a) układ urbanistyczny
zachowany dość czytelny układ przestrzenny, z częściowo zniekształconym w pn. części rynkiem i ulicami wybiegającymi z jego naroży, blokami przyrynkowymi, wsch., pd., i północnym (zach.
przebudowany), zabudowa kwartałów z pocz. XX wieku, przebudowana, pozbawiona wartości. Jedynie bryła kościoła wypełniająca w całości wschodni blok przyrynkowy zasługuje na szczególną uwagę.
b) tereny historycznie ukształtowanych układów ruralistycznych, w tym o metryce średniowiecznej
Ruch kolonizacyjny i zakładanie nowych osad na interesującym nas obszarze, już w końcu XIII wieku, był dość intensywny, skoro na początku XIV wieku w najbliższej okolicy mogły funkcjonować aż trzy ośrodki parafialne. Najstarsze znane w Polsce wykazy świętopietrza z lat 1325-1327 notują parafie w Przybynowie, Leśniowie i Niegowej. W tym czasie Żarki mogły posiadać prawa miejskie, chociaż dopiero w 1382 roku w dokumencie Władysława II Opolczyka po raz pierwszy nazwano je miastem.
Obok poświadczonych źródłowo na pocz. XIV wieku Przybynowa i Leśniowa, kolejne miejscowości zarejestrowane zostały w 3 ćw. XIV stulecia. Jaworznik Wielki i Mały wymieniony został w 1373 roku, Przewodziszowice 1382, Kotowice 1385, Wysoka (Lelowska) 1386, Zawada 1393, Tarnawa 1394, Suliszowice 1412, Jaroszów 1428, Najpóźniej, bo dopiero w 1519 roku odnotowana została wieś
Czatachowa. Na uwagę zasługują 3 wsie , w których zachowały się elementy starego rozplanowania, wymagające dogłębnych badań, są to : Przybynów, Suliszowice, a przede wszystkim Wysoka, której układ przestrzenny jest wyraźnie owalnicowy. Pozostałe wsie to typowe ulicówki. Należy zaznaczyć, iż w niektórych wsiach zachował się stary układ rozplanowania zabudowy na działce siedliskowej (dom połączony z budynkiem inwentarskim i wolnostojąca stodoła).
c) architektura sakralna
Na obszarze gminy znajdują się cztery kościoły, jeden zespół klasztorny , z czego większość w samych Żarkach.
Najstarszą zachowaną świątynią jest murowany kościół parafialny pw. Śś. Ąp. Szymona i Judy Tadeusza w Żarkach.
Zbudowany w 1522 roku z fundacji Marcina Myszkowskiego, kasztelana wieluńskiego. Zniszczony przez pożar w 1702 roku, odbudowany w 1746 roku przez Męcińskich , a następnie 1811 r. Plany odbudowy sporządził krakowski budowniczy Czeremek. W 1846 roku ówczesny właściciel Żarek Piotr Steinkeller sfinansował przebudowę kościoła, według planów Henryka Marconiego. Wieża kościoła otrzymała neogotyckie zwieńczenie w postaci sterczyn w narożnikach, z tego też czasu pochodzi fasada. Pod k. XIX wieku wieżę przykryto hełmem z latarnią, który usunięto w czasie 1 wojny światowej. W latach osiemdziesiątych XX w, hełm został odtworzony. Na północ od kościoła znajduje się plebania, zbudowana w XVIII wieku, a później w XIX i pocz. XX wieku przebudowana. Jest to budynek jednopiętrowy Założony na rzucie prostokąta z wejściem od południa, dwutraktowy z sienią i klatką schodową na osi oraz korytarzem pomiędzy traktami na parterze.
W sieni i korytarzu sklepienie krzyżowo-kolebkowe o łuku koszowym.
Obecnie budynek nie jest użytkowany.
Zespół klasztorny w Żarkach- Leśniowie . Parafia wzmiankowana w 1326 roku ale obecny kościół wzniesiono w poł. XVI stulecia, w 1762 roku dobudowano kruchtę , W 1791 przedłużono nawę kosztem Adama Męcińskiego , kasztelana spicymierskiego. W 1798 sprawiono wieżyczkę na sygnaturkę , a w 1804 chór zakonny. Świątynia była wielokrotnie restaurowana, najpierw w 1782 r, a następnie w latach 1846-47, po 1 wojnie światowej (po 1918 r) oraz po pożarze w 1948 r, kiedy to odbudowano hełmy wież.
Obecna budowla posiada cechy stylowe gotycko-renesansowe.
Jest orientowana, jednonawowa , z węższym , połkoliście zamkniętym prezbiterium, przy którym od pn. zakrystia oraz chór zakonny na piętrze, łączący się z klasztorem. Przy nawie od południa znajduje się kruchta.
