WYRAZY NIENOTOWANE W INNYCH SŁOWNIKACH (159) A

1. Александерскаяполынь. Zittwersaat. Wurmsamen 2. Ароновой корень. Arum

3. Арсел.Orseille

4. Бараньеовчины. Schafellemit der Wolle 5. Бархатнеразрезный. UngeschorenerSammet 6. Бархат односторонний. EinseitigerSammet 7. Бархат [двусторонний. Zweyseitiger Sammet 8. Бархат травчетый. Geblümter Sammet 9. Бархатклетчатый. GewürfelterSammet 10. Бенедикт. Kardobenedict

11. Берри. Scharlachbeeren

12. Беломездрые бобры. Grosse oder weisshäutigeBiber 13. Копченные бобры. KleineoderschwarzhäutigeBiber 14. Бумага хло[п]чатая пря[д]еная. Baumwollengam 15. Бумажный материи.Baumwollenewaaren

16. Хвосты лошадинные. Rossschweife 17. Девясильной лапушник. Pestilenzwurzel

18. Домовые уборы. Haurath 19. Пиповыядоще[ч]ки. Pipenstäbe 20. Оксофтныя доще[ч]ки.Oxhofdstäbe 21. Энзян. Enzian

22. Фиалковой сок. Veilchensaft 23. Флоретоваялента. Floretband

24. Гарусные товары. KamelhaameWaaren 25. Гвоздичныя головки. Nelkenköpfe 26. Инбирь серой. Grauer Ingwer 27. Камень каламинар. Galmey 28. Карастная трава. Lungenmos

29. Кардамон крупной. Grobe Kardamum 30 Кардамон мелкой.Feiner Kardamum 31. Клепкидубовыя. Klappholz

32. Корица длинная. Langer Kanehl.Zimmet 33. Корица короткая. Kurzer Kanehl. Zimmet 34. Корковыя втулки.Profpfen. Korke 35. Кошка степная. Steppenkatze.Manul

36. Кремни фузейные. Feuersteine. Flintensteine 37. Кр[и]стал тартари. Weinsteinkrystall

38. Кроликовыякожи. Kaninchenfelle 39. Крупы ячныя. Gerstengrütze 40. Крысин перец.Läusesamen

41. Крутик коло[б]ковая. Indigo inBallen 42. Квасцы английские. Alaun

43. Квасцы данские 44. Квасцы шведские

45. Ладонпростой. Weihrauch 46. Лавра брусковая. Indigo Lauro 47. Лавровыя ягоды. Lorbeeren 48. Леснойтовар.Holzwaaren 49. Лимонысоленные. Pökellimonen 50. Лисицы сивыя.Graue Füchse 51. Листы железные. Eiserne Platten 52. Листыбумажный. Pappendeckel 53. Лосевыя копыты. Elendsklauen

54. Деревянное масло севильское. Baumöl 55. Миндальгорькой. Bittere Mandel 56. Миндаль сладкой. Süsse Mandeln

57. Миндаль в скорлупах. Inder Schale Mandeln 58. NisnagrodskH Schwarzsibirisch Grauwerk 59. Образцы печные. Ofenkacheln

60. Оленейрог. Hirschhorn 61. Тертоеолово. GemalensZinn 62. Опойка кожи. Gegerbte Kalbfelle

63. Орлеан. Orlean

64. Парусноеполотно. Segeltuch 65. Патока сахарная. Syrup 66. Перец белой. WeisserPfeffer 67. Перецчерной. SchwarzerPfeffer 68. Персиков[ы]я ядра. Pfirschensteine 69. Подзвонок. Eibisch

70. Полотнищифлорениовыя. FloreteneZeuge 71. Постели перяныя.Federbetten

72. Припой золотой. Grünspan 73. Пумповыя кожа. Pfundleder 74. Райское яблоко. Paradiesapfel 75. Райские зерна. Paradieskömer 76. Раушгельб. Rauschgelb 77. Рожки турецкие.Johannisbrot 78. Рожки крымские. Johannisbrot

