (o 15,6%),
■ produkcja maszyn i aparatury elektrycznej (o 15,0%).
W dziale o największym udziale w ogólnej liczbie pracujących w przemyśle w 2001 r., tj. w górnictwie węgla kamiennego i brunatnego; wydobywaniu torfu liczba pracujących zmalała o 5,1%.
Liczba pracujących wzrosła w 2001 r. jedynie w dwóch działalnościach przemysłowych, tj. w produkcji instrumentów medycznych, precyzyjnych i optycznych, zegarów i zegarków (o 9,3%) oraz w produkcji skór wyprawianych i wyrobów z nich (o 2,0%). Na poziomie zbliżonym do roku poprzedniego utrzymywała się liczba pracujących w produkcji wyrobów gumowych i z tworzyw sztucznych (spadek o 0,1%) oraz w produkcji mebli; pozostałej działalności produkcyjnej (spadek o 0,2%).
Liczba przyjęć do pracy w przemyśle w jednostkach dużych i średnich wynosiła w 2001 r.
55,2 tys., a zwolnień 91,0 tys. oznacza to, że liczba zwolnień przewyższała znacznie liczbę przyjęć, tj. o 64,7% (w 2000 r. o 44,7%). Znalazło to odzwierciedlenie w poziomie współczynników przyjęć i zwolnień w sekcjach składających się na działalność przemysłową O ile współczynniki przyjęć wynosiły w 2001 r. w górnictwie i kopalnictwie, w przetwórstwie przemysłowym i w wytwarzaniu i zaopatrywaniu w energię elektryczną gaz, wodę odpowiednio 2,7%, 17,1% i 5,1%
to współczynniki zwolnień odpowiednio 8,6%, 26,5% oraz 7,5%. Przyjęcia do pracy w przemyśle dotyczyły między innymi:
■ osób poprzednio pracujących - 34,0 tys. przyjęć,
■ osób podejmujących pracę po raz pierwszy - 5,3 tys. przyjęć (w tym 4,7 tys. przyjęć absolwentów),
■ osób podejmujących pracę po powrocie z urlopów wychowawczych i bezpłatnych - 1,9 tys.
przyjęć.
Wśród 91,0 tys. zwolnień z pracy w przemyśle w 2001 r. około jedna trzecia (30,6%) nastąpiła w drodze wypowiedzenia warunków pracy i płacy przez zakład pracy, 7,9% w drodze wypowiedzenia przez pracownika, 7,4% zwolnień było związanych z przejściem pracowników na emeryturę lub rentę, a 2,1% dotyczyło przejścia na urlopy wychowawcze i bezpłatne. Wśród pozostałych zwolnień (52,0%) znaczny był udział osób, które uzyskały zasiłki przedemerytalne i świadczenia przedemerytalne niemniej badanie statystyczne zwolnień nie precyzuje wielkości tych grup osób.
5.2. Bezrobotni, których ostatnim miejscem pracy były jednostki przemysłowe
Spadek zatrudnienia w przemyśle miał wpływ na liczbę bezrobotnych w województwie śląskim oraz na dynamikę tego zjawiska.
Tabl. 9. Bezrobotni zarejestrowani pracujący poprzednio w przemyśle na tle ogółu bezrobotnych Stan w dniu 31 XII
WYSZCZEGÓLNIENIE 1999 2000 2001
Bezrobotni zarejestrowani ogółem w województwie w tys. ... 210,3 259,8 313,4
w tym uprzednio pracujący w tys... 161,0 190,5 228,5 w tym uprzednio pracujący w przemyśle:
w tys... 57,0 60,7 66,4 bezrobotni ogółem = 100 ... 27,1 23,4 21,2 bezrobotni uprzednio pracujący = 100 ... 35,4 31,9 29,1
W końcu 2001 r. 66,4 tys. osób bezrobotnych pracowało poprzednio w przemyśle, tj. około jedna trzecia (29,1%) bezrobotnych poprzednio pracujących, oraz ponad jedna piąta (21,2%) ogółu bezrobotnych zarejestrowanych. W 2001 r. liczba bezrobotnych, którzy poprzednio pracowali w przemyśle wzrosła w nieco mniejszym stopniu niż ogólna liczba zarejestrowanych bezrobotnych poprzednio pracujących, tj. 9,4% wobec 19,9%. Należy jednak zwrócić uwagę, że dane dotyczące bezrobocia zarejestrowanego w urzędach pracy nie obejmują dużej grupy osób które po zwolnieniu z pracy uzyskały zasiłki przedemerytalne lub świadczenia przedemerytalne. Jak wynika z wywiadów z jednostkami sprawozdawczymi z tej formy świadczeń z urzędów pracy korzystają pozostający bez pracy długoletni pracownicy m. in. restrukturyzowanych i prywatyzowanych zakładów przemysłowych.