W zachodniej części w grubości muru schody na chór muzyczny. Ściany od zewnątrz oszkarpowane, zwieńczone profilowanym gzymsem.
Fasada pochodzi prawdopodobnie z XVIII wieku, o podziałach ramowych, z trójkątnym szczytem, ujętym dwiema wieżyczkami o czworobocznych hełmach.
Prezbiterium sklepione kolebką z lunetami, w nawie i zakrystii kolebkowo-krzyżowe. Wystrój i wyposażenie kościoła z XVIII wieku.
W XVIII wieku przy kościele zbudowano jednokondygnacyjny budynek klasztorny złożony z czterech skrzydeł zgrupowanych wokół kwadratowego wirydarza. Budowę klasztoru rozpoczęto w 1755 roku i kontynuowano z przerwami do 1771 roku. Następnie już w XX stuleciu (w 1936) został rozbudowany. Obiekt o cechach stylowych późnobarokowych. Usytuowany na północ od kościoła , połączony z nim na poziomie pierwszego piętra nowym chórem zakonnym, wspartym na arkadach. Od wschodu powiększony o budynek wzniesiony w 1936 r.
Piętrowy, od strony wirydarza dwupiętrowy (nadbudowany w 1936 r.).
Piwnice znajdują się pod skrzydłem wschodnim , o sklepieniu kolebkowym z lunetami. Układ wnętrza jednotraktowy z korytarzem od strony wirydarza. W skrzydle południowym główne wejście z przedsionkiem. W skrzydle zachodnim dwubiegowa klatka schodowa sklepiona kolebkowo, nad spocznikami krzyżowo. Na parterze skrzydła północnego zlokalizowany refektarz. Korytarze na parterze i piętrze przykryte sklepieniami kolebkowo-krzyżowymi i kolebkowymi z lunetami. W refektarzu sklepienie klasztorne z podwójnymi lunetami w narożnikach. Elewacje posiadają dekorację ramową .
Kościół szpitalny pw. Św. Barbary w Żarkach, wybudowany p.p. przed 1595 roku z drewna. W XVII lub na przełomie XVII i XVIII stulecia zastąpiony budowlą murowaną. Obecny kościół jednonawowy, z węższym , półkoliście zamkniętym prezbiterium. Od zachodu później dobudowano kruchtę. Dachy dwuspadowe , pobite gontem , z czworoboczną wieżyczką na sygnaturkę . Wewnątrz stropy, ściany pokryte polichromią z przełomu XVII i XVIII wiek. Chór muzyczny wsparty na dwóch drewnianych słupach. Organy barokowe.
W 1960 roku kościół posiadał następujące wyposażenie: ołtarz główny klasycystyczny, z fragmentami dekoracji liściastej, barokowej z pocz. XVIII wieku, z rzeźbami puttów oraz obrazem św. Barbary, barokowym w XVIII; ołtarze boczne barokowe z pocz. XVIII w, w lewym obraz św. Katarzyny, barokowy z 173[.], w prawym św.
Agnieszki, barokowy z XVIII w. Podczas prac remontowych rozpoczętych w 2009 roku odsłonięto polichromię na ścianach prezbiterium i nawy, datowaną na k. XVII i pocz. XVIII wieku.
Na wschód od miasta na wzgórzu w poł. XVIII wieku zbudowano murowany, niewielki kościół pw. Św. Stanisława Biskupa.
Położone na wschód od miasta przy drodze do Kotowic.
Wzmiankowana w 1595,1748 i 1763 jako kaplica drewniana.
Zachowane relikty budowli murowanej wymienione w źródłach po 1763 i 1782 jako nowo wzniesiona kaplica murowana. Od poł. XIX stulecia w ruinie. Była to budowla orientowana, jednonawowa , z węższym prezbiterium o nieregularnym, trójbocznym zamknięciu. Przed 1960 roku był zachowany duży fragment łuku oddzielającego nawę od prezbiterium. W ścianach nawy i prezbiterium nieregularnie rozmieszczone otwory okienne. Wejście główne od zachodu zamknięte półkoliście , od północy łukiem koszowym.
Z 1569 roku pochodzi kościół parafialny pw. Św. Piotra i Pawła w Przybynowie, odbudowany i powiększony w roku 1777.
Ponownie gruntownie odnawiany w 1863 i 1879 roku. Efektem licznych przebudów była utrata cech stylowych. Jest to budowla orientowana, murowana z kamienia i cegły, otynkowana, bez tynku pozostawiona ściana północna. Założona na rzucie wydłużonego prostokąta z węższym, dwuprzęsłowym prezbiterium i czteroprzęsłową nawą . Prezbiterium i dwa przęsła nawy starsze - z poł. XVI wieku, podobnie jak wieża. W XVIII stuleciu nawę przedłużono o dwa przęsła.
