Współczesne rozumienie i klasyfikacja wiedzy

Wiedzą, jako kategorią naukową zajmowali się już w starożytności filozofowie. Platon, na przykład uważał, że wiedza to postrzeganie i prawdziwy osąd poparty uzasadnieniem. W czasach nowożytnych Kartezjusz wiązał to pojęcie z pewnością i prawdą. „Pewność postrzegał jako stan umysłu, a prawdę jako właściwość stwierdzeń dotyczących świata zewnętrznego”.95 To podejście było zbieżne z filozofią Dalekiego Wschodu, którą pod koniec XX wieku nagłośnili Ikujiro Nonala i Hirotaka Takeuchi. Wyeksponowali oni podział na wiedzę dostępną związaną z funkcjonowaniem świadomości oraz ukrytą (cichą), która pojawia się w umyśle jako coś całkiem nowego, dotychczas nieistniejącego.96

Wiedza dostępna w Europie przez dłuższy okres czasu była utożsamiana z wiedzą w ogóle. Zdaniem B. Poskrobki są to różne dane i informacje zgromadzone w umyśle człowieka, formalnie uporządkowane, wyrażone w słowach i liczbach, łatwo komunikowalne. Wiedza jest nabywana w procesie uczenia przez kształcenie, doświadczenie i obserwację, możliwa do przyswojenia dzięki przekazom (wykładom), podręcznikom, poradnikom, pokazom, itp. Wiedza dostępna jest wykorzystywana przy realizacji zamierzeń osobistych, wynikających z wewnętrznej potrzeby oraz podczas wykonywania zadań postawionych przez inne osoby.

Wiedza ukryta jest systematyzowana w umyśle na podstawie wszelkiej informacji zgromadzonej w procesie życiowym. Kreuje nowe obrazy, idee, koncepcje lub wskazuje rozwiązania trudnych problemów pod wpływem emocjonalnego zaangażowania, ale także uznawanych wartości, przyswojonych ideałów

95 A. Jashapara, Zarządzanie wiedzą, Polskie Wydawnictwo Ekonomiczne, Warszawa 2006, s. 56.

54

i poglądów.97 Człowiek posiada wiedzę – zdaniem Ch. Evans – jeśli wie co i gdzie, wie jak i dlaczego oraz wie z kim może rozwiązać dany problem.98

Wiedza może być rozpatrywana w różnych aspektach dla celów naukowych lub dydaktycznych. Wówczas odpowiednio jest klasyfikowana. W niniejszej pracy ważne są trzy rodzaje klasyfikacji wiedzy – według miejsca powstania (1), stopnia dostępności (2) oraz sposobu wykorzystania (3). Według miejsca powstania można wyróżnić wiedzę indywidualną, zespołową i wiedzę organizacyjną. Według stopnia dostępności można wymienić wiedzę dostępną, ukrytą i utajnioną: potencjalną i realną. Według wykorzystania wyróżnia się wiedzę potoczną, zawodową i naukową.

Wiedza indywidualna jest to wiedza dostępna i ukryta w umyśle danej osoby. Wiedza zespołowa w ujęciu potocznym jest to suma wiedzy na dany temat, posiadanej przez ludzi tworzących określony zespół sformalizowany (na przykład zadaniowy) lub niesformalizowany (na przykład hobbystów). W nauce za I. Nonaką i H. Takeuchim przyjęto, że wiedza zespołowa jest to przyrost wiedzy indywidualnej w związku z pracą w zespole. Praca zespołowa jest bowiem jednym ze sposobów pobudzania i ujawniania wiedzy ukrytej, a tym samym wzmacniania możliwości twórczych uczestników.

