Instytut Botaniki, Wydział Biologii i Nauk o Ziemi, Uniwersytet Jagielloński, ul. Kopernika 27, 31-501 Kraków, *Adam.Zajac@ib.uj.edu.pl, **zajacm@ib.uj.edu.pl
Badania taksonomiczne i chorologiczne Instytutu Dendrologii kojarzą się każde-mu botanikowi z dwoma dziełami tam właśnie powstałymi – „Atlasem rozmiesz-czenia drzew i krzewów w Polsce” oraz z dziełem równie wybitnym co rzadkim na półkach bibliotecznych, czyli „Chorology of Trees and Shrubs in South-West Asia and Adjacent Regions”. Pierwsze z nich było w zakresie rozmieszczenia roślin na-czyniowych w Polsce pionierskie. Oparte na trudnej metodyce map punktowych przedstawiało zasięgi w naszym kraju z dokładnością wcześniej niespotykaną.
Nie zawierało oczywiście, bo nie mogło, map wszystkich taksonów, szczególnie z grup krytycznych, ale stanowiło w owym czasie istotny wzór do naśladowania.
Drugie z nich, wydawałoby się zupełnie oderwane od możliwości ówczesnej na-uki w Polsce, było nadzwyczajnym zjawiskiem naukowym na skalę światową, do dzisiaj zresztą trudnym do powtórzenia.
„Atlas rozmieszczenia drzew i krzewów w Polsce” publikowany w latach 1962–1981 i zawierający mapy 162 taksonów, w różnych zmieniających się skła-dach redaktorów i autorów, stał się podstawą badań szczegółowych zasięgów w różnych regionach Polski (np. Sudety), a trudniejsze grupy taksonomiczne – przedmiotem szczegółowych badań (np. rodzaje Pinus czy Rubus). W zasadzie dzięki wieloletniej pracy stworzono dzieło służące wielu pokoleniom i stanowią-ce doskonałą podstawę do kartowania gatunków w „Atlasie rozmieszczenia ro-ślin naczyniowych w Polsce”. Dzisiaj problemem są zadomawiające się w Polsce drzewa i krzewy introdukowane do parków i ogrodów. Występują duże trudności z ich identyfikacją oraz oceną, czy mamy do czynienia już z gatunkiem zadomo-wionym, czy tylko lokalnym uciekinierem z upraw (np. rodzaj Spiraea). Ocenia-jąc dzisiaj potrzeby kartograficzne, można wskazać kilka rodzajów, których mapy powinny zostać opracowane na nowo. Dotyczy to takich rodzajów, jak: Crataegus, Populus czy Larix. Ten ostatni powinien być również zbadany pod względem tak-sonomicznym, i to metodami molekularnymi. Problemem jest tu obecność i roz-szerzanie się zasięgu w Polsce inwazyjnego (?) modrzewia japońskiego.
Badania nad roślinami drzewiastymi i krzewami w Polsce, którym „Atlas” dał asumpt, rozwijają się w Instytucie Dendrologii w różnych kierunkach. Wspo-mniane już badania nad Pinus dotyczą różnych problemów taksonomicznych i chorologicznych taksonów krytycznych, np. Pinus uncinata i innych. Badania te
prowadzone są na szerokim tle co najmniej europejskiego zasięgu. Są one wyko-nywane zarówno klasycznymi metodami biometrycznymi, jak i molekularnymi.
Publikowane są w najlepszych czasopismach z tej dziedziny, takich jak np. „Plant Systematics and Evolution”, „Plant Biosystems” czy „Flora”. Na podkreślenie zasługuje tu pewien metodyczny problem o dużym znaczeniu. W badaniach bio-metrycznych na szpilkach, np. sosen, wykazano bardzo daleko idącą zbieżność w wynikach biometrycznych i molekularnych. Ta prawidłowość została potwier-dzona w szeregu badań, co stwarza możliwość uniknięcia w wielu przypadkach kosztownych badań molekularnych.