Przy prezbiterium od północy składzik z wejściem do korytarzyka biegnącego przy północnej ścianie nawy, od południa przedsionek ze schodkami do korytarzyka biegnącego wzdłuż ściany południowej oraz zakrystii. Przy drugim przęśle nawy od południa czworoboczna wieża - silnie przebudowana, przechodząca górą w ośmiobok - z kruchtą w przyziemiu. Pomiędzy wieżą a zakrystią wybudowano nowe podcienia filarowo-arkadowe. Ściany na zewnątrz oszkarpowane. Prezbiterium i nawy nakryte sklepieniem kolebkowo-krzyżowym, zakrystia i kruchta krzyżowym, składzik kolebkowym o przekroju owoidalnym., korytarzyki kolebkowym. Ściana tęczowa o łuku półkolistym, dekorowana pilastrami. Ściany nawy rozczłonkowane filarami przyściennymi, z pilastrami na narożach, z dekoracją stiukową, taką samą posiada sklepienie prezbiterium.
Ostatnia ze świątyń powstała w Kotowicach w 1930 roku.
Wówczas to drewnianą kapliczkę powiększono łącząc ją z murowanym budynkiem straży pożarnej i utworzono parafię
Na całym obszarze gminy rozsiane są liczne murowane kapliczki przydrożne, wznoszone na przestrzeni XIX stulecia. Tylko jedna pochodzi z XVIII wieku i znajduje się przy starej drodze z Leśniowa do Żarek (ob. ul. Mostowa)
Oprócz obiektów sakralnych rzymskokatolickich w Żarkach przetrwała jedna z dwóch istniejących tu Bożnic. Wzniesiona w XIX stuleciu, po 2 wojnie światowej, przebudowana i adaptowana na Dom Kultury i kino.
d) architektura i budownictwo
Zabudowa obszaru miejskiego pochodzi z pocz. XX w , tylko nieliczne budynki mieszkalne datowane są na koniec XIX wieku lub przełom XIX i XX stulecia i nie wyróżniają się niczym szczególnym. Starsze budynki tworzące pierzeje rynku w układzie kalenicowym, są murowane, jednopiętrowe, przykryte dachami o niewielkim spadku.
Obecnie pozbawione detalu architektonicznego, chociaż na fotografiach z pocz. XX wieku, zobaczyć można ozdobne opaski okienne i gzymsy.
Partery domów posiadały funkcje handlową, a piętra mieszkalną. Inny charakter zabudowy występuje przy ulicach wylotowych . Zachowane pojedyncze budynki są założone na rzucie prostokąta, często z sienią przejazdowa pośrodku, parterowe, z wysokimi dachami dwuspadowymi lub naczółkowymi. Wznoszono je głównie z kamienia wapiennego, ale czasem stosowano konstrukcję mieszaną murowano-drewnianą.
Zachowały się także charakterystyczne domy wznoszone z czerwonej cegły, z dekoracją wykonaną ze starannie ułożonych cegieł wokół okien, zwieńczenia ścian, interesującą stolarką. Na tle skromnej zabudowy miejskiej wyróżnia się tzw. „Dom Rejenta”, murowany z cegły.
Zupełnie innych charakter posiada nieliczna już tradycyjna zabudowa zlokalizowana na terenach wiejskich. W zasadzie nie zachowała się kompletna zabudowa działki siedliskowej. Istniejące jeszcze w latach 80-tych XX wieku drewniano-murowane domy i drewniane obiekty gospodarcze zastąpiono nowymi budynkami. Z tego względu na szczególną uwagę zasługuje zespół drewnianych domów, konstrukcji zrębowej, oszalowanych w Zaborzu, w Czatachowej z charakterystycznymi gankami od frontu, czy w Suliszowicach, gdzie zastosowano konstrukcję mieszaną drewniano-murowaną.
e) założenia dworsko-parkowo-folwarczne
Na terenie gminy Żarki z licznych , znanych ze źródeł dworów nie zachował się ani jeden. Pozostałości po rozległym, ogrodzonym murem z basztami założeniu dworskim z XVIII wieku, zachowały się tylko w Żarkach. Jest to przebudowany budynek dawnej rządcówki , prowadząca do dworu aleja, oraz jedna z wspomnianych baszt.
f) budowle obronne
W najbliższym otoczeniu Żarek w XIV stuleciu powstały warowne zamki Olsztyn, Bobolice, Potok „Ostrężnik” oraz strażnice w Suliszowicach, Przewodziszowicach, Lutowcu i Mirowie. Tę ostatnią strażnicę na początku XV wieku możnowładca Krystyn z Koziegłów rozbudował do formy zamku. Wszystkie wymienione budowle, od XVII stulecia pozostają w runie. Na terenie gminy znajdują się dwie strażnice:
w Przewodziszowicach oraz w Suliszowicach Po strażnicach w Suliszowicach pozostały już tylko niewielkie fragmenty jednej ze ścian.