79. Полукенарския сахар.Halbkanarienzucker 80. Сахар мелис мелкой.Feiner Melis

81. Сахар мелис крупной. Grober Melis 82. Заячий пух. Hasenhaare

83. Зайцы русые.Graue Hasenfelle

84. Затворы. Eiserne Thüren und Fensterladen.Eiserne Ofenthüren 85. Полевой шафран. Safflor

86. Простой шафран. Safflor 87. Шелковые товары. Seidenware 88. Женский волос. Frauenhaar

89. Шерстеные товары. Wollene Waaren 90. Шишки. Kratzdisteln

91. Шли[ф]ы? Kniebänder 92. Шум[и]ха красная. Flittergold 93. Шум[и]хабелая. Flittersilber 94. Копченая сельдь. Bückling

95. Железо старойсоболь.Altzobeleisen 96. Железоновой соболь. Neuzobeleisen 97. Шитгельб. Schüttgelb

98. Сера горючая чищеная.Gereinigter Schwefel 99. Сера горючая нечищеная. RoherSchwefel 100. Сольной корень. Schwarzwurzel

101. Золотник полевой. Tausendgülden 102. Золотуха. Bittersüss

103. Спиртселитерный. Salpetergeist 104. Спирт серный. Schwefelgeist 105. Спирт солянный. Salzgeist 106. Степные лисицы. Steppenfüchse 107. Стинк.Meerstink

108. Стремлинги. Strömlinge

109. Ствол ст[е]клянный. Glasröhren ПО. Чучелы звери. Ausgestopfte Thiere 111. Свинец влистах. Tafelbley

112. Свинец в свинках. Muldenbley 113. Татарскоезелие. Kalmus

114. Дикий тимон. Kümmel. Feldkümmel 115. Чернилы китайския-Tusch

116. Черной дуб.Ebenholz

117. Чернойтмин. Schwarzkümmel 118. Турецкой хлеб. Türkischer Weizen 119. Уголье каменное. Steinkohlen 120. Унгарскаяводка. Ungrisch Wasser

121. Вязанияполотнищи.Gestrickte Floretzeuge 122. Вейдаш.Waidasche

123. Boy. Wau 124. Цибет.Zibeth

125. Цитронныякорки. Zitronenschalen 126. Цинковый камень. Galmey

В

127. Кубиковая руда. Bleyglanz 128. Блейглянц. Bleyglanz

129. Себастены. SchwarzeBrustbeeren. Sebesten 130. Корень чапутинский.Chinawurzel

131. Покост. Firniss

132. Флоретовой шелк. Floretseide 133. Золотые вески. Goldwaage 134. Горшечные посуды. Irdene Waare

135. Суконная щетка. Kardendistel. Weberkarden 136. Каурис. Kauris.Schnakenköpfe

137. Компас корабельный. Kompass. Seekompass.

138. Поваренная посуда. Küchengeräthe 139. Гравированные картины.Kupferstiche 140. Мелочные товары. Kurze Waaren

141. Литеры типографщиков. Lettern. Druchschriften 142. Мелон. Melone

143. М[о]лодое вино.Most

144. Пионная роза. Päonie. Gichtkömer 145. Шерстьлошадинная. Pferdehaar 146. Блеерц. Pottloth

147. Красной арсеник. Rauschgelb 148. Кружечки. Rechenpfennige 149. Красной цвет. Rothe Erde 150. Пенники. Schaumlöffel

151. Парапли. Schirme.Regenschirme. Sonnenschirme 152. Чертова голова. Schwalbenwurzel

153. Мыльный шарик. Seifekugeln

154. Сенетные листы. Senna. Sennesblätter 155. Серпентскойкамень. Serpentinstein 156. Солянка. Soda. Barilla

157. Турецкая бумага. Türkisches Papier 158. Шиферная глина. Walkererde 159. Дву[т]канный холст. Zwillich

