Wyróżnienie czynników determinujących wybór kierunku rekultywacji

W literaturze funkcjonuje wiele czynników, które można wziąć pod uwagę przy wyborze kierunku rekultywacji terenów pokesploatacyjnych kruszyw naturalnych (Wróbel 2006). Na potrzeby opracowanej metody sporządzono listę czynników, które stanowić będą wejście do systemu rozmytego (tabela 9). Dodatkowo, różnorodność cech charakteryzujących tereny poeksploatacyjne kruszyw żwirowo-piaskowych, pozwoliła na sporządzenie ogólnej charakterystyki czynników, których analiza stanowić będzie postawę dla określenia możliwych kierunków rekultywacji.

54

Tabela 9. Zestawienie czynników charakteryzujących tereny po eksploatacji kruszyw żwirowo-piaskowych

Rodzaj czynnika ^{Czynniki charakteryzujące tereny poeksploatacyjne} _{kruszyw naturalnych}

Ekonomiczne ^{Posiadane przez przedsiębiorcę środki na pokrycie kosztów} _{przeprowadzenia rekultywacji terenu poeksploatacyjnego.}

Społeczne

Uwarunkowania społeczne będą rozpatrywane pod kątem potencjalnych możliwości. Warunki demograficzne – potencjał ludności w wieku produkcyjnym i przedprodukcyjnym, podaż lokalnych miejsc pracy, podaż siły roboczej i potencjału ludzkiego, saldo migracji i liczba ludności. Zainteresowanie rekreacją społeczności lokalnej (zarówno pod kątem rekreacji wypoczynkowej czy sportowo – wodnej) – tradycje i zwyczaje, potrzeby społeczne, poziom akceptowalności społecznej. Poziom wykształcenia społeczności lokalnej i jej zamożność w oparciu m.in. o dane statystyczne dotyczące poziomu bezrobocia, demografii społeczności, udział poszczególnych grup społeczeństwa w korzystaniu z dóbr i usług np. kulturalnych, badania ankietowe dotyczące np. preferencji itp. Przy sporządzaniu charakterystyki czynników społecznych pomocne mogą być m.in. dane statystyczne, badania ankietowe, normy.

Formalno-prawne

Wynikają z przepisów prawa. Dotyczą np. nieskomplikowanej struktury własności gruntów, ustalenia miejscowego planu zagospodarowania przestrzennego i np. strategii rozwoju danego terenu, uzgodnienia kierunków rekultywacji z władzami gminnymi. Czynniki formalno – prawne warunkują często powstanie form ochrony przyrodniczej, które pokrywają się z czynnikami środowiskowymi.

Środowiskowe

Klasy gruntów, wartości przyrody żywej i nieożywionej np.: możliwość powstania siedlisk ptactwa wodnego, dziko występujące oraz objęte ochroną gatunkową rośliny, płazy, siedliska przyrodnicze. Twory przyrody żywej i nieożywionej.

Przestrzenne

Położenie i system zewnętrznych powiązań komunikacyjnych – stan infrastruktury komunikacyjnej, odległość od terenów zabudowy mieszkaniowej i terenów chronionych – stopień zurbanizowania terenu, położenie w sąsiedztwie dużych źródeł ruchu, zakładów przemysłowych czy popytu na usługi turystyczne z uwagi na przydatność danego terenu pod względem agroturystyki.

Hydrologiczne i hydrogeologiczne

Związane są z obecnością lub brakiem wody w wyrobisku, jakością/klasą wody – stanem czystości wód, głębokością poziomu wód podziemnych, grubością warstw nieprzepuszczalnych lub połączeniami hydrogeologicznymi.

Geologiczno-inżynierskie

Występowanie obiektów infrastruktury poprzemysłowej, cechy wyrobisk poeksploatacyjnych: typ wyrobiska (wgłębne, stokowe i stokowo wgłębne), kształt wyrobiska, głębokość i powierzchnia, przepuszczalność podłoża, nachylenie i stabilność skarp końcowych, zjawiska tektoniczne, morfologia i liczba poziomów eksploatacyjnych, występowanie zwałowisk nadkładu i odpadów i ich gabaryty.

55

Do głównych elementów charakteryzujących zakład górniczy, wpływających na kierunek rekultywacji wybrano następujące czynniki:

1. Ekonomiczne – w ujęciu posiadanych przez przedsiębiorcę środków finansowych,

które powinny umożliwić przeprowadzenie rekultywacji.

2. Społeczne – uwarunkowania społeczne rozpatrywano pod kątem potencjalnych

możliwości dostosowania obiektu i jego funkcji oraz wykorzystania przez społeczność miejscową i przyjezdną. Aspekty społeczne scharakteryzowane zostały pod kątem aktualnych i potencjalnych użytkowników danego terenu Przyjmując społeczność lokalną jako głównych potencjalnych beneficjentów rekultywowanego terenu, należy dokonać analizy danych na temat ich demografii, poziomu wykształcenia czy poziomu bezrobocia.

