WYBRANE ZAGADNIENIA GERONTOLOGII SPOŁECZNEJ

Współczesne zjawisko „starzejącego się społeczeństwa” stanowi jedno z naj-większych wyzwań socjalnych i gospodarczych Europy XXI wieku . Szacuje się, że do 2025 roku ponad 20% Europejczyków będzie miało 65 lat lub więcej, przy czym gwałtownie wzrośnie liczba osób powyżej 80 . roku życia . Należy zatem znaleźć odpowiedź na wyzwania starzejącego się społeczeństwa, przedłużającego się życia ludzi i potrzeby wielostronnego wspomagania jakości życia w okresie starzenia się i starości . Jest to zadanie interdyscyplinarne z pogranicza biologii, medycyny, kultu-roznawstwa i psychologii, składające się na ogólne pojęcie gerontologii . W praktyce oznacza to, że rozwój cywilizacyjny wpłynął na poprawę warunków zdrowotnych, ekonomicznych, żywieniowych oraz społecznych, dzięki czemu ludzie żyją dłużej i tym samym więcej lat pozostaje im do życia w starości . A to wymaga wsparcia ze strony polityki społecznej państwa i działań na rzecz populacji osób starszych, jakości ich życia oraz zdrowego i aktywnego starzenia się na wielu płaszczyznach życia codziennego . Współcześnie coraz wyraźniej rysuje się potrzeba tworzenia organizacji, klubów, świetlic, uniwersytetów i tym podobnych ośrodków, w których osoby w wieku senioralnym mogłyby znaleźć miejsce dla realizacji swoich pasji, zainteresowań oraz dla zaspokojenia potrzeby kontaktów społecznych i

uczestnic-Artur Fabiś

Joanna K . Wawrzyniak Agata Chabior

Ludzka starość

Wybrane zagadnienia gerontologii społecznej Oficyna Wydawnicza „Impuls”

Kraków 2015 format B5 str . 367

ISBN: 978 – 83 – 7850 – 873 – 1

twa w kulturze . Rodzi się konieczność tworzenia przestrzeni dla ludzi starzejących się i starych, koncentrujących działania aktywizujące, opiekuńcze, profilaktyczne, terapeutyczne i poradnicze służące poprawie jakości życia osób starszych . Kon-cepcja ta wykracza poza cel zapobiegania chorobie w populacji seniorów, dąży się w niej natomiast do aktywizowania i optymalizowania funkcjonowania tej grupy społecznej w wymiarze fizycznym, psychicznym i społecznym, edukacyjnym, a tak-że technologicznym . Obecnie bardzo mocno promowaną i korelowaną z jakością życia w starości jest teoria aktywności, podkreślająca, że aktywny tryb życia jest w jakimś sensie gwarantem dobrego starzenia się – utrzymania lepszej kondycji i dobrego samopoczucia .

Starość jest ludzka i można, należy oraz warto przeżywać ją po ludzku . Takie właśnie ujęcie tematu stało się celem rozważań i prowadzonych badań, których rezultat prezentuje publikacja zbiorowa – Artura Fabisia, Joanny K . Wawrzyniak i Agaty Chabior . Książka zatytułowana „Ludzka starość . Wybrane zagadnienia gerontologii społecznej” w czterech rozdziałach poddaje analizie nie tylko etapy procesu starzenia się, ale także aspekty związane z jakością życia w okresie staro-ści . Autorzy proponują także podejść do tej publikacji przyjmując dwa porządki oglądu starzenia się i starości oraz zjawisk z nią współwystępujących . W pierwszym zakres tematyczny podejmowanych rozważań obejmuje możliwości i ograniczenia kształtujące oblicza współczesnej starości i warunki społeczno-kulturowe procesu starzenia się – zarówno w wymiarze jednostkowym, jak i społecznym . W drugim usystematyzowano treści opisujące starzenie się i starość oraz zjawiska i procesy z nią współwystępujące, tak aby podkreślić epistemologiczny walor książki, a jed-nocześnie jej elementarny, podręcznikowy charakter .