W zaprezentowanych powyżej czterech grupach chronologicznych mamy do czynie­

nia zarównoz leksemami jednowyrazowymi, jak teżz zestawieniami, zwykle dwuwy-razowymi. Stosunek ilościowy obu kategorii leksykalnychwynosi 199:111 na korzyść tych drugich, przy czym w grupie czwartej, skupiającej wyrazydotądw słownikach nienotowane, relacja ta przybiera nieco inne proporcje (131:27), a więc struktury dwu(kilku)wyrazowe osiągają tu zdecydowanąprzewagęnad jednowyrazowymi.

Nie ulegakwestii,że wszystkiewymienione w niniejszym rozdziale nazwy towa­ rów są ważne dla badaczahistorii leksyki rosyjskiej. Niemniejjednak na specjalne wyróżnienie zasługujegrupa leksemów jednowyrazowych, które posiadająszczegól­

ną wartość dlabadańnad chronologią i sposobami przyswajania niektórychwyrazów obcych w języku rosyjskim. Zaliczymy do nich, пр.: Алва. Ein türkisches Konfekt von Früchten;Хинхина. Chinarinde; Кубил. Grapen; Нейноги. Neunaugen; Pom. Rum; Сабир. Aloe; Ямшит.Buxbaumholz; Газа. Gaze; Асфур. Orientalischer Saf­ flor; Плиш. Plüsch; Салаб. Salep;Цедро. Cedro; Гинетас. Генетас.Genetkatzen;

Ялап. Jalapwurzel; Спиканард. IndianischeNarden. Spikanard; Арсел. Orseille;

Бенедикт. Kardobenedict; Берри(ы). Scharlachbeeren; Энзян. Enzian; Орлеан.

Orlean; Раушгельб. Rauschgelb; Шли[ф]ы? Kniebänder; Шитгельб. Schüttgelb;

Стинк. Meerstink; Стремлинги. Strömlinge; Вейдаш.Waidasche; Boy. Wau Ци­ бет. Zibeth; Блейглянц. Bleyglanz; Себастены. Schwarze Brustbeeren. Sebesten;

Покост. Firniss; Каурис. Kauris. Schnakenköpfe; Мелон. Melone; Блеерц. Pot-tloth. Парапли. Schirme.Regenschirme. Sonnenschirme.

W podsumowaniu powyższych obserwacji wypada stwierdzić, że napostawione wcześniej pytania o znaczenie Leksykonu Ph.A. Nemnicha dla studiów nad historią słownictwa rosyjskiego, a także codo zasadności wprowadzenia powyższegozabyt­ ku leksykograficznego do kanonu źródłowego petersburskiego słownika XVIII wie­

ku odpowiedzimająjednoznaczniepozytywny charakter. Rosyjska częśćLeksykonu z pewnością zasługuje na wnikliwą i wszechstronną analizę i uzupełnia w poważnym stopniu naszą wiedzę orozwoju leksykalnym języka rosyjskiego XVIII wieku.

Klasyfikacja etymologiczna badanego materiału leksykalnego polega w pierwszym rzędzie na oddzieleniu od siebie elementu rodzimegoi obcego,zapożyczonego. Iloś­

ciowo przedstawia się to następująco: 551 nazw ma charakter rodzimy(prasłowiański, wschodniosłowiański,rosyjski). Zbiór tennie wymaga dalszej szczegółowej prezen­ tacji. Pozostałą część rozpatrywanej terminologii handlowej zdradza oznaki obcości ijestwynikiem kontaktów języka rosyjskiegoz innymi językami szeroko rozumiane­

go Wschodu iZachodu.