Istotnym problemem poruszanym w licznych publikacjach jest kwestia ochro-ny puli genowej rosnących w Polsce drzew i krzewów. Dotyczy to zarówno obiek-tów ochrony obszarowej, jak i poszczególnych gatunków w ich zasięgach w Pol-sce czy też poszczególnych ich stanowisk. To bardzo ważna strona działalności Instytutu Dendrologii, gdyż w parku dendrologicznym istnieje możliwość ochro-ny przedstawicieli narażoochro-nych na wyginięcie populacji ex situ .
Z rodzajów nieuwzględnionych w „Atlasie” trzeba kilka słów poświęcić mo-nografii mającej kluczowe znaczenie nie tylko dla Polski, ale dla całej Europy Środkowej. Mamy tutaj na myśli monografię rodzaju Rubus autorstwa J. Zieliń-skiego. Ta klasyczna już praca umożliwiła wykonanie map z Polski dla „Atlas Flo-rae Europaeae. Distribution of Vascular Plants in Europe”, którego XV tom był temu rodzajowi poświęcony. Polska znalazła się w ten sposób wśród nielicznych krajów Europy, gdzie problem ten został w nowoczesny sposób rozwiązany.
Wymieniony atlas rozmieszczenia drzew i krzewów w południowo-zachod-niej Azji i przyległych regionach autorstwa K. Browicza (w nielicznych tomach J. Zielińskiego) był wynikiem badań całej Pracowni Systematyki i Geografii ID.
Wydany w niewielkiej liczbie egzemplarzy jest unikatowym dziełem, które na-wet kilkadziesiąt lat później trudne by było do powtórzenia. Badania terenowe, poszukiwania w herbariach i literaturze dały w wyniku, jeden z niewielu w lite-raturze światowej, komplet 575 map taksonów. W zasadzie dzieło to po ewen-tualnych uzupełnieniach powinno być jeszcze raz opublikowane, być może ze zmienionym tytułem i rozszerzonym składem autorskim. Ostatni, 11 tom, będą-cy podsumowaniem, w niewielkim tylko stopniu wykorzystuje olbrzymi ładunek wiedzy w nim zawartej. Może on jeszcze posłużyć do wnikliwych analiz fitoge-ograficznych tak bardzo brakujących w tym regionie świata.
Wprowadzenie przez mistrza Kazimierza Browicza całej pracowni w pro-blematykę taksonomiczną i fitogeograficzną wschodniego Śródziemnomorza i południowo-zachodniej Azji zaowocowało udziałem przedstawicieli pracowni w szeregu flor, takich jak np. „Flora of Turkey”, „Mountain Flora of Greece”,
„Flora Hellenica” (w druku), „Endemic Plants of Greece” i innych. Pojawiło się też wiele doniesień florystycznych, taksonomicznych i fitogeograficznych dla tego regionu. Bardzo istotne są badania na całym obszarze śródziemnomorskim nad reliktowymi populacjami roślin drzewiastych. Także badania w zakresie alfa taksonomii poparte badaniami molekularnymi na gatunkami rodzaju Juniperus są bardzo ważne dla zrozumienia przemian flory śródziemnomorskiej w ostat-nim okresie trzeciorzędu i czwartorzędu. Są to też wstępne badania, które mogą
w przyszłości posłużyć do postawienia nowych hipotez o genezie flory śród-ziemnomorskiej .
Pracownia Systematyki i Geografii ID, bo to jej dorobek w głównej mierze omawiamy, jest jednym z liczących się światowych centrów nad badaniami takso-nomicznymi i fitogeograficznymi roślin drzewiastych. Rozwijana konsekwentnie przez dziesięciolecia tematyka badawcza dała istotne rezultaty w postaci znaczą-cych dzieł i wielu setek prac o zróżnicowanym zasięgu oddziaływania, ale na od-powiednim poziomie naukowym. Jej rola w Instytucie Dendrologii jest bardzo istotna, bo dokładne określenie taksonu jest ważne dla wielu badań.
Ważkim rezultatem badań i specjalnych działań pracowników jest gromadzenie materiałów w postaci zielnika. Jest to jeden z wyspecjalizowanych zbiorów, które-go istnienie, odpowiednia konserwacja i rozwój powinny należeć do niezbywal-nych zadań Instytutu Dendrologii.