Wstępem do poszczególnych rozważań jest zagadnienie gerontologii – jej zde-finiowanie jako nauki o starzeniu się i starości . Rozdział pierwszy opisuje to zjawi-sko w kontekście procesu globalnego, do którego każdy człowiek, w każdej społecz-ności, powinien się na starość przygotować, nauczyć się z nią radzić i żyć . Analiza licznych definicji wskazuje na spór między wytycznymi gerontologii i geriatrii . Wskazuje na to przykładowa teoria Wojciecha Pędlicha określającego gerontologię jako „interdyscyplinarną naukę o starzeniu się i starości, zajmującą się szerokim zakresem zagadnień, od biologii i genetyki, poprzez medycynę, psychologię, po socjologię i demografię, i nie należy jej zawężać do zagadnień medycznych” . Choć mowa jest tutaj o odrębności gerontologii od geriatrii, to jednocześnie zauważalne jest powiązanie tej pierwszej z naukami medycznymi . Prezentacja teorii lekarki Kingi Wiśniewskiej-Roszkowskiej i Barbary Bień uzupełnia pojęcie gerontologii o zagadnienia z pogranicza psychologii, pedagogiki, socjologii, demografii – jed-nak wszędzie prym wiedzie kontekst medyczny . Dopiero ujęcie całościowo psycho-logiczne i społeczne – jakie proponują Maria Susułowska i Adam A . Zych – pozwa-lają oddzielić geriatrię od gerontologii, a z niej wyodrębnić gerontologię społeczną .

Czasem – a może warto zaryzykować stwierdzenie, że coraz częściej – proces starzenia się, jego przebieg i jakość zależą od polityki społecznej oraz pracy so-cjalnej . Dlatego wyodrębniona gerontologia społeczna zajmuje się jednostkowym społecznym wymiarem starzenia się i starości, a także przyczynami i skutkami tego procesu w kontekście zależności demograficznych oraz otoczenia, w którym żyje człowiek starszy . Wszystkie te elementy stanowią wytyczne jakościowego funk-cjonowania takiej osoby w środowisku rodzinnym i społecznościowym . To skła-da się na aktywność w jej szerokim rozumieniu . Sprawność fizyczna i umysłowa połączone są z aktywnością społeczną rozumianą jako funkcjonowanie w społe-czeństwie . Służą temu powstające coraz częściej organizacje i instytucje dbające właśnie o wspieranie tego przedsięwzięcia . Przykładem jest tutaj powstały w 1973 roku Uniwersytet Trzeciego Wieku, który jako placówka wspierająca nie tylko ak-tywizuje osoby starsze, ale także rozwija i popularyzuje wiedzę gerontologiczną . Sprzyja to upowszechnieniu i rozwojowi profilaktyki starości rozumianej właśnie jako wspieranie aktywności wieloaspektowej – fizycznej, społecznej, umysłowej, duchowej . Profilaktyka pomaga również – gdy niemożliwy do realizacji jest wspo-mniany wyżej cel – zapoznać z formami zastępczymi takiej aktywności lub w razie konieczności wskazać źródła wsparcia, opieki i działań o charakterze pomocowym i kompensacyjnym .

W dalszej części rozdziału wymienione są najważniejsze obszary badań geron-tologii oraz metody, które zostały w tych metodach wykorzystane . Gerontologia z założenia bada obszary dotyczące aktywności i ról pełnionych w starości, czyli funkcjonowania psychospołecznego w starości oraz adaptacji do niej i czerpania z niej satysfakcji . W badaniach dotyczących gerontologii nie pomija się sytuacji, gdy chęć lub możliwość bycia aktywnym została zaburzona . Dotyczy to zjawisk patologicznych, w tym głównie przemocy wobec seniorów, ich dyskryminacji i mar-ginalizacji . Na potrzeby wspomnianych wyżej badań stosowano najczęściej metodę indywidualnych przypadków, badań biograficznych, wywiadów narracyjnych, ob-serwacji i analizy dokumentów . Natomiast za cel przyjęto odpowiedź na pytania, czy istnieją typowe cechy zachowania człowieka w starości i czy osobowość czło-wieka starego różni się od osobowości człoczło-wieka młodego . Postawa wobec własnej starości jest zmienna, na co wpływają wciąż zdobywane doświadczenia i przeżycia . Osoby, które dobrze przystosowują się do starości, potrafią korzystać z jej zalet, do których należą między innymi: dysponowanie dużą ilością wolnego czasu, możli-wość wykonywania ulubionych zajęć, uwolnienie się od konieczności rywalizacji społecznej, możliwość realizacji osobistych planów i zainteresowań oraz podejmo-wanie działań w trosce o własny rozwój i satysfakcję . Natomiast w wypadku nieod-powiedniego przystosowania przeważa odczucie osamotnienia, cierpienia i obawy przed ewentualną zależnością od innych . Taką postawę utwierdza funkcjonujący w społeczeństwie negatywny stereotyp starości . Nie traktuje się w nim człowieka starego jako kogoś aktywnego społecznie, realizującego swoje cele i marzenia .