Najliczniej reprezentowane sąleksemy zapożyczonejednowyrazowe (406). Nie­ co mniej (268) odnotowujemy dwuelementowych (rzadziej trzy- i więcej) połączeń wyrazowych, zazwyczaj przymiotnikowo-rzeczownikowych typuад[с]кий камень, флоретовойшелк, рвотной винной камень, znacznie mniejinnego rodzaju, пр.клей рыби[й] в книжках и скобках, опойка кожи, чучелы звери, литеры типограф­

щиков, голова сахару, atakże nielicznych złożeń, пр. полукармазин, полуобирь, мышеловки. Tegorodzaju nazwy towarów zostały wyodrębnione zuwagi na to, że są identyczne,bądź w dużymstopniuzbliżone pod względemswojej budowy do od­

powiedników niemieckich, пр. ад[с]кий камень - Höllenstein, яблоки земленые - Erdäpfel, жидовская смола - Judenpech, турецкая бумага - Türkisches Papier, полпиво - Halbbier.

Pewna część spośród tych (dwu-)kilkuelementowych połączeń wyrazowych może być zpowodzeniem uznana za kalki nazw niemieckich (ew. łacińskich czy formna­

leżących do innychjęzyków zachodnioeuropejskich), niemniej jednak trudno ustalić na obecnymetapiebadań,które jednostki leksykalne można traktować jako przykłady odwzorowania obcych struktur, a w przypadku których zgodność z ekwiwalentami niemieckimi jestniezależna lubprzypadkowa. Kwestiata wymaga pogłębionych stu­

diów. W tym miejscu chciałbym jeszcze nadmienić, iż kilkadziesiąt(ponad 90) po­

łączeń tego typu, jeślinie wykazywały one zgodnościz ekwiwalentami niemieckimi zaliczono doformacjirodzimych,пр.хло[п]чатая бумага - Baumwolle,чернойян­ тарь - Gagat,мышей горох-Wicken, сера горючая - Schwefel,соленыя огурцы - Essiggurken, усы у кита - Barten, быки икоровы - Rindvieh.

Zupełnie namarginesie plasująsię formacje całkowicie niejasne etymologicznie, którenieprzekraczająjednegodziesiątka. Niektóre nieuzyskały dotąd zadowalające­

go wyjaśnieniaw słownikach etymologicznych (кошлоки, яренки, семга, чишки), inne w ogóle się w nich nie znalazły (декуй, калан, полуметы, кирказон), nato­

miast w jednym przypadku (Nisnagrodski) nie udało się zadowalająco zidentyfiko­

wać zagadkowej nazwy futerka z czarnej wiewiórki syberyjskiej (Schwarz sibirisch Grauwerk).

Ze zrozumiałych powodów najbardziej interesująco przedstawia się grupa 406 jednostek leksykalnych jedno wy razowych o obcym rodowodzie. Ich pochodzenie

w znacznej części udało się ustalić na podstawie istniejących słowników etymo­ logicznych języka rosyjskiego (Vasmer, Czernych, KESRJ, ESRJ), ukraińskiego i białoruskiego (ESUM, ESBM) oraz innych słowników i monografii zawierających odpowiednie informacje etymologiczne (SSRLJ, SRJ XVIII, Witk., B-W-K, Hiittl- -Worth, Leeming, Otten). Uważna penetracja wymienionych słowników umożliwiła wyróżnienie aż 18 grup słownictwaw zależności odtego, zjakiego języka dany wyraz trafił bezpośrednio do rosyjskiego. W większości wypadków etymologom udało się z dużym prawdopodobieństwem ustalić ostatnie ogniwo transmisyjne, czyli język, który przekazał dany leksem językowirosyjskiemu, jednakżenierzadkomamydo czy­

nienia z sytuacją, kiedy to opinie autorów słowników etymologicznychnie są zgodne i wskazują na różne źródłazapożyczenia. Dlatego też stworzona została dodatkowa grupa(18), która skupiatego rodzaju trudne przypadki. Należy podkreślić, żeproble­

matyka zachodnioeuropejskichzapożyczeńwyrazowych w językurosyjskim wymaga zpewnością dalszychintensywnychstudiów i, żejęzykoznawstwo historyczne matu jeszcze wieledo zrobienia. W związku z powyższym przedstawiona tu klasyfikacja zapożyczeń w dużym stopniu posiada charakter hipotetyczny.

