Charakterystyka badanej grupy
Średni wiek badanych mężczyzn uza-leżnionych od alkoholu wyniósł 42,4 lata (SD=11,76). Tabela 1. pokazuje pełną charakterystykę badanych osób uzależnionych.
Jak pokazuje tabela 1., większość ba-danych mężczyzn pozostaje w stałym związku, ma wykształcenie podstawo-we lub zasadnicze oraz pracuje.
Porównanie „ja realnego” i „ja pod wpływem alkoholu” w badanych gru-pach
Tabele 2. i 3. pokazują porównanie (test t-Studenta) poziomu „ja realnego” i „ja pod wpływem alkoholu” u osób uzależnionych od alkoholu oraz u osób nieuzależnionych.
Jak można było przewidzieć, w od-niesieniu do „ja pod wpływem alkoho-lu” obie grupy opisują siebie mniej po-zytywnie niż w obrębie „ja realnego”. Zarówno alkoholicy, jak i osoby nie-uzależnione, przyznają, że pod wpły-wem alkoholu:
• są bardziej zmienni w nastrojach, sceptyczni, ulegający emocjom i im-pulsom (Fav, Unfav, Ord);
• przyjmują bardziej nasiloną postawę obronną oraz przejawiają trudności w przystosowaniu się i kontroli wła-snych zachowań (Com, Nur, Agg); • są mniej skuteczni i wytrwali (Ach,
End);
• są bardziej skoncentrowani na sobie, w mniejszym stopniu próbują zro-zumieć zachowanie własne i innych
Tabela 3. ACL- „ja realne” i „ja pod wpływem alkoholu” – grupa kontrolna
Nazwa skali „ja realne”M SD
„ja pod wpływem alkoholu”
M SD
t p<
1. No. Ckd. – Całkowita liczba zaznaczonych przymiotników 35,76 8,15 31,86 4,03 2,34 0,05 2. Fav. – Liczba przymiotników pozytywnych 42,03 10,89 29,46 5,80 5,57 0,001 3. Unfav. – Liczba przymiotników negatywnych 50,63 8,80 62,60 15,11 -3,74 0,001 4. Com. – Typowość 35,53 9,00 25,23 6,81 4,99 0,001 5. Ach. – Potrzeba osiągnięć 47,63 7,96 39,90 6,86 4,02 0,001 6. Dom. – Potrzeba dominacji 46,70 6,85 42,73 6,80 2,24 0,05 7. End. – Potrzeba wytrwałości 49,20 8,71 37,86 7,76 5,31 0,001 8. Ord. – Potrzeba porządku 50,40 10,05 38,70 8,00 4,98 0,001 9. Int. – Potrzeba rozumienia siebie i innych 42,63 8,47 34,10 6,11 4,47 0,001 10. Nur. – Potrzeba opiekowania się 44,73 9,70 36,66 6,39 3,80 0,001 11. Aff. – Potrzeba afi liacji 44,83 10,54 38,06 6,79 2,95 0,01 12 Het – Potrzeba kontaktów heteroseksualnych 46,33 11,27 37,73 8,25 3,37 0,001 13. Exh. – Potrzeba ujawniania się 54,00 9,95 56,46 10,35 -0,94 n.i 14. Aut. – Potrzeba autonomii 50,13 6,75 55,70 8,84 -2,75 0,01 15. Agg. – Potrzeba agresji 50,63 9,34 58,43 10,89 -2,97 0,05 16. Cha. – Potrzeba zmian 44,10 6,53 44,56 6,30 -0,28 n.i 17. Suc. – Potrzeba wsparcia ze strony innych 49,93 5,98 52,36 8,51 -1,28 n.i 18. Aba. – Potrzeba poniżania się 47,63 7,84 47,26 10,03 0,15 n.i 19. Def. – Potrzeba podporządkowania 47,73 7,60 40,63 9,03 3,29 0,01 20. Crs. – Gotowość na poradę 48,93 9,64 52,20 8,56 -1,38 n.i 21. S-Cn. – Samokontrola 49,43 6,17 43,16 7,92 3,41 0,01 22. S.Cfd. – Zaufanie do siebie 47,90 9,38 41,46 7,53 2,92 0,01 23. P-Adj – Przystosowanie osobiste 42,30 9,61 34,43 9,81 3,13 0,01 24. Iss. – Skala Idealnego Obrazu Siebie 54,06 9,37 41,00 7,49 5,96 0,001 25. Cps – Skala Osobowości Twórczej 51,43 6,80 46,26 6,98 2,90 0,01 26. Mls. – Skala zdolności Przywódczych 40,03 9,23 