Gmina Żarki należy do obszarów dość jednolitych, zarówno pod względem fizjograficznym jak i historycznym. Oczywiście należy przy tym pamiętać, iż współczesny przebieg granic jest tworem sztucznym i w zasadzie nie nawiązuje do żadnej jednostki terytorialnej o dawniejszych tradycjach. W obu aspektach fizjograficznym i historycznym obszar gminy jest dość zwartym fragmentem większych jednostek, w sensie czysto geograficznym jest on fragmentem Wyżyny Częstochowskiej, będącej podregionem Wyżyny Krakowsko-Częstochowskiej.
Istotną determinantą rozwoju społecznego obszarów wchodzących w skład gminy Żarki było także ich usytuowanie geopolityczne. Żarki leżą w północno-zachodnim cyplu Małopolski, w
okresie przedrozbiorowym zawsze należały do ziemi krakowskiej i województwa krakowskiego.
Ruch kolonizacyjny i zakładanie nowych osad musiał być w końcu XIII wieku bardzo intensywny, skoro już na początku XIV wieku w najbliższej okolicy mogły powstać aż trzy ośrodki parafialne.
Najstarsze znane w Polsce wykazy świętopietrza z lat 1325-1327 notują parafie w Przybynowie, Leśniowie i Niegowej. Skądinąd wiadomo, iż w Przybynowie parafię odnotowano już w latach 1306-1308.
Można zasadnie przypuszczać, iż w tym czasie Żarki mogły już posiadać prawa miejskie, chociaż dopiero w 1382 roku w dokumencie Władysława II Opolczyka po raz pierwszy nazwano miastem.
Większość okolicznych osad zapewne już wówczas istniała . Obok poświadczonych źródłowo już wcześniej Przybynowa i Leśniowa, kolejne miejscowości rejestrują w 3 ćw. XIV stulecia.
Jaworznik Wielki i Mały wymieniony został w 1373 roku, Przewodziszowice 1382, Kotowice 1385, Wysoka (Lelowska) 1386, Zawada 1393, Tarnawa 1394, Suliszowice 1412, Jaroszów 1428, Najpóźniej, bo dopiero w 1519 roku odnotowana została wieś Czatachowa.
Jak z powyższego wynika współczesny kształt zagospodarowania obszaru należącego do gminy Żarki, wyłonił się w zdecydowanym stopniu na fali ruchu osadniczego od poł. XIII do początku XV stulecia.
Późniejsze dopełnienie sieci osadniczej było już całkiem nieznaczne i dotyczyło jedynie niewielkich punktów osadniczych o charakterze
„przemysłowym” – czyli młyny i kuźnice. Powstawały one przeważnie w lesistej i podmokłej okolicy obniżenia górnej Warty w południowo-zachodniej części obszaru gminy.
W XV wieku stara, wczesnośredniowieczna droga handlowa z Krakowa do Wrocławia i Wielkopolski, biegnąca przez Żarnowiec, Lelów i Mstów, straciła na znaczeniu na rzecz nowego szlaku z Krakowa przez Olkusz, Ogrodzieniec, Włodowice, Żarki, Częstochowę, Kłobuck do Krzepic, gdzie szlak ten dzielił się na drogę przez Kluczbork do Wrocławia i prze Wieluń, Kalisz do Poznania. W tym czasie zapewne rozwinęły się drogi lokalne , na przykład z Koziegłów przez Żarki, Niegowę do Lelowa , gdzie znajdowało się centrum powiatu sądowego, aż do rozbiorów, oraz z Żarek przez Potok do Przyrowa. Żarki stały się zatem dość ważnym w skali lokalnej węzłem komunikacyjnym.
Rozwój stosunków własnościowych w zdecydowany sposób wpłynął na specyfikę społeczno-gospodarczą regionu. W czasach dostatecznie oświetlonych źródłami historycznymi większość interesujących nas miejscowości była własnością rycerską. Ostatecznie w składzie dóbr królewskich pozostały tylko dwie osad: Suliszowice i
Czatachowa, które aż do rozbiorów wchodziły w skład starostwa olsztyńskiego.