6. WARUNKI PRACY W PRZEMYŚLE
6.1. Praca w warunkach szkodliwych
W ostatnich latach obserwowano tendencję zmniejszania się liczby pracowników zatrudnionych w warunkach zagrożenia czynnikami szkodliwymi. Poprawa warunków pracy wynikała z likwidacji lub modernizacji przestarzałych zakładów pracy w tradycyjnych gałęziach przemysłu, tworzeniu zakładów stosujących nowoczesne, bardziej bezpieczne technologie a także z dostosowywania warunków pracy do wyższych wymogów Unii Europejskiej.
Szkodliwe i uciążliwe warunki pracy dotyczyły głównie zatrudnionych w przemyśle. W 2001 r.
badanie warunków pracy przeprowadzono w 8,8 tys. zakładów pracy województwa śląskiego o liczbie pracujących powyżej 9 osób. Z badania tego wynika, że w przemyśle w warunkach szkodliwych i niebezpiecznych pracowało 147,4 tys. osób (135,1 tys. mężczyzn i 12,2 tys. kobiet), tj. 76,1% ogółu zatrudnionych w gospodarce narodowej w warunkach zagrożenia.
Tabl. 10. Zatrudnieni w przemyśle w warunkach zagrożenia według sektorów własności i sekcji Stan w dniu 31 XII
W Y SZC ZEG Ó LN IEN IE 1999 2000 2001
O G Ó Ł E M :
w o sob ach ... 176974 142343 147362 sektor p u b liczn y... 142048 113419 119155 sektor pryw atny... 34926 28924 28207 na 1000 zatrudnionych... 345 313 311 Górnictwo i kopalnictwo
w o sob ach ... 119132 95001 99962 na 1000 zatrudnionych... 689 650 555 Przetwórstwo przemysłowe
w osobach ... 49076 39117 38153 na 1000 zatrudnionych... 166 147 151 Wytwarzanie i zaopatrywanie w energię elektryczną, gaz, wodę
w o sob ach ... 8766 8225 9247 na 1000 zatrudnionych... 201 195 226
W górnictwie i kopalnictwie w warunkach zagrożenia pracowało 100,0 tys. osób, gdy w przetwórstwie przemysłowym i w wytwarzaniu i zaopatrywaniu w energię elektryczną, gaz, wodę zdecydowanie mniej, tj. odpowiednio 38,2 tys. i 9,2 tys.
Pracujący w przemyśle w warunkach zagrożenia byli w większości pracownikami sektora publicznego (80,9%), co związane było z wysokim zagrożeniem pracujących w jednostkach górnictwa i kopalnictwa oraz w wytwarzaniu i zaopatrywaniu w energię elektryczna, gaz, wodę, które w większości należały do sektora publicznego.
Struktura zatrudnionych w warunkach zagrożenia w przemyśle w 2001 r.
wytwarzanie i zaopatrywanie w energię elektryczną, gaz, wodę
6,3%
przetwórstwo oc qo/n
przemysłowe ’
W przemyśle w stosunku do roku poprzedniego wystąpiła w 2001 r. niewielka poprawa warunków pracy gdyż w warunkach szkodliwych pracowało 311 osób na 1000 zatrudnionych wobec 313 osób na 1000 zatrudnionych w 2000 r (w 1999 r. - 345 osób). Jednocześnie we wszystkich omawianych latach wskaźniki zatrudnienia w warunkach zagrożenia w przemyśle były wyższe niż w gospodarce narodowej (w 2001 r. 241 osób pracujących w warunkach szkodliwych na 1000 zatrudnionych w gospodarce narodowej wobec 311 w przemyśle). Na wysokie nasilenie zagrożeń w przemyśle miały wpływ warunki pracy w górnictwie i kopalnictwie, gdzie w warunkach uciążliwych i szkodliwych dla zdrowia pracowało na każde 1000 zatrudnionych 555 osób (w 2000 r. — 650 osób).