­ warunki demograficzne - w celu odwzorowania warunków

demograficznych posłużono się pojęciem „gęstość zaludnienia”. Gęstość zaludnienia jest różna na terenie kraju. Według Głównego Urzędu Statystycznego średnia gęstość zaludnienia w Polsce wynosi 123 osoby na 1 km2. Wśród województw wskaźnik ma najwyższą wartość w woj. śląskim (373 osoby na 1 km2), kolejne jest województwo małopolskie (221 osoby na 1 km2). Najniższa gęstość zaludnienia występuje w woj. podlaskim (59 osób/1 km2);

­ przedsiębiorczość – jednym z podstawowych wskaźników określających

aktywność gospodarczą ludności danego obszaru jest wskaźnik przedsiębiorczości, definiowany jako „liczba podmiotów gospodarczych

zarejestrowanych w systemie REGON przypadająca na 1000

mieszkańców”. Średni poziom przedsiębiorczości, mierzony liczbą firm na

tysiąc mieszkańców w Polsce, znajduje się na poziomie 97, w województwie małopolskim – 90. Najniższy wskaźnik przedsiębiorczości odnotowuje się w woj. podkarpackim 67, a najwyższy w woj. zachodnio-pomorskim 125;

­ zaplecze sportowe – w celu rozpoznania potencjalnego zapotrzebowania

na obiekty sportowe, rekreacyjne, należy uwzględnić wszystkie obiekty pełniące funkcję użyteczności publicznej w zakresie sportu;

­ zainteresowania społeczności lokalnej - wg definicji podanej przez

E.B.Hurlocka: „Zainteresowanie jest motywem wyuczonym, który

pobudza jednostkę do działania zgodnie z nim. Wyznacza je czynność, którą jednostka może swobodnie wybierać”. Natomiast pod pojęciem

rekreacji należy rozumieć „wszelkie czynności podejmowane dla

regeneracji sił, przejawiające się uczestniczeniem w rozrywkach kulturalnych, grach sportowych czy też różnych formach ruchu turystycznego po godzinach zajęć służbowych lub szkolnych, poza obowiązkami społecznymi i innymi czynnościami domowymi”:

- zainteresowanie rekreacją – w celu określenia poziomu zainteresowania

rekreacją można przeprowadzić odpowiednio przygotowaną ankietę w celu określenia preferencji społeczności lokalnej w danym zakresie;

56

- zainteresowanie wędkarstwem – w celu określenia poziomu

zainteresowania wędkarstwem należy odnieść się do przejawianej aktywności społeczności lokalnej w zakresie rekreacji w postaci wędkarstwa. Czynnik ten można określić na podstawie przeprowadzonej w tym celu ankiety;

­ tradycje i zwyczaje, potrzeby społeczne, tradycje hodowlano – handlowe.

Istnieje potrzeba rozpoznania i określenia tego rodzaju czynnika poprzez analizę struktury historii danego regionu i sformułowania występowania lub też braku występowania tradycji, zwyczajów lub potrzeb społecznych; ­ przychylność (stanowisko) społeczeństwa - w celu określenia

przychylności społeczeństwa do danej inwestycji można przeprowadzić ankietę w celu określenia preferencji społeczności lokalnej w danym zakresie.

3. Formalno – prawne – punktem weryfikacji czynników formalno-prawnych mogą

być zapisy m.in. np. miejscowego planu zagospodarowania przestrzennego gminy, zapisy strategii rozwoju gminy, z których wynikałoby dopuszczalne przeznaczenie obszarów oraz m.in. zasady rekultywacji. W ramach tych czynników, należy przyjąć np. występowanie form ochrony przyrody na danym obszarze. Formami ochrony przyrody w Polsce są: parki narodowe, rezerwaty przyrody, parki krajobrazowe, obszary chronionego krajobrazu, obszary Natura 2000, pomniki przyrody, stanowisko dokumentacyjne, użytki ekologiczne, zespoły przyrodniczo-krajobrazowe. Możliwe jest również objęcie różnymi formami ochrony prawnej cennych roślin, zwierząt i innych osobliwości np. geologicznych. Stąd, jako czynniki w tej grupie wyróżniono:

­ chronione gatunki roślin i zwierząt – liczba chronionych gatunków roślin

i zwierząt, które uważa się za cenne i/lub zagrożone wyginięciem. Działania w zakresie ochrony siedlisk naturalnych oraz dzikiej flory i fauny oraz objęcie ochroną obszarów, na których te gatunki i siedliska występują, mają służyć zachowaniu lub odtworzeniu różnorodności biologicznej ekosystemu. Dla celów analizowanego zagadnienia należy określić liczbę chronionych roślin i zwierząt oraz form ochrony przyrody na danym obszarze.