Ste-reotyp – o czym mowa w kolejnym podrozdziale – unifikuje wzorce zachowania i normy wbrew temu, że nie ma jednego typu człowieka starego, a proces starzenia się u każdego przebiega odmiennie . Autorzy w swoich rozważaniach negują takie podejście do starości i życia osób starszych zestawiając kontrastowo stereotypy ne-gatywne i pozytywne . Dzięki rozwojowi myśli i praktyki gerontologicznej następuje sukcesywne przesunięcie akcentu z negatywnego postrzegania starości na przyjęcie tezy o bogatym potencjale osób starszych .

Rozdział drugi publikacji Artura Fabisia, Joanny K . Wawrzyniak i Agaty Cha-bior podejmuje temat codzienności życia w starości przez pryzmat jego jakości . Opisane są tutaj czynniki determinujące tę jakość, czyli życie rodzinne, partner-stwo i seksualność seniorów, a także jakość życia seniorów w kontekście ich prze-strzeni fizycznej, czyli mieszkania i jego funkcjonalności . W pierwszej kolejności zdefiniowana została jakość życia osób starszych jako poziom zaspokajania po-szczególnych potrzeb seniora . Wymienia się tutaj determinanty funkcjonalne takie jak: zdrowie, kontakty społeczne i uczestnictwo w życiu, posiadanie rodziny i rela-cje z nią, możliwości realizacji własnego planu i rozwoju . Nowatorskim podejściem do tego zagadnienia wykazuje opracowanie Malcolma Payne’a, który skłania się ku feministycznej koncepcji starzenia się badanej z perspektywy rodzaju – rozumiane-go jako gender . Pewne stereotypy starzenia się skupione są na męskich odczuciach i doświadczeniach, podkreślając przy tym, że mężczyźni w wyniku przejścia na emeryturę ponoszą istotną stratę w związkach i relacjach z innymi ludźmi, zamiast wykorzystać ten czas jako sposobność do reintegracji wewnątrzrodzinnej i odbu-dowania relacji społecznych . Podejmowanie czy kontynuowanie przez seniorów tych ról jest o tyle ważne, że w dzisiejszym życiu społecznym przejście na emery-turę oznacza tyle samo, co wyłączenie z przydatności produkcyjnej człowieka, a to z góry zakłada dyskryminację osoby starszej .

Wartości okresu starzenia się i emerytury nie należy utożsamiać z postawa-mi społecznypostawa-mi, za którypostawa-mi stoją aktywność, satysfakcja życiowa oraz czerpanie przyjemności z możliwości spędzania wolnego czasu zgodnie z oczekiwaniem i potrzebami osób starszych . Problematykę tę podejmują kolejne podrozdziały, dzielące ogólnie ludzkie potrzeby na dwie grupy . Do pierwszej z nich należy pra-gnienie mocy, osiągnięć, kompetencji, mistrzostwa i fachowości, pewności siebie w konfrontacji ze światem oraz niezależności i wolności . Do drugiej grupy zaliczyć można pragnienie dobrej opinii i prestiżu, statusu, sławy i chwały, dominacji, uzna-nia, zainteresowauzna-nia, znaczeuzna-nia, godności czy docenienia . Te potrzeby poddaje się w dalszej części analizie z perspektywy gerontologii społecznej . Definiując starze-nie się i starość jako proces trójpłaszczyznowy, odwołuje się ona do stanowiska na-zywanego antropocentryzmem . Podkreśla się w nim, że konieczne jest systemowe i wielostronne podejście do człowieka i jego potrzeb, bowiem w procesie tym czło-wiek stanowi zintegrowany biopsychosystem . Podawane są także kolejne klasyfika-cje potrzeb, zmierzające na pewnym etapie do wspólnego wniosku – przytaczanie