32,30 5,26 3,98 0,001 27. Mas. – Skala męskości 45,30 7,34 43,40 7,93 0,96 n.i 28. Fem. – Skala kobiecości 42,93 10,85 41,53 7,42 0,58 n.i 29. CP. – Krytyczny Rodzic 50,96 7,09 53,20 6,60 -1,26 n.i 30. NP. –Wychowawczy Rodzic 47,00 8,63 38,06 6,62 4,49 0,001 31. A. – Dorosły 45,26 7,43 36,73 5,36 5,09 0,001 32 FC. –Wolne Dziecko 52,43 9,22 52,33 7,96 0,04 n.i 33. AC. – Adoptowane Dziecko 52,83 8,84 60,46 6,37 -3,83 0,001 34 A-1 – Wysoka oryginalność, niska inteligencja 47,36 9,86 48,70 8,91 -0,54 n.i 35 A-2 – Wysoka oryginalność, wysoka inteligencja 49,86 11,10 52,66 11,12 -0,97 n.i 36 A-3 – Niska oryginalność, niska inteligencja 45,53 10,98 41,16 10,05 1,60 n.i 37 A-4 – Niska oryginalność, wysoka inteligencja 45,33 9,66 37,03 5,97 4,00 0,001
nr. 3/2007
30
b a d a n i a n a s z e r oz m ow y
ludzi (Int, Nur);
• bardziej angażują się w rywalizację oraz zachowania mogące wyrządzić innym szkodę (Agg);
• mają większe trudności w skutecz-nym stawianiu czoła wymogom co-dziennego, dorosłego życia (A); • są także mniej zahamowani, bardziej
ekspresywni i niezależni (Ord, Def). Ponadto – w obydwu grupach brak statystycznie istotnych różnic pomię-dzy „ja realnym” a „ja pod wpływem alkoholu” w odniesieniu do poszuki-wania nowych doświadczeń (Cha), po-ziomu samooskarżania i samokrytyki (Aba), cech męskich i kobiecych (Mas, Fem), funkcjonowania intelektualnego i pragmatycznego (A1, A2, A3).
W obrębie 14 skal ACL wystąpiły istotne statystycznie różnice pomię-dzy alkoholikami a grupą kontrolną w obrębie relacji pomiędzy „ja
real-nym” a „ja pod wpływem alkoholu”. Alkoholicy, w przeciwieństwie do osób
z grupy kontrolnej, będąc pod wpły-wem alkoholu:
• dostrzegają u siebie taki sam poziom ambicji, zdecydowania, silnej woli, dążenia do celów jak w „ja realnym” (Dom);
• nie zauważają zmian własnego funk-cjonowania w relacjach towarzyskich i przyjacielskich (AFF, P-Adj);
• nie zauważają różnic w relacjach z płcią przeciwną, zainteresowaniu tymi relacjami i w satysfakcji z tych relacji (Het);
• nie zauważają zmian w zdolności przystosowania się do wymagań, ja-kie niesie życie, świadomości siebie, efektywności działania (P-Adj, Iss); • nie zauważają zmian własnych
zdol-ności poznawczych, kreatywzdol-ności, szybkości reakcji i wrażliwości
este-tycznej (Cps);
• nie zauważają pogorszenia ani po-lepszenia zdolności przywódczych, zorientowania na działanie i umie-jętności przezwyciężania problemów (Mls).
Ponadto, również inaczej niż w gru-pie kontrolnej, alkoholicy będąc pod wpływem alkoholu:
• dostrzegają większą niż w obrębie „ja realnego” możliwość zwrócenia na siebie uwagi, zaznaczenia swojej obecności i poglądów (Exh);
• spostrzegają bycie pod wpływem alkoholu jako możliwość ucieczki od bezpośredniej konfrontacji i podejmowania dojrzałych ról ży-ciowych (AC);
• nie zmieniają zaufania do siebie i własnych zdolności osiągania celów (S-Cfd, Iss).
nr. 3/2007 31 z grupy kontrolnej pod wpływem
al-koholu zdecydowanie gorzej oceniają swoje relacje towarzyskie i partner-skie oraz mniej ufają sobie i własnym możliwościom życiowym niż w „ja re-alnym”.