4. Środowiskowe – w celu sprawdzenia udziału czynnika środowiskowego przy

określaniu kierunku rekultywacji niezbędne jest przeanalizowanie środowiska naturalnego pod kątem m.in. szaty roślinnej terenu górniczego analizowanego zakładu, fauny i flory.

Wśród wyszczególnionych cech w ramach czynników środowiskowych należy uznać: ­ wartość krajobrazowa – to wartości ekologiczne, estetyczne lub kulturowe

obszaru oraz związane z nimi rzeźba terenu, składniki przyrody ukształtowane przez siły przyrody lub działalność człowieka. W przypadku tego czynnika należy mieć na uwadze działania na rzecz zachowania i utrzymania ważnych charakterystycznych cech krajobrazu. Wartość krajobrazową można ocenić przyjmując ogólną skalę, natomiast

57

miernikami mogą być np: stan zachowania, urozmaicenie krajobrazu, harmonijność, wyrazistość.

­ atrakcyjność przyrodnicza – właściwość obszaru wynikająca z zespołu

cech przyrodniczych, która decyduje o zainteresowaniu ze strony społeczności. O stopniu atrakcyjności przyrodniczej danego obszaru decydują takie mierniki jak: walory przyrodnicze i stan zagospodarowania. Atrakcyjność przyrodniczą można ocenić przyjmując ogólną skalę.

­ lesistość – udział kompleksów leśnych w ogólnej powierzchni terenu, bądź

ogólna powierzchnia lasów jaka przypada na jednego mieszkańca danego regionu. Podstawowym wskaźnikiem informującym o stopniu pokrycia lasem określonej powierzchni jest wskaźnik lesistości definiowany jako stosunek procentowy powierzchni lasów do ogólnej powierzchni geograficznej kraju (danej jednostki terytorialnej: województwa, powiatu, gminy).

W 2015 roku najwyższy wskaźnik lesistości w Polsce wynosił 49,2% w województwie lubuskim, a najniższy w województwie łódzkim 21,3%. W województwie małopolskim wyniósł 28,7%.

5. Przestrzenne – w zakresie czynników przestrzennych należy poddać analizie czy

dany zakład górniczy posiada korzystny i zadawalający system zewnętrznych powiązań komunikacyjnych. Należy określić dostępność komunikacyjną, a także czy posiada korzystną odległość od terenów zabudowy mieszkaniowej. W wyniku przeprowadzonej analizy rozkładu komunikacji miejskiej należy ocenić stan połączeń komunikacyjnych, a także odległość terenów od zabudowy mieszkaniowej.

6. Hydrologiczne i hydrogeologiczne – w ramach tego czynnika istotna jest

kwestia zawodnienia (wypełnienie wodą wyrobiska poeksploatacyjnego – czyli jaka powierzchnia terenu jest zajęta przez akwen) oraz klasa jakości wody (stan czystości wód).

7. Geologiczno-inżynierskie – charakteryzując czynniki geologiczno-inżynierskie

(techniczne) pod uwagę wzięto takie cechy jak: ­ głębokość wyrobiska,

­ nachylenie i stabilność skarp końcowych,

Skalę mierzalności tych czynników należy określić w zakresie m.in. maksymalnej głębokości wyrobiska oraz bezpiecznych wartości nachylenia skarp wyrobiska. Wybrane czynniki będące danymi wejściowymi do opracowanej metody zaprezentowano na rysunku 31.

58

Rysunek 31. Wybrane czynniki stanowiące dane wejściowe do metody wnioskowania rozmytego (źródło: opracowanie własne)

Czynniki charakteryzujące tereny poeksploatacyjne Przestrzenne Dostępność komunikacyjna Odległość od terenów zabudowy mieszkaniowej Geologiczno-inż. Głębokość wyrobiska Nachylenie zboczy wyrobiska Hydrologiczne i hydrogeologiczne Klasa czystości wód Wypełnienie wodą wyrobiska poeksploatacyjneg o Ekonomiczne Środki finansowe przedsiębiorcy na pokrycie kosztów rekultywacji Formalno-prawne Chronione gatunki roślin i zwierząt Społeczne Warunki demograficzne Zainteresowanie rekreacją Zainteresowanie wędkarstwem Przychylność społeczeństwa Tradycje społeczności lokalnej Przedsiębiorczość Zaplecze sportowe Środowiskowe Wartość krajobrazowa Atrakcyjność przyrodnicza Lesistość

59