ogólnych klasyfikacji potrzeb oraz poglądów na ich temat ma swoje uzasadnienie w tezie funkcjonującej w literaturze przedmiotu, mówiącej, że istnieje zgoda co do przekonania, że potrzeby ludzi starszych w kategoriach podstawowych nie różnią się od tych, które występują u innych ludzi . Nie należy również potrzeb ludzi star-szych analizować w oderwaniu od pozostałych grup, ponieważ nie tylko stanowią oni integracyjną część całego społeczeństwa, ale także potrzeby osób starszych nie różnią się znacząco od tych odczuwanych na poprzednich etapach życia . Seniorzy, tak jak przedstawiciele innych grup wiekowych, pragną być kochani, akceptowani, gdyż tylko człowiek akceptowany przez innych będzie godził się na siebie . Dla se-niorów ważne jest spotkanie się, poświęcenie im czasu czy wysłuchanie ich . Nie-zwykle ważna jest dla nich potrzeba przynależności, o czym świadczy widoczna niechęć do przechodzenia na emeryturę kojarzoną ze społecznym wykluczeniem . Wszystkie te potrzeby – ich zakres i zaspokojenie – zdeterminowane są sytuacją zdrowotną, ekonomiczną i społeczną osoby starszej . Pogarszający się stan zdro-wia i coraz słabsza sprawność fizyczna mogą powodować ograniczenia w realizacji niektórych potrzeb, sytuacja społeczna seniora może wpływać na zakres potrzeb – kształtując je i modyfikując, sytuacja ekonomiczna natomiast, szczególnie po zakończeniu pracy zawodowej, wpływa na redukowaniu potrzeb .

Wytyczną dalszych rozważań na temat jakości i codzienności życia w starości stanowią wnioski z badań na temat partnerstwa i seksualności seniorów . Sztuka mi-łosna każdego człowieka podlega ewolucji . Silniejsze na wczesnych etapach życia bodźce wzrokowe często zostają zastąpione innymi – najczęściej dotykowymi, a u kobiet – oczekujących wyznań miłosnych i komplementów – dodatkowo słuchowy-mi . Ludzie czynni seksualnie dłużej zachowują potencję, bez względu na to, czy wynika to z silnego popędu, czy z samej aktywności seksualnej . Tu również opinie są podzielone . W opozycji do powyższego stanowiska przytoczona zostaje uwaga – określona przez swój charakter jako kliniczna – K . Wiśniewskiej-Roszkowskiej, która stwierdza, że życie seksualne dla starych ludzi ma dobre i złe strony . Do dobrych należy podtrzymanie poczucia młodości i zwiększenie wydzielania hor-monów płciowych . Z drugiej strony jednak, według badaczki, współżycie płciowe to znaczny wydatek energii, wzmożone ciśnienie krwi i duże obciążenie dla serca, mózgu i naczyń, co dla starszych osób, zwłaszcza dla mężczyzn, może być nie-bezpieczne . W sprzeczności tej wspólne jest, że zmianie ulega hierarchia potrzeb seksualnych – prokreacja traci na znaczeniu na poczet rekreacji, więc zbliżenie fizyczne ma być źródłem przyjemności, radości i odprężenia . Ostatecznie jednak z ograniczoną aktywnością seksualną lub jej brakiem życie seniorów może być rów-nie wartościowe i piękne .

Rozdział trzeci publikacji Artura Fabisia, Joanny K . Wawrzyniak i Agaty Cha-bior poświęcony jest aktywności w starości . Podrozdziały dotyczą kluczowych w tej kwestii zagadnień, czyli edukacji osób starszych, ich aktywności społecznej oraz uczestnictwa i aktywności kulturalnej . W wypadku edukacji autorzy powołują się