Wyniki i wnioski
Przeprowadzone badania wskazują, iż osoby nieuzależnione posiadają spójny obraz dotyczący własnego funkcjono-wania pod wpływem alkoholu. Zauwa-żają one, że alkohol obniża możliwości zaspokojenia szeregu ważnych potrzeb życiowych, pogarsza ich relacje mię-dzyludzkie, w tym relacje z płcią prze-ciwną oraz utrudnia osiąganie ważnych, życiowych celów. Innymi słowy – bycie pod wpływem alkoholu jest dla osób nieuzależnionych mało gratyfikujące w odniesieniu do realnego obrazu sa-mego siebie.
Osoby uzależnione, rozpoczynające terapię, również negatywnie oceniają siebie pod wpływem alkoholu w od-niesieniu do możliwości zaspokojenia szeregu ważnych potrzeb. Taki wynik można tłumaczyć tym, iż osoby te z re-guły doznały już szeregu doświadczeń, które obniżyły wzmacniające i graty-fikujące działanie alkoholu. Obiego-wa teoria głosi, że decyzja o podjęciu leczenia poprzedzona bywa wystąpie-niem głębokiego kryzysu i zachwia-niem dotychczasowego systemu funk-cjonowania. Poważne zagrożenie dla zdrowia i życia, przerażenie objawami abstynencyjnymi, obawa przed wła-snymi zachowaniami pod wpływem al-koholu, lęk przed utratą rodziny – stają się u wielu osób punktem zwrotnym w życiu (Johnson,1987; Brown, 1990; Cierpiałkowska, 2001). W takiej sytu-acji zrozumiałe jest, że ocenianie siebie „pod wpływem alkoholu” wypada
go-rzej niż w obrębie „ja realnego”. Jednakże, osoby uzależnione nie za-uważają u siebie po wypiciu alkoholu szeregu zmian, które, ogólnie mówiąc, dotyczą zaangażowania w bliskie re-lacje międzyludzkie oraz możliwości realizacji istotnych celów życiowych. Taki wynik można oczywiście tłuma-czyć występowaniem mechanizmów uzależnienia, można jednak uzasadnić również tym, iż być może osoby te nie otrzymywały z bliskiego otoczenia sy-gnałów dotyczących krytycznej oceny własnego zachowania pod wpływem alkoholu. W społecznościach, w
któ-rych występują zaburzone reguły do-tyczące tolerancji zachowania osób nietrzeźwych, brak jest bowiem takich jednoznacznych komunikatów (por. Król-Fijewska, 1993; Lindenmeyer, 2005). Wydaje się więc, że w obrębie wyżej wymienionych obszarów w tera-pii może występować największy opór pacjentów. Być może wskazane jest w tym obszarze stosowanie, w więk-szym niż dotąd zakresie, technik opisy-wanych przez Millera i Rollnicka, auto-rów „Wywiadu motywującego” (2002), zmierzających właśnie do dostrzeżenia przez pacjenta konfliktu pomiędzy problemowym zachowaniem a waż-nymi dla niego wartościami i ideami oraz pokazanie mu możliwości prze-prowadzenia zmiany tego zachowania, co nazywane jest wzmocnieniem i roz-wiązaniem ambiwalencji (Miller, Roll-nick, 2002).
Wydaje się również, iż jednym z najtrudniejszych problemów może być praca terapeutyczna nad niede-strukcyjnym zaspokojeniem potrzeby zaznaczania siebie i podkreślania wła-snej osoby. W przeciwieństwie do osób nieuzależnionych alkoholicy osiągają jej zaspokojenie (na co wskazują po-wyższe wyniki) poprzez picie alkoho-lu. W badaniach Kubackiej-Jasieckiej (1998; 2001) potrzeba znaczenia, bycia uznawanym i podziwianym okazała się, obok potrzeby bycia kochanym, jedną z najbardziej wiodących potrzeb czło-wieka, a jej niezaspokojenie prowa-dziło między innymi do zaburzeń toż-samości, podwyższenia poziomu lęku oraz zachowań agresywnych. Równie trudne może okazać się przezwycię-żenie dominującej u alkoholików tendencji do stosowania ucieczkowo – unikowego stylu radzenia sobie ze stresem codziennego życia oraz wy-zwań, jakie ze sobą niesie.