Wiedza organizacji, zdaniem B. Poskrobki, występuje w postaci:

 wiedzy jawnej nieskodyfikowanej zgormadzonej jedynie w umyśle pracowników i przez nich wykorzystywanych w pracy;

 wiedzy dostępnej skodyfikowanej, czyli zapisanej w jakimś opracowaniu o odpowiednio oznaczonym kodzie. Mogą to być różne opracowania naukowe, podręczniki, informatory, dokumenty posiadające tytuł i kod dostępu (np. numer katalogowy w bibliotece lub bazie elektronicznej);

 wiedzy ukrytej w umysłach pracowników, w rozwiązaniach technicznych i technologicznych oraz utajnionych dokumentach (jako tajemnica handlowa, technologiczna, wojskowa) oraz w specyficznych zwyczajach i relacjach między

97 B. Poskrobko, O kreowaniu wiedzy w organizacji, w: B. Powichrowska (red.), Organizacja oparta

na wiedzy. Materiały do studiowania, Wyd. Wyższej Szkoły Ekonomicznej, Białystok 2011, s. 14.

55

pracownikami. Wiedza ukryta w organizacji jest największym, często niedocenianym lub niedostrzeganym zasobem, który może dotyczyć każdego aspektu jej funkcjonowania.99

W klasyfikacji wiedzy według sposobu wykorzystania wyodrębnia się wiedzę potoczną, zawodową i naukową. Wiedza potoczna, zwana także powszechną służy opisywaniu i objaśnianiu otaczającego świata oraz zachodzących w nim zjawisk i procesów. Jest to wiedza ogólnikowa, w zasadzie skoncentrowana na tych aspektach życia i działalności ludzkiej, które są dostępne w prostej i na ogół dostępnej obserwacji otoczenia przyrodniczego, społecznego i gospodarczego. Ten rodzaj wiedzy ułatwia poznawanie wartości kulturowych, organizację życia społecznego i wykonywanie pracy. Jest to podstawowy zasób wykorzystywany przez umysł do kreowania różnych nowości (nowej wiedzy).

Wiedza zawodowa jest to specyficzny rodzaj wiedzy związany z wykonywanym zawodem. Wiedzę tę nabywa się poprzez kształcenie i doświadczenie oraz obserwację otoczenia, głównie miejsca pracy i sposobu funkcjonowania organizacji. Im większa wiedza zawodowa pracownika tym bardziej twórcza i efektywna jego praca.

Wiedza naukowa jest tworzona z zastosowaniem kanonów naukowych, metod, technik i narzędzi badawczych. Punktem wyjścia do nowej wiedzy naukowej jest ogólne tło wiedzy wraz z jej problemami i lukami (nie zbadanymi jeszcze obszarami i zjawiskami).100

W kreowaniu przedsiębiorczości ważny jest podział na wiedzę potencjalną i realną. Wiedza potencjalna częściowo znajduje się w różnych opracowaniach i dokumentach, zaś w głównej mierze w umysłach ludzi, na przykład pracowników jednostki organizacyjno-produkcyjnej, usługowej czy terytorialnej. Wiedza potencjalna zawsze jest odnoszona do jakiegoś zamierzenia – nowego pomysłu, rozwiązania problemu czy zrealizowania postawionego zadania. W umyśle pojawia

99 B. Poskrobko, O kreowaniu wiedzy…, op. cit.

100 B. Poskrobko, Wiedza i gospodarka oparta na wiedzy, w: B. Poskrobko (red.), Gospodarka oparta

56

wiele wariantów działania. Wymagają one selekcji i tylko wybrany wariant jest brany pod uwagę do praktycznej realizacji, czyli wchodzi na ścieżkę prowadzącą wiedzę potencjalną do wiedzy realnej. Wiedza realna to część wiedzy potencjalnej wykorzystana w pracy naukowo-badawczej, projektowej, organizacyjnej albo zastosowana bezpośrednio w procesach produkcyjnych lub usługowych. Wiedza potencjalna nie przekształcona w realną może inspirować dalsze działania lub ulega rozproszeniu i zapomnieniu.