między innymi na teorię J . Semkowa, który twierdzi, że zadaniem edukacji jest zdobywanie przez dorosłego umiejętności analizowania różnych elementów otacza-jącej go rzeczywistości z wielu, niekiedy sprzecznych, punktów widzenia . Dodat-kowa analiza badań nad charakterystyką słuchaczy uniwersytetów trzeciego wieku pozwoliła wytyczyć ich predyspozycje . Wybierane przez słuchaczy zajęcia dodatko-we w zdecydowanej większości koncentrowały się wokół trzech zakresów: kursów komputerowych, językowych i zajęć sportowych . Dużym zainteresowaniem cieszą się również zajęcia związane ze sztuką plastyczną, tańcem i rękodziełem . Seniorzy chętnie oddają się także turystyce i rekreacji . Często jednak uczestnictwo w takich formach aktywności nie jest wystarczające i seniorzy chcą dodatkowo być aktywny-mi społecznie, a to łączy w sobie własne spełnienie oraz spełnienie zadań jednostek i organizacji w ramach powierzonych zadań . Bardzo często chodzi o wspieranie różnych fundacji, organizacji i środowisk – w tym emerytów, aby aktywizowały się społecznie w celu realizacji jakiegoś przedsięwzięcia . Autorzy przyznają, że trudno tu o pełny obraz różnorodnych form aktywności seniorów, potwierdzają-cych ich uczestnictwo w społeczeństwie obywatelskim, stąd odwołują się tylko do wybranych, takich jak: tworzenie grup samopomocowych i uczestnictwo w nich, ze wskazaniem na ich znaczenie w zakresie budowania tożsamości seniorów oraz funkcji, jakie spełniają w ich życiu; aktywność wolontaryjna, wspomagająca budo-wanie ich ważności i użyteczności społecznej, przy założeniu, że aktywność spo-łeczną seniorów w tym obszarze traktujemy jako wartość autoteliczną; wreszcie aktywność parafialna . Grupy samopomocowe nakierowane są na wywoływanie określonych sposobów zachowania lub stanów psychicznych u osób objętych ich działaniami . Już samo przystąpienie do współpracy lub zgłoszenie się do pomocy zmienia zachowania ludzi ją deklarujących . We współdziałaniu bowiem odzwiercie-dla się najgłębszy element motywacji, dzięki niemu przeżywamy osobowy stosunek do drugiego człowieka . Działania samopomocowe realizowane przez osoby starsze w rezultacie są realizacją idei otwarcia się seniorów na świat oraz drugiego człowie-ka i jego potrzeby .

Wyrazem aktywności seniorów jest także wspomniany wcześniej wolontariat osób starszych i podejmowana działalność w nowej dla nich przestrzeni życia . Oczy-wiście – jak autorzy podkreślają – chodzi tu o taką formę wolontariatu, w której seniorzy są dawcami działań pomocowych – wolontariuszami, a nie ich biorcami, tak jak zwyczajowo i dość krzywdząco przyjęło się sądzić . Wśród podstawowych przyczyn podjęcia wolontariatu na rzecz chorych terminalnie przez osoby starsze oraz korzyści dla samych seniorów, wynikających z tej działalności, znalazły się:

poczucie bycia potrzebnym, spotkanie z innymi generacjami, kompensacja samot-ności, nabywanie nowych kompetencji, oswajanie ze śmiercią, podwyższenie sa-mooceny, dostrzeganie wyższych wartości oraz poczucie sensu życia . Wolontariat ludzi starszych jawi się jako niezwykle delikatna materia realizujących się ludzkich pragnień, marzeń i oczekiwań .

Na zasadzie kontrastu dla tych pozytywnych elementów zbadane i opisane zostały przypadki zagrożeń i wyzwań w okresie starości – alienacji i dyskrymina-cji osób starszych, cierpienia i lęku związanego z własnym niedomaganiem lub śmiercią osoby bliskiej, a także zachowań patologicznych, takich jak uzależnienia osób starszych, przemoc, ubóstwo, a nawet myśli i próby destrukcyjne . Do kanonu badań nad starzeniem się i starością weszły zagadnienia deficytów starości z jednej strony i jakości życia z drugiej . Coraz dłuższy etap starości przeżywany w coraz lepszej kondycji fizycznej implikuje szereg potrzeb, których zaspokajanie napotyka różnorodne przeszkody . Autorzy powołując się na badania Stanisława Steudena, do istotnych problemów starości zaliczają kryzys rodziny i więzi rodzinnych, kwestie etyczne, związane z eutanazją czy uporczywą terapią, ryzyko marginalizacji spo-łecznej i dyskryminacji osób starszych w różnych dziedzinach życia . Prowadzone w ostatnich latach badania nad marginalizacją społeczną seniorów wskazują na złożoność problemu i ścisłe jego powiązanie z oceną życia w starości . U podstaw wykluczenia społecznego i marginalizacji tkwią różnorodne formy i przejawy dys-kryminacji ograniczające prawa obywatelskie, osłabiające więzi i interakcje spo-łeczne, destabilizujące funkcje rodziny . Traktowanie to jest niesprawiedliwe, gdyż jest niezawinione przez ludzi starych, nie wynika też z ich własnych wyborów, jest gorsze niż u ludzi młodszych, a także utrudnia seniorom zaspokajanie ich podsta-wowych potrzeb .