W pozostałych sekcjach przemysłu stopień nasilenia zagrożeń był niższy: w wytwarzaniu
i zaopatrywaniu w energię elektryczną gaz, wodę 226 osób na 1000 zatrudnionych, a w przetwórstwie przemysłowym - 1 5 1 osób.
Zatrudnienie w warunkach zagrożenia według sekcji w 2001 r.
w osobach na 1000 zatrudnionych objętych badaniem
wytwarzanie i zaopatrywanie w energię elektryczną, gaz, wodę
przetwórstwo przemysłowe górnictwo i kopalnictwo
0 200 400 600 800 1000
pracujący:
w warunkach zagrożenia bez zagrożeń
33
Wśród działów przemysłowych znacznie wyższe niż przeciętne zagrożenie szkodliwymi warunkami pracy wystąpiło w 2001 r. w działalności związanej z wydobywaniem ropy naftowej i gazu ziemnego - 922 osoby na 1000 zatrudnionych i w górnictwie węgla kamiennego, brunatnego;
wydobywaniu torfu - 557 oraz w pozostałym górnictwie i kopalnictwie - 359. Także wysokie nasilenie zagrożeń wystąpiło w produkcji drewna i wyrobów z drewna - 281 osób na 1000 zatrudnionych, w wytwarzaniu i zaopatrywaniu w energię elektryczną, gaz, parę wodną i gorącą wodę - 250, oraz w produkcji metalowych wyrobów gotowych - 222.
Wśród czynników szkodliwych dla zdrowia działających na osoby zatrudnione w przemyśle w warunkach zagrożenia najczęstsze były zagrożenia związane ze środowiskiem pracy (np. substancje chemiczne, przemysłowe pyły zwłókniające, hałas, wibracje, gorący lub zimny mikroklimat, niedostateczne oświetlenie, itp.), które dotyczyły w końcu 2001 r. 66,4% ogółu zatrudnionych w warunkach szkodliwych w przemyśle. Pozostałe osoby były narażone na zagrożenia związane z uciążliwością pracy - wymuszona pozycja ciała, nadmierne obciążenie fizyczne - (23,6%
ogółu) oraz na czynniki mechaniczne związane z maszynami szczególnie niebezpiecznymi (10,0%
ogółu). Należy podkreślić, że osoby pracujące w warunkach zagrożenia liczono jeden raz w grupie czynnika przeważającego.
Tabl. 11. Zatrudnieni w warunkach zagrożenia w przemyśle według grup zagrożeń Stan w dniu 31 XII
bezpiecznymi .. 17930 10,1 35 12175 8,6 27 14748 121,1 10,0 31
W najwyższym stopniu w przemyśle zmalało w 2001 r. (według stanu z końca roku) w stosunku do 2000 r. zagrożenie związane z uciążliwością pracy, a liczba pracujących narażona na wyżej wymienione zagrożenia zmniejszyła się o 11,6%. W strukturze zatrudnionych w warunkach uciążliwych i szkodliwych według rodzaju zagrożeń w przemyśle ogółem wzrósł odsetek zatrudnionych w warunkach zagrożenia związanego ze środowiskiem pracy oraz z maszynami szczególnie niebezpiecznymi, a zmalał w związku z uciążliwością pracy. Oddziaływanie poszczególnych grup zagrożeń w sekcjach przemysłu na 1000 zatrudnionych było zróżnicowane.