We wszystkich definicjach wiedzy występuje pojęcie informacji, które jest różnie określane. W pracy przyjęto za Poskrobką, że informacja to opis rzeczy i zjawisk świata realnego lub celowe uporządkowanie różnych danych.101 „Informacja nie jest wiedzą, chociaż nie ma wiedzy bez informacji. Nie jest wiedzą, ponieważ choćby nawet dotyczyła wielkich zbiorów przedmiotów (czy zjawisk) to nie tworzy sensownej wizji rzeczywistości. Nie zawiera w sobie pytania – dlaczego?”.102

Proces kształtowania się (rozwijania) wiedzy w umyśle obejmuje klika faz. Cykl rozpoczyna się od swego rodzaju przeglądu wiedzy jawnej, najpierw nieskodyfikowanej, a więc wiedzy dostępnej „zmagazynowanej” w umyśle, a następnie skodyfikowanej zlokalizowanej poza ludzkim umysłem. Po zgromadzeniu w umyśle dostatecznego zasobu wiedzy jawnej następuje pobudzenie wiedzy ukrytej umożliwiającej rozwiązanie problemu. Zdaniem Daniela Kahnemana ten proces trwa permanentnie103, czyli każdy „kwant” wiedzy jawnej dotyczącej rozwiązywanego problemu wydobyty z pamięci lub odnaleziony w książkach albo dokumentach, powoduje pojawienie się nowych obrazów wiedzy ukrytej. Nie wszystkie z nich dochodzą do świadomości lub są przez nią analizowane. Stąd można mówić o poszukiwaniu wiedzy ukrytej, która może zawierać już gotowe rozwiązanie problemu bądź jego kolejne przybliżenie umożliwiające ostateczne rozwiązanie przez

101 Ibidem.

102 E. Chmielecka, Informacja, wiedza, mądrość – co społeczeństwo wiedzy cenić powinni, w: K. Kloc, E. Chmielecka (red.), Dobre obyczaje w kształceniu akademickim, Fundacja Promocji i Akredytacji Kierunków Ekonomicznych, Warszawa 2004, s. 56.

103 D. Kahneman, Pułapki myślenia. O myśleniu szybkim i wolnym, Wyd. Media Rodzina, Poznań 2012, s. 43, 72.

57

świadomość w ramach nieskodyfikowanej wiedzy jawnej. Rozwiązanie problemu wzbogaca zasób wiedzy ukrytej i dostępnej w umyśle człowieka.

Wiedza jawna, dotycząca określonego problemu, na ogół jest „magazynowana” w wielu miejscach i dlatego staje się trudno dostępną. Często jest tak, że potrzebną wiedzę tworzą informacje, które łączą się ze sobą, lecz nie wszystkie są dostępne lub nie wiadomo jak powinny być ze sobą połączone. Problemem może być również odseparowywanie informacji lub danych nieaktualnych od aktualnych.104

Wiedza może być postrzegana jako zasób (twórczo) i jako produkt, efekt pracy umysłu. Wiedzę jako zasób charakteryzują następujące cechy:

 Niewyczerpalność – zasoby wiedzy nie zmniejszają się wraz z ich wykorzystaniem, odwrotnie często w procesie przekazywania wiedzy następuje jej wzbogacenie. Wiedza musi być ciągle stosowana, by pomnażać się i aktualizować. Intensywność czy zasięg zastosowań wiedzy są nieograniczone.  Transferowość – wiedzę można wielokrotnie przenosić i znajdować dla niej nowe

zastosowanie w czasie i przestrzeni. Ta sama wiedza zastosowana w danym czasie w określonym przedsięwzięciu w jednym państwie (np. w Polsce) może być ponownie zastosowana kilka dziesięcioleci później w całkiem innym przedsięwzięciu w innym kraju.