Determinantem jakości życia w starości jest zdrowie, definiowane tutaj jako jak najdłuższe samodzielne, aktywne i twórcze życie bez chorób i niepełnospraw-ności, ale także razem z nimi, jeśli nie udało się ich uniknąć . Choroba i niepeł-nosprawność stanowią poważną i uciążliwą barierę w samodzielnym życiu, lecz należy pamiętać, że nie eliminują zainteresowań, planów na przyszłość, potencjału intelektualnego . Dalsza część tego rozdziału porusza problem opieki zdrowotnej (a raczej jej brak) obejmującej ludzi starszych . Analiza badań wskazuje jasno, że seniorzy w Polsce mają znacznie utrudniony dostęp do opieki geriatrycznej, zwięk-szyła się liczba emerytów opłacających z własnej kieszeni korzystanie z różnych usług medycznych, co jednocześnie przyczyniło się do zmniejszenia się liczby osób przebywających na emeryturze korzystających z usług leczenia szpitalnego . W oce-nie stanu zdrowia polskich seniorów za najbardziej subiektywne kryterium przyjęto samookreślenie (samoocenę) stanu zdrowia, dokonywane przez same osoby star-sze, w kategoriach od „bardzo dobra” do „bardzo zła” . Pojawia się tutaj niestety problem wielochorobowości, czyli współwystępowania kilku przewlekłych chorób, czego następstwem jest wielolekowość oraz rosnące obecnie zjawisko samolecze-nia . Przeżywanie choroby i postawy wobec niej zależą w bardzo dużym stopniu od stanu emocjonalnego chorego . Jednak podkreślić należy, że choroba angażuje mniej lub bardziej świadomie trzy strony: lekarza, chorego i jego rodzinę . Każ-da z nich ma inny obraz choroby budowany na podstawie bardzo różnych źródeł, a także odmienny sposób reagowania na zdarzenia z nią związane . Najbardziej

jednak konsekwencje choroby dotykają starszą osobę chorą, a w szczególności, gdy towarzyszy jej ból, cierpienie i nieopanowany lęk przed śmiercią . Sposób radzenia sobie z tymi troskami zależy od wewnętrznej siły i woli, ale także od wsparcia ze strony bliskich . Gdy takich elementów zabraknie, życie w starości może przybierać formy patologiczne .

Ostatnia część rozdziału czwartego porusza właśnie problem zachowań pato-logicznych w starości . Mowa jest o uzależnieniach od alkoholu i leków . Znacznie częściej badana jest problematyka uzależnienia od alkoholu niż od leków, ponieważ zjawisko to jest łatwiejsze do rozpoznania . Niestety, w Polsce ciągle brakuje badań, które pomogłyby oszacować skalę alkoholizmu wśród osób starszych . Najczęściej symptomy mogące mieć związek z alkoholizmem u osób starszych, takie jak: upad-ki, zaburzenia poznawcze, niedokrwistość, niedożywienie, wahania nastroju, nie-pewny chód lekarze przypisują normalnemu procesowi starzenia się . Bardzo wiele problemów alkoholowych nie zostaje więc zdiagnozowanych . Porusza się również problem nadużywania środków farmakologicznych – problem powszechny, a jego skala jest większa niż w wypadku innych uzależnień . W Polsce dramatyczny brak

Ostatnia część rozdziału czwartego porusza właśnie problem zachowań pato-logicznych w starości . Mowa jest o uzależnieniach od alkoholu i leków . Znacznie częściej badana jest problematyka uzależnienia od alkoholu niż od leków, ponieważ zjawisko to jest łatwiejsze do rozpoznania . Niestety, w Polsce ciągle brakuje badań, które pomogłyby oszacować skalę alkoholizmu wśród osób starszych . Najczęściej symptomy mogące mieć związek z alkoholizmem u osób starszych, takie jak: upad-ki, zaburzenia poznawcze, niedokrwistość, niedożywienie, wahania nastroju, nie-pewny chód lekarze przypisują normalnemu procesowi starzenia się . Bardzo wiele problemów alkoholowych nie zostaje więc zdiagnozowanych . Porusza się również problem nadużywania środków farmakologicznych – problem powszechny, a jego skala jest większa niż w wypadku innych uzależnień . W Polsce dramatyczny brak