Zatrudnieni w sekcjach przemysłu w warunkach zagrożenia według grup zagrożeń w 2001 r.
w osobach na 1000 zatrudnionych objętych badaniem
wytwarzanie i zaopatrywanie w energię elektryczną, gaz, wodę przetwórstwo przemysłowe górnictwo i kopalnictwo
il
zagrożenia związane:
ze środowiskiem pracy z uciążliwością pracy
■
z maszynami szczególnie nifihf>7niBf!7num i niebezpiecznymi0 100 200 300 400
Istotnym elementem oceny warunków pracy jest badanie zmian nasilenia zagrożeń na stanowiskach pracy w ciągu roku, oraz ujawnienie zagrożeń istniejących lub nowopowstałych.
W 2001 r. zlikwidowano lub ograniczono w przemyśle 50,0 tys. osobozagrożeń (osoby liczone tyle razy na ile czynników szkodliwych były narażone) związanych z czynnikami środowiska pracy oraz stwierdzono równocześnie 4,9 tys. zagrożeń nowoujawnionych lub nowopowstałych. Mimo to w końcu 2001 r. odnotowano wzrost liczby osobozagrożeń czynnikami środowiska pracy w przemyśle 0 6,3% co wynikało ze zwiększenia tych zagrożeń w górnictwie i kopalnictwie o 11,6% (95,0 tys.
osobozagrożeń wobec 85,1 tys. w 2000 r ), gdy w przetwórstwie przemysłowym oraz w wytwarzaniu 1 zaopatrywaniu w energię elektryczną gaz, wodę liczba osobozagrożeń związanych ze środowiskiem pracy zmalała. Wśród 130,3 tys. osobozagrożeń w końcu 2001 r. czynnikami środowiska pracy największy procentowy udział miały zagrożenia spowodowane:
■ pyłami zwłókniającymi - 40,5%
■ hałasem - 35,9%
■ niedostatecznym oświetleniem - 11,4%
35
T a b l. 12. Likwidacja lub ograniczenie w przemyśle zagrożeń czynnikami środowiska pracy, uciążliwością pracy i czynnikami mechanicznymi
(stan w dniu 31 XII) zlikwidowane lub
Czynniki środowiska p ra c y ... 149987 122583 49556 4855 130278 w tym:
Substancje chem iczne... 4436 3265 3758 1329 6920 w tym rakotwórcze ... 1094 777 1904 689 3618 Pyły zwłókniające ... 53655 45190 15821 8239 52702 w tym rakotwórcze ... 8214 7373 2492 3284 9508 Inne pyły przemysłowe ... 7320 5690 3179 934 7061 Hałas ... 49725 42107 18866 9406 46706 W ibracje... 2344 2024 1074 455 1876 Mikroklimat: g o rą c y ... 6055 4971 3860 2848 6838
zimny ... 1147 681 323 30 584
Niedostateczne oświetlenie ... 19514 14559 5194 2995 14819
Promieniowanie: jonizujące ... 300 277 125 233 391
nadfioletowe ... 828 664 138 42 415
podczerwone ... 1299 1138 206 114 855
Wpływ pól elektromagnetycznych... 885 338 190 7 313
Pozostałe ... 2479 1679 561 40 852
Czynniki wynikające z uciążliwości pracy .. 61677 53366 18472 4163 42228
w tym nadmierne obciążenie fizyczn e ... 21068 19687 4136 553 15786
Czynniki mechaniczne związane
z maszynami szczególnie niebezpiecznymi 27245 22821 5241 2325 22937
M alała liczba osobozagrożeń w przemyśle związana z uciążliwością pracy. Czynniki wynikające z uciążliwości pracy spowodowały w końcu 2001 r. 42,2 tys. osobozagrożeń (przed rokiem 53,4 tys ), w tym około 15,8 tys. (37,4%) wynikało z nadmiernego obciążenia fizycznego. Czynniki mechaniczne związane z maszynami szczególnie niebezpiecznymi spowodowały 22,9 tys. osobozagrożeń
M alała liczba osobozagrożeń w przemyśle związana z uciążliwością pracy. Czynniki wynikające z uciążliwości pracy spowodowały w końcu 2001 r. 42,2 tys. osobozagrożeń (przed rokiem 53,4 tys ), w tym około 15,8 tys. (37,4%) wynikało z nadmiernego obciążenia fizycznego. Czynniki mechaniczne związane z maszynami szczególnie niebezpiecznymi spowodowały 22,9 tys. osobozagrożeń