W dziejach Żarek i obszaru wchodzącego w skład współczesnej gminy wydzielić można kilka zasadniczych etapów, z których każdy pozostawił specyficzne ślady w postaci reliktów architektonicznych i rozwiązań przestrzennych
Etap pierwszy trwał od XIII do pocz. XV wieku i zadecydował o wykształceniu sieci osadniczej regionu. Proces przebiegający na fali ruchu osadniczego ostatecznie przesądził o powstaniu większości punktów osadniczych wiejskich oraz lokacji miejskie Żarek. Wstępna analiza mocno już przekształconych układów ruralistycznych zdaje się sugerować pewien charakterystyczny typ osad wiejskich w regionie, mianowicie ulicówki lub rzędówki, z zabudowaniami mieszkalnymi usytuowanymi szczytem do drogi i łanowym rozłogiem pól. Takie założenia czytelne są jeszcze w najstarszych częściach osad. Do wyjątków należą wsie wielodrożne (Przybynów, Jaworznik i Suliszowice). Do pierwszego etapu należy naturalnie odnieść układ przestrzenny miasta, powstałego na drodze lokacji dokonanej w drugiej połowie XIV stulecia i ugruntowanej dokumentem Władysława Jagiełły z 1406 roku. Układ urbanistyczny zdeterminowany został przez historyczny szlak komunikacyjny, którego wykształcenie należy odnieść do omawianego okresu. Historyczna droga z Krakowa do Wrocławia i Poznania , przebiegająca przez Kotowice, Jaworznik, Żarki jest więc jednym z elementów infrastruktury społecznej powstałym w średniowieczu. W krajobrazie pojawiły się wieże kościołów w Przybynowie , Leśniowie i Żarkach. Świątynie te zastępowano nowymi obiektami, realizowanymi w wiekach późniejszych. Do naszych czasów dotrwał oczywiście przebudowany kościół pw. Św. Piotra i Pawła w Przybynowie. Z pozostałości budowli owych czasów należy również wymienić relikty strażnic warownych w Suliszowicach i Przewodziszowicach, które powstały w ramach wielkiej akcji umacniania granicy ze Śląskiem przez Kazimierza Wielkiego, razem z zespołem zamków jurajskich, m.in. w Olsztynie i Bobolicach.
Etap drugi trwał na przestrzeni XV stulecia i był ściśle związany z dokonującym się podówczas procesem polaryzacji stosunków majątkowych. Konsekwencją tego procesu było uporządkowanie przestrzeni społecznej na kilka następnych stuleci.
Wtedy właśnie powstał wielki kompleks majątkowy mirowsko-żarecki z miastem Żarki jako centrum handlowo-usługowym. Zanim do tego doszło miasto zmieniło właściciela i z dóbr królewskich przeszło w ręce prywatne. W związku z tą zmiana wyłoniła się potrzeba urządzenia rezydencji rycerskich właścicieli Żarek. Dwór taki istotnie powstał w
dość krótkim czasie i zapewne było to założenie obronne, wzmiankowane już w 1447 roku. Dobrze poświadczony jest także młyn żarecki i słodownie.
Etap trzeci, trwający najdłużej to czasy funkcjonowania feudalnego „państewka żareckiego” Myszkowskich, Korycińskich i Męcińskich. Rozpoczynał się on na przełomie XV i XVI wieku i trwał po lata trzydzieste dziewiętnastego stulecia. Centralne usytuowanie Żarek, ugruntowane przywilejami gospodarczymi (organizacja targów, jarmarków, cechów), uwidocznione zostało już na wstępie omawianego okresu przez organizację prepozytury żareckiej ufundowanej w 1519 roku przez Marcina Myszkowskiego. Powstające w związku z tym w latach 1518-1522 obiekty sakralne nie przetrwały w nadanej im wówczas formie do naszych czasów.
Kościół żarecki był wielokrotnie przebudowywany (po pożarze w 1702 r, w 1811 i 1846). Podobnie kościół w Przybynowie, obecny wygląd otrzymał po przebudowie w 1777 roku. Dość istotne znaczenie miało rozbudowanie kościoła leśniowskiego i umieszczenie w nim przez Jana Korycińskiego gotyckiej figurki Matki Bożej, otoczonej wielkim kultem, a przy nim klasztor, początkowo karmelitów bosych, a później paulinów. Ożywienie ruchu religijnego w Leśniowie jeszcze bardziej związało tę osadę z Żarkami. Droga łącząca dotychczas obie osady z biegiem czasu stała się zbyt wąska i koniecznością było wyznaczenie nowej osi komunikacyjnej , wzdłuż której sukcesywnie postępowała zabudowa (Ob. ul. Leśniowska).