W związku z uzyskanymi wynikami pojawia się pytanie, czy nie należa-łoby w programach profilaktycznych przeznaczonych dla młodzieży więcej miejsca przeznaczyć na przekazanie wiedzy dotyczącej znaczenia kontek-stu społecznego (np. przyzwalających norm picia i tolerowania zachowań osób nietrzeźwych) dla rozwoju uza-leżnienia oraz uczenie umiejętności przekazywania jasnych komunikatów i informacji zwrotnych osobom nad-używającym alkoholu.
W odniesieniu do dalszych badań
wskazane wydaje się sprawdzenie, jak realny obraz siebie i obraz siebie „pod wpływem alkoholu” zmieniają się w trakcie terapii i czy zmiana ta ma wpływ na późniejsze utrzymywanie abstynencji i prowadzenie szczęśliwe-go życia.
Bibliografia
Berg N.L., Effect of alcohol intoxication on self-concept, Journal of Studies on Alcohol 1971. nr 32, 110-115.
Chodkiewicz J., Predyktory efektywności terapii mężczyzn uzależnionych od alkoholu. Niepubli-kowana praca doktorska. Lublin 2002
Cierpiałkowska L., Alkoholizm. Przyczyny, leczenie, profilaktyka. UAM. Poznań 2001
Ciupak A., Alkoholizm jako postać autode-strukcji, w: P. Oleś (red.), Wybrane zagadnienia z psychologii osobowości. TN. KUL. Lublin 1997, 113-128
Kozielecki J., Psychologiczna teoria samowie-dzy. PWN. Warszawa 1986
Król-Fijewska M., Tam i stamtąd. IPZiT. Warszawa 1993
Kubacka-Jasiecka D.,W poszukiwaniu własne-go „ja” poprzez przemoc i agresję, w: Kuźma J., Szarota Z. (red). Agresja i przemoc we współcze-snym świecie. TEXT. Kraków 1998, 47-56
Kubacka-Jasiecka D., W poszukiwaniu tożsa-mości- od agresji potencjalnej do destruktywności, w: Urban D. (red.) Dewiacje wśród młodzieży- uwarunkowania i profilaktyka. Wydawnictwo UJ. Kraków 2001, 59-81
Lindenmayer J., Alkoholabhängigkeit.Hogre-fe.Gootingen 2005
Mądrzycki T., Osobowość jako system tworzący i realizujący plany. GWP. Gdańsk 1996
Mellibruda J., Psychologiczna problematyka uzależnienia od alkoholu i narkotyków, w: J. Strelau (red.), Psychologia, t III, 691-710. GWP. Gdańsk 2000
Mellibruda J., Sobolewska Z., Wprowadzenie do terapii uzależnień. IPZiT. PTP. Warszawa 1993
Miller W.R., Rollnick S., Motivational Inte-rviewing. Preparing People for change. Second edition. Guilford. New York 2002
Nikodemska S., Struktura JA, obraz siebie i radzenie sobie w sytuacji trudnej u pacjentów lecznictwa odwykowego. Świat Problemów, 10,129. 2003
Reykowski J., Osobowość jako centralny system regulacji i integracji czynności, w: T. Tomaszew-ski (red.), Psychologia, 762-827. PWN. Warsza-wa 1976
1 Cześć badań przeprowadziła Dorota Lewan-dowska w ramach pracy magisterskiej: „Wybrane aspekty obrazu siebie u osób uzależnionych i nie-uzależnionych od alkoholu”. Łódź: 2006
b a d a n i a
Autor jest doktorem nauk humanistycznych, psychologiem klinicznym, pracuje w Zakładzie Psychologii Zdrowia Instytutu Psychologii UŁ oraz Miejskim Ośrodku Profi laktyki i Terapii Uzależnień w Łodzi. Autor wielu prac dotyczących uzależnień.