Aoto jak przedstawia się sytuacjawymienionej warstwy analizowanego słowni­

ctwa pod względem etymologicznym:

V.l. NAZWY TOWARÓW OBCEGOPOCHODZENIA V.1.1. ZAPOŻYCZENIAZ JĘZYKA GRECKIEGO (27) A (22)

Хрусталь, финифть,финик,фонари, ярь(медянка), известь, камедь, канаты, ки­ новарь, куклы, мастика, огурцы, олифа, полатки, полба, поталь, сахар, сандал, сердолик, сурик, уксус,ворганы.

В (5)

Чернило (kalka),единорог (kalka),лампады, иготь, кедр.

V.1.2. Z JĘZYKÓW ORIENTALNYCH(78) А (64)

Алмаз, алва,арбузы, асфур, бахрома, бадан, бадьян, бакан,башмаки,бисер, бура, буравы,бурки,бурундук,бусы, яшмы, ир,изюм, изумруд, юфть, камка, караянки, карандаши, карбыш, карлук, килимы, киндяк, кирпич, кишнец,кисея, колпаки, корсаки, ковры, коврижки, кулонки,кумач, кунжут, кушаки,

лапша, мануль,мерины, мишура, нашатырь, наждак,нефть, обирь, парча, пень­ ка, ревень, сабир, самшит, шатры, жемчуг, жесть, сургуч, сурки, тясьма, тазы, тем[ляк]и,чай, чубуки,чугун, чулки, войлоки.

в (14)

Ямшит, барсук, алмазы,сундук, серьги, фарфор, терпуги, арч,сафьян, чабраки, безмен,барабаны, бирюза, тал.

V.1.3. Z JĘZYKÓW UGROFIŃSKICH (6) А (4)

Камб[а]ла, кенги,росомаки (?), векша (?).

В (2)

Нерпа, морж.

V. 1.4. Z JĘZYKÓW SKANDYNAWSKICH (5) А (4)

Якори, мушели, сельди,ворвань.

В(1) Крюки.

V.1.5. Z JĘZYKÓW BAŁTYCKICH (2) А (2)

Янтарь, Пакля.

V.1.6. Z JĘZYKA(STARO-) CERKIEWNO-SŁOWIAŃSKIEGO (4) A(l)

Виноград.

B(3)

Агнец,овощ, скрижаль.

V. 1.7. Z JĘZYKAPOLSKIEGO (64) A(50)

Бляха, бутылки, материи,фольга,гагатки, галуны, гарус,гонты, гвоздика (kalka), яхонт,инбирь, ирха, камлот, каразея, кареты, кармазин,карты, коляски,[с]бруя, корал(ь)ки, коралы, крухмал(ь), лекарства, минног, мушки, одноколки, оливки, оселки, паргамин, пушки, пустернак, шафран, шалвея, шалфей, шли[ф]ы?, шнурки, шпаги, шпалеры,селитра,скипидар, смольчуг, снурки, шпильки, сталь, сыропы, табакерки, умбра,вохра, водка(kalka), цикория.

В (14)

Готовальни, покост, склянки, кролик, карбункел(ь), литеры, игольники, яхант, звон(о)ки, шнурован[и]е, щурупы,таблицы, лазорь,галоны.

V. 1.8. Z JĘZYKA POLSKIEGO LUB NIEMIECKIEGO (27) A(15)

Алабастр, амбра, арсеник, аврипигмент, кардамон, каштаны, кмин, кубил, мальвазея,мармор, перлы, рамы, тимон, терпентин, тмин.

В (12)

Себастены, гагат, газа, гипс,компас, кордован, мелон, мумия, спиканард, розма­

рин, топаз,циркуль.

VI.9. Z JĘZYKAHOLENDERSKIEGO(DIALEKTU DOLNONIEMIECKIEGO)