Jak już wspomniano wyżej, po upadku znaczenia zamku w Mirowie i opuszczenia ich przez Myszkowskich, siedziba właścicieli zespołu majątkowego umieszczona została w Żarkach. Od czasów Korycińskich, a więc od lat 30-tych XVII wieku istniał tu dwór modrzewiowy zapewne o cechach obronnych i być może wzniesiony na miejscu dawnej siedziby Kobyłów z XV wieku.
Założenie dworskie rozciągało się na południowy-zachód od zwartej zabudowy miasta i stanowiło jeszcze jeden istotny element w krajobrazie miejskich. W XVIII stuleciu , za czasów Męcińskich, dwór przybrał formę murowanego pałacu, posadowionego w centralnym punkcie dobrze urządzonego, rozległego parku. Całość założenia ogrodzona była murem z basztami. Zapewne reministencją tego założenia jeszcze niedawno były zachowane fragmenty muru i dwie baszty oraz budynek bramny. Budynek rządcówki jeszcze w okresie międzywojennym pełnił funkcje dworskie.
Niewątpliwie wspominane w XVIII stuleciu dwory w osadach położonych na terenie gminy zaistniały właśnie w tym etapie.
Dwory odnotowano w Przybynowie, Suliszowicach, Przewodziszowicach, Kotowicach, Jaworzniku, Jaroszowie oraz
Czatachowej. Zapewne były to budynki niewielkie, pewnie w większości drewniane, skoro żaden nie przetrwał nawet do XIX stulecia.
Pewnymi śladami układów przestrzennych związanych z funkcjonowaniem kompleksu mirowsko-żareckiego może być także gościniec mirowski, wiodący bezpośrednio z Żarek do Mirowa. To lokalne połączenie komunikacyjne może być jeszcze starsze, ponieważ już w XIV wieku trafiamy w źródłach na wzmianki o łanach w Wilczym Dole, a jest to miejsce położone właśnie przy owym gościńcu.
Pod koniec omawianego okresu w latach 1820-1830 powstała droga z Krakowa do Częstochowy, która wiodła przez Żarki uzyskała bitą nawierzchnię. W 1875 roku , z inicjatywy hrabiów Krasińskich rozpoczęto budowę drogi Złoty Potok – Żarki.
Rozwój osadnictwa wiejskiego w najbliższym otoczeniu Żarek był nieznaczny. W XVI stuleciu na nowo lokowano wieś Czatachową. W lesistej i podmokłej okolicy, w obniżeniu Warty powstawały niewielkie punkty osadnicze o charakterze przemysłowym, np. młyn i kuźnica Masłoń nad Czarną Strugą , czy pobliski młyn Olesiów, wzmiankowane już XVIII wieku. W tym czasie jako Połomia odnotowany został tylko las , natomiast na Mapie Kwatermistrzowskiej z 1839 roku widnieje już osada Połomia, a przy drodze do Koziegłów pojedyncze zabudowania Dzierzna i Ostrowa oraz młyn Ordon w miejscu Kaczego Błota. Na tej samej mapie widoczne są również przysiółki już dobrze rozwiniętej wsi Suliszowice, które uzyskały własne nazwy (Zastunie, Szczypie i Podlesie).
Etap czwarty to próby uprzemysłowienia Żarek i okolicy przez nowego właściciela i wybitnego przemysłowca Piotra Antoniego Steinkellera. On to wykupieniu dóbr żareckich rozpoczął liczne inwestycje . W 1832 roku zbudował cegielnię, browar, młyn amerykański, cukrownię, jatki w Rynku, piekarnię, gorzelnie, a przede wszystkim jedna z największych w Królestwie fabrykę maszyn i narzędzi. Kompleks obiektów fabrycznych powstał bezpośrednio na południe od terenów dworskich i był jak na owe czasy imponujący. Kłopoty finansowe Steinkellera w końcu lat 40-tych XIX wieku spowodowały zmianę właścicieli dóbr żareckich i branży przemysłowej. W 1880 roku w murach fabryki uruchomiono przędzalnię bawełny, która była własnością Szajblerów.
W latach 20-tych XX wieku fabryka spłonęła i pozostały po niej jedynie ruiny. Obecnie tren całkowicie uporządkowany. Po powstaniu styczniowym miasto podupadło. Utraciło prawa miejskie , które odzyskało dopiero po 2 wojnie światowej.
Okres dwudziestolecia międzywojennego nie przyniósł istotniejszych zmian w układzie urbanistycznym miasta.