 Spontanioczność – proces rozprzestrzeniania się wiedzy wśród ludzi, od pracowników jednostki organizacyjnej do populacji globalnej, jest trudno kontrolowany, a w większości przypadków nowej wiedzy nie kontrolowany;  Nieliniowość – brak korelacji pomiędzy wielkością zasobów wiedzy a jej

wykorzystaniem w procesie twórczym oraz wynikającymi z tego korzyściami, czasem rozwiązanie problemu szybciej wskaże osoba posiadająca mniejszy zasób wiedzy, niż osoba wykształcona o dużym doświadczeniu życiowym. Niewielki wkład zaangażowany w jakieś przedsięwzięcie może zaowocować ogromnymi efektami, albo ogromny wkład wiedzy przynieść mizerne efekty. Wykorzystanie tej samej wiedzy informacji przez dwóch różnych twórców, zespołów lub

58

w dwóch różnych organizacjach może, i na ogół przynosi odmienne efekty. W tym wyraża się nieprzewidywalność zastosowania wiedzy.

 Nietrwałość – następuje ciągły proces rozszerzania i zmiany wiedzy, przy jednoczesnym starzeniu się (dezaktualizacji) znacznej jej części.

 Dominujący charakter wiedzy spośród innych czynników procesu twórczego, czy produkcyjnego.105 Nie ma określonych granic racjonalnego wykorzystania wiedzy, co gwarantuje jej uniwersalność i wszechstronność.

 Niematerialny charakter wiedzy oznacza, że jest ona trudna do uchwycenia, poddania pomiarom, wycenie finansowej i przedstawienia w postaci rachunków. Dodatkowe cechy wiedzy przedstawili Bogusz Mikuła, Anna Pietruszka-Ortyl i Arkadiusz Potocki106. Zwracają oni uwagę, że:

 wiedza ma dynamiczny charakter, stąd już podczas jej przekazywania dość często staję się nieaktualna i ciężko ją w pełni wykorzystać;

 wiedza jest względna i wieloznaczna co powoduje, iż może być różnie interpretowana przez poszczególne osoby;

 wiedza może być tworzona różnymi metodami i sposobami;

 wiedza może stać się produktem lub usługą i być sprzedawana albo kopiowana;  wiedza jest przyczyną obniżenia niepewności czy ryzyka podejmowanego przy

określonych przedsięwzięciach;

 wiedzę można strukturalizować dzięki procesom kodyfikacji w bazach danych, dokumentacji, procesach i kompetencjach ludzi;

 wiedza przyjmuje dwie postaci: wiedzy dostępnej i ukrytej (cichej).107

Wiedza w miarę rozwijania i wykorzystania może się powiększać i rozgałęziać tworząc dla jej odbiorców nowe możliwości zastosowania. Stąd w literaturze wskazuje się podstawowe rodzaje wiedzy (lub inaczej działania) jak:

105 Ibidem, s. 24.

106 B. Mikuła, A. Pietrucha-Ortyl, A. Potocki, Zarządzanie przedsiębiorstwem XXI wieku. Wybrane

koncepcje i metody, Wyd. Difin, Warszawa 2002, s. 72-73.

107 B. Poskrobko, Nauka o kreowaniu wiedzy, Slajdy z wykładu na studiach doktoranckich, Wydział Ekonomii i Zarządzania, Uniwersytet w Białymstoku, Białystok 2016/2017.

59

1. Wiedzieć co i gdzie (know-what) – jest to wiedza operacyjna, faktograficzna, stosunkowo łatwo możliwa do zidentyfikowania i przekazania. Jest utożsamiana z pojęciem informacji, może być przedstawiana jako fakty lub pewne dane. 2. Wiedzieć jak (know-how) – jest to wiedza specyficzna, skomplikowana,

zdobywana dzięki osobistym doświadczeniom, niezbyt często kodyfikowana, trudna do przekazania. Odnosi się do umiejętności ludzi, oraz ich praktycznego działania.

3. Wiedzieć dlaczego (know-why) – związana ze zrozumieniem motywów działania w procesie twórczym. Pozwala pojąć zasady, prawa natury oraz zachowania ludzi i społeczeństwa.