32 nr. 3/2007
t e o r i a d l a p r a k t y k i
W poprzednich numerach zaprezento-wany został problem uzależnienia od grania hazardowego, m. in. jego natura, kryteria diagnozowania, czynniki na-silające ryzyko powstania. W związku z tym pojawia się zasadnicze pytanie – czy zaburzenie to, jeśli już się
roz-winie, można leczyć, a jeżeli tak, to w jaki sposób? W Polsce coraz więcej ośrodków oferuje pomoc uzależnio-nym graczom, a specjaliści podejmują się ich leczenia, co wynika z koniecz-ności narastania problemu w społe-czeństwie i zapotrzebowania na profe-sjonalną pomoc. Potrzebę tę potwier-dzają sami uzależnieni, którzy orga-nizują się w swoich działaniach – m. in. poprzez prowadzenie mityngów Anonimowych Hazardzistów (http:// www.anonimowihazardzisci.org), pro-wadzenie forum internetowego (http: //www.hazardzisci.info/index.php), stworzenie portalu internetowego, na którym gromadzi się wszelkie dostęp-ne informacje dotyczące uzależnienia od gier (http://www.hazardzisci.org). Konieczne jest jednak ciągłe rozwija-nie specjalistycznych działań, przygo-towywanie profesjonalistów do pomo-cy uzależnionym, opracowywanie pro-gramów leczenia, itd. Nie musi to być pracą zupełnie innowacyjną, ponieważ na Zachodzie – zarówno w Europie, Australii, jak i obu Amerykach, istnieje
już duże doświadczenie w działaniach prewencyjnych i terapeutycznych do-tyczących patologicznego hazardu. Poniżej omówione zostaną wskazów-ki dla specjalistów dotyczące pracy z uzależnionymi graczami. Zostały one oparte na doświadczeniach terapeutów
– terapeuty rodzinnego z Québecu. Czy wyleczenie uzależnienia od ha-zardu jest możliwe?
Według specjalistów granie jest jed-nym z najtrudniejszych do leczenia uzależnień. Przykładowo, w 1998 roku 1807 graczy patologicznych zwróciło się do kasyna w Montrealu o autowy-kluczenie i w tym też roku pracowni-cy ochrony kasyna w 7415 interwen-cjach znaleźli ich przy stole do gry. Stwierdza się także, że gracze w okre-sie abstynencji mają o wiele większe trudności w wytrwaniu niż abstynenci – alkoholicy. Badania przeprowadzone w Kanadzie w dziewięćdziesiątych la-tach wykazały, że nawet jeśli leczenie odbywało się w ośrodku zamkniętym, po cyklu trwającym 28 dni tylko dwie osoby na 13 zdołały całkowicie zaprze-stać grania. Natomiast gracze, którzy są już w okresie abstynencji, aby w niej wytrwać, wymagają ciągłego wsparcia, nawet do końca życia.
Niemniej jednak leczenie tego specyficznego uzależnienia jest jak najbardziej możliwe. Wskazują na to przypadki osób, które zaprzestały tej aktywności, poza tym jest ono koniecz-ne dla gracza, jeśli chce on wrócić do normalnego życia.
Początek drogi – pierwsze spotkanie gracza ze specjalistą
Życie uzależnionego gracza i jego bli-skich, zanim zgłosi się on po pomoc i podejmie leczenie, przepełnia cier-pienie. Uzależnieniu od grania to-warzyszą zazwyczaj liczne problemy, z których wymienia się najczęściej
myśli samobójcze, zaburzenia osobo-wości, zachowania antyspołeczne, itd. Problemy ekonomiczne, długi, groźby wierzycieli odczuwane są zazwyczaj przez wszystkich członków rodziny. Stopniowo współmałżonek traci za-ufanie do gracza, a dzieci mogą zacząć przejawiać problemy psychospołeczne. Hazardzista przychodzi do specjalisty (psychologa lub lekarza), zgłaszając inne problemy niż granie, najczęściej mówi o stresie, niepokoju, depresji, problemach ze snem, zaburzeniach ga-strycznych, problemach finansowych, małżeńskich, nadużywaniu środków psychoaktywnych, myślach samobój-czych, itp. Przystępując do diagnozy, należy wziąć pod uwagę możliwość grania hazardowego i zapytać osobę wprost, czy uprawia ona hazard i czy sądzi, że praktyka ta może stanowić dla niej problem. Podobnie, jak w przy-padku innych uzależnień, zawsze ist-nieje ryzyko zaprzeczenia grania ze strony pacjenta. W celu zminimalizo-wania tego ryzyka należy kierować się pewnymi zasadami:
• Mówić o uzależnieniu w taki sposób, jak o każdym innym problemie zdro-wia.
• Unikać słów „patologiczny” czy „kom-pulsywny”.
• Zaznaczyć, że granie jest popularną rozrywką, ale czasami może stać się narastającą chorobą, która dotyka wielu ważnych wymiarów życia. • Zaproponować wypełnienie
kwestio-nariusza, który może pomóc w ocenie, czy granie rzeczywiście stanowi pro-blem i jest przyczyną kłopotów ze