g) budynki gospodarcze
Wyjątkowym zjawiskiem jest zespół stodół zlokalizowany w Żarkach na obrzeżach miasta - rodzaj dzielnicy stodolnej - jedyny zachowany w regionie. Tworzy go 48 budynków wolnostojących oraz połączonych parami, ustawionych regularnie w rzędach. Obecnie są to budynki murowane z kamienia wapiennego, które sukcesywnie zastępowały wcześniejsze drewniane , konstrukcji zrębowej ale układ zespołu pozostał niezmieniony.
h) zabytki techniki
Z wielu funkcjonujących w przeszłości na terenie gminy urządzeń obiektów „przemysłowych”, kuźnice, młyny , fabryk, pozostały już tylko dwa budynki młynów w Żarkach, pozbawione już urządzeń.
Zbudowane zostały na pocz. XX wieku, zapewne w tradycyjnym - od wieków - miejscu.
i) cmentarze
na obszarze Gminy funkcjonują dwa grzebalne cmentarze rzymskokatolickie, w Żarkach i Przybynowie, oba założone ok. poł. XIX wieku. Są to dość rozległe założenia w całości ogrodzone murem z kamienia wapiennego. Zachowały się pojedyncze nagrobki z poł. XIX wieku i dość liczne z k. XIX stulecia. Niestety ich stan zachowania nie jest zadawalający, zwłaszcza na cmentarzu w Żarkach.
Po społeczności żydowskiej , stanowiącej liczną grupę (aż do II wojny światowej), wśród mieszkańców Żarek, pozostał nieczynny od półwiecza cmentarz żydowski z zachowanymi macewami, wykonanymi z kamienia wapiennego. Cmentarz założono przed 1821 rokiem. Kilka lat temu został on uporządkowany, a uszkodzone macewy ulokowane na specjalnie wybudowanym murze, tworząc lapidarium. Obecnie cmentarz jest znów zaniedbany. Kolejna nekropolia również nieczynna, ale dobrze utrzymana, znajduje się w Kotowicach. Jest to cmentarz wojenny z 1915 roku, założony w lesie, na którym żeliwne krzyże usytuowano w regularnych kwaterach.
j) historyczny układ dróg
Najstarsze drogi na terenie gminy wykształciły się w średniowieczu.
Niewątpliwie najwcześniej poświadczoną w źródłach jest ponad lokalna droga prowadząca z Krakowa do Poznania. Na terenie miasta jest to (ob. ul. Piłsudskiego), dawniej Krakowska. Nieco późniejsze, bo XV
wieczne, są drogi lokalne , na przykład z Koziegłów przez Żarki, Niegowę do Lelowa , gdzie znajdowało się centrum powiatu sądowego, aż do rozbiorów, oraz z Żarek przez Potok do Przyrowa.
Ważnymi ciągami komunikacyjnymi są zachowane trakty z Żarek do Mirowa oraz z Żarek do Leśniowa, ten ostatni także średniowieczny.
Większość historycznych dróg jest jeszcze czytelna i istnieje możliwość ich wyeksponowania.
V.2. 4. Zabytki ruchome
Na terenie Gminy znajduje się 119 zabytków ruchomych, stanowiące wyposażenie trzech kościołów. Większość zabytków pochodzi z XVIII wieku. Są to ołtarze z 1 poł. XVIII wieku w Żarkach i w Leśniowie, rzeźby i obrazy. Interesujące są również naczynia liturgiczne datowane na poł. XVII wieku. W kościele w Żarkach zachowało się epitafium Jana Korycińskiego, a w Leśniowie jego portret. Najcenniejszym zabytkiem jest gotycka figurka Matki Bożej z 2 poł. XIV wieku, przechowywana w kościele paulinów w Leśniowie. Z wymienionych świątyń tylko kościół parafialny w Przybynowie posiada dekorację stiukową na ścianach i sklepieniu prezbiterium. Ostatnio odsłonięta została polichromia na ścianach nawy i prezbiterium kościoła fil. Pw. Św.
Barbary w Żarkach, wstępnie datowana na k. XVII i pocz. XVIII wieku.
W Żarkach znajdują się trzy rzeźby : św. Floriana z XIX w, św. Jana Nepomucena z przełomu XVIII i XIX w, oraz Matki Boskiej z 2 poł. lub z k. XIX wieku. Ponadto na całym obszarze występują dość liczne kapliczki słupowe i krzyże , głównie z pocz. XX wieku.