4. Wiedzieć kto (know-who) – jest to wiedza o tych osobach (ekspertach), którzy są posiadaczami istotnej wiedzy potrzebnej w danym sytuacji. Pojawia się w procesie rozeznania nie tylko we własnej, ale także wielu innych dyscyplinach wiedzy (na przykład, nie tylko nauk o zarządzaniu ale także ekonomii, finansów, socjologii, czy psychologii) w różnych siatkach powiązań. Wiedza know-who pojawia się dzięki osobistym i organizacyjnym kontaktom, najczęściej na zewnątrz organizacji.108

Typy wiedzy w innym układzie przedstawiła G. Gierszewska. Wyróżnia ona takie aspekty jak:

 wiedzieć kiedy (know-when) – odnosi się do czasu i miejsca w którym przebiega proces twórczy. Nie każda wiedza, która jest związana z rozwiązywanym problemem, może być zastosowana w danym czasie w danym miejscu, na przykład ze względu na późnienie kulturowe lokalnych społeczności;

 Wiedzieć jak badać (know-which) – czyli rozpoznać te elementy wiedzy, musza być poddane szerszej i głębszej analizie, a które bardziej powierzchownej;  Wiedzieć relacje (know-between) – na przykład te, które zachodzą między

rozwiązywanym problemem a otoczeniem. Jakie perturbacje może wywołać

108 W. Grudzewski, I. Hejduk, Zarządzanie wiedzą w przedsiębiorstwach, Wyd. Difin, Warszawa 2004, s. 77.

60

rozwiązywany problem w innych teoriach, problemach, zjawiskach, czy organizacjach;

 Znać, gdzie szukać rozwiązań (know-where) – jest to wiedza dzięki, której wiadomo w jakich obszarach poszukiwać nowych rozwiązań, na przykład, czy bardziej nastawiać się na rozwiązania teoretyczne, czy implementacyjne;  Dostrzegać ryzyko poszukiwań (know-whether) – należy zastanowić się, jakie

ryzyko wiąże się z wykreowaniem i praktycznym wdrożeniem nowej wiedzy;  Dostrzegać możliwość rozwiązania (know-if) – ten rodzaj wiedzy określa,

czy problem jest możliwy do rozwiązania własnymi silami, czy wymaga zaangażowania specjalistów (czy całych jednostek naukowych) z zewnątrz.109

Znajomość cech wiedzy jako zasobu i produktu jest jednym z ważnych warunków skuteczności i efektywności przedsiębiorczości.

Przedsiębiorstwo produkcyjne lub usługowe zawsze jest ogniwem gospodarki. Oznacza to, że gospodaruje posiadanymi zasobami. Wiedza jest jednym z tych zasobów. Autorzy jednej z prac110 przedstawili model procesu gospodarowania wiedzą w organizacji (rysunek 3). Model ten obejmuje sześć „działań” wzajemnie ze sobą sprzężonych, skąd każde oddziaływanie na jedno „działanie” wywiera także wpływ na pozostałe. Wyeliminowanie jednego z ogniw utrudnia, zmniejsza skuteczność i efektywność gospodarowania wiedzą, jako zasobem organizacji. Ten model jest właściwy dla każdej organizacji: przedsiębiorstwa produkcyjnego lub usługowego, a także organizacji społecznej lub samorządu.

109 G. Gierszewska, Zarządzanie wiedzą w przedsiębiorstwie, Oficyna Wydawnicza Politechniki Wrocławskiej, Wrocław 2011, s. 53-54.

110 G. Probst, S. Raud, K. Romhard, Zarządzanie wiedzą w organizacji, Oficyna Ekonomiczna, Kraków 2002.

61

Rysunek 3.

Procesy gospodarowania wiedzą w organizacji

Źródło: opracowanie własne na podstawie: G. Probst, S. Raud, K. Romhard, Zarządzanie wiedzą

w organizacji, Oficyna Ekonomiczna, Kraków 2002, s. 42.