1) obraza prawa materialnego ma miejsce wtedy, gdy stan faktyczny został w orzeczeniu prawidłowo ustalony, a nie zastosowano do niego właściwego przepisu
2) nie ma obrazy prawa materialnego, gdy wadliwość orzeczenia w tym zakresie jest wynikiem błędnych ustaleń faktycznych przyjętych za jego podstawę – w takich wypadkach podstawą odwoławczą może być tylko zarzut błędu w ustaleniach faktycznych przyjętych za podstawę wyroku, a nie obrazy prawa materialnego
Przyczyny względne – art. 438 k.p.k.
to naruszenia norm procesowych w toku postępowania i w samym orzeczeniu m.in. przez:
a) zaniechanie określonych nakazów przewidzianych w procedurze (error in omittendo), np. nieodczytanie poprzednich zeznań, mimo wyraźnej sprzeczności w obecnych i poprzednich zeznaniach (zob. art. 391), czy nieprzeprowadzenie dowodów, których przeprowadzenie jest obowiązkowe;
b) działanie sprzeczne z określonymi normami statuującymi zakazy danego działania (error in faciendo), np. odczytanie oskarżonemu jego uprzednich oświadczeń składanych w roli świadka (zob. art. 389);
c) naruszenie przepisów dotyczących samego orzekania, konstruowania orzeczenia itp. (error in iudicando), np.
sprzeczności między orzeczeniem a uzasadnieniem, sprzeczności w treści samego uzasadnienia itp.
Zmiana lub uchylenie orzeczenia z uwagi na naruszenie przepisów postępowania może nastąpić nie przy każdej takiej obrazie, a jedynie wówczas, gdy obraza ta mogła mieć wpływ na treść orzeczenia
Niektóre naruszenia przepisów postępowania stanowią jednak tzw. bezwzględne podstawy odwoławcze (art. 439 § 1).
Zarzut obrazy prawa procesowego może być - i w praktyce bywa - łączony z zarzutem błędu w ustaleniach faktycznych, jako że wiąże się on często z podnoszeniem uchybień proceduralnych, które doprowadziły do wadliwych ustaleń
faktycznych
ZWRÓĆ UWAGĘ!
art. 427 § 4 - W postępowaniu przed sądem, które zostało wszczęte z inicjatywy strony, w środku odwoławczym nie można podnosić zarzutu nieprzeprowadzenia przez sąd określonego dowodu, jeżeli strona nie składała w tym zakresie wniosku dowodowego, zarzutu przeprowadzenia dowodu pomimo braku wniosku strony w tym przedmiocie, ani też zarzutu naruszenia przepisów dotyczących aktywności sądu przy przeprowadzaniu dowodów, w tym również przeprowadzenia dowodu poza zakresem tezy dowodowej.
Znowelizowany art. 447 § 1 ogranicza ponadto zakres możliwych do zarzucenia naruszeń prawa procesowego, albowiem stanowi, że podstawą apelacji nie mogą być zarzuty określone w art. 438 pkt 3 i 4, związane z treścią zawartego porozumienia, o którym mowa w art.
343, art. 343a i art. 387.
Obraza przepisów postępowania, jeśli mogła mieć wpływ na treść orzeczenia - orzecznictwo
Z dotychczasowego orzecznictwa wynika, że do naruszeń przepisów postępowania mogących mieć wpływ na treść orzeczenia zaliczano m.in.:
1) bezzasadne oddalanie wniosku dowodowego (zob. np. wyrok SN z dnia 18 grudnia 1975 r., Rw 680/75),
2) nieodczytanie świadkowi uprzednich jego zeznań mimo odmienności w zeznawaniu (wyrok SN z dnia 21 maja 1984 r., I KR 92/84), 3) oparcie się na nieujawnionych częściach materiału dowodowego (wyrok SN z dnia 30 lipca 1979 r., III KR 196/79, wyrok SA we
Wrocławiu z dnia 19 kwietnia 2001 r., II AKa 108/01, LEX nr 48363),
4) bezzasadne ograniczenie postępowania dowodowego do wyjaśnień oskarżonego (wyrok SN z dnia 4 marca 1985 r., V KRN 116/85),
5) odebranie zeznań przy nieuprzedzeniu świadka o odpowiedzialności karnej za fałszywe zeznanie (wyrok SN z dnia 5 czerwca 1979 r., III KRN 129/79),
6) doręczenie oskarżonemu aktu oskarżenia dopiero na rozprawie i przeprowadzenie procesu, zwłaszcza gdy bronił się on sam (wyrok SN z dnia 31 lipca 1979 r., V KRN 139/79),
7) naruszenie przepisu o udzieleniu ostatniego głosu oskarżonemu (wyrok SN z dnia 7 stycznia 1972 r., II KR 163/72),
8) prowadzenie rozprawy w fazie głosów stron i wyrokowania pod nieusprawiedliwioną nieobecność obrońcy, bez uzyskania zgody oskarżonego na tę absencję (wyrok SN z dnia 7 kwietnia 2010 r., V KK 273/09),
9) nieuwzględnienie wniosku obrońcy o odroczenie rozprawy przed zamknięciem przewodu sądowego i uniemożliwienie mu złożenia wniosków dowodowych oraz zabrania głosu (wyrok SN z dnia 21 lutego 2011 r., WA 34/10, LEX nr 846188),
10) naruszenie przez organy procesowe przepisów i uniemożliwienie przez to uczestnikowi postępowania wstąpienia w prawa strony (postanowienie SN z dnia 17 czerwca 1993 r., II KRN 91/93),
11) dopuszczenie do prowadzenia przez jednego adwokata obrony kilku oskarżonych, gdy interesy ich były sprzeczne (wyrok SN z dnia 12 czerwca 1980 r., II KR 163/80),
12) naruszenie zasady ciągłości rozprawy przez szczególnie długie okresy przerwy, gdyż "uzasadnia to przyjęcie, że skład orzekający sądu mógł nie ogarnąć pamięcią dowodów przeprowadzonych przed przerwą i że mogło to mieć wpływ na treść wyroku" (wyrok SN z dnia 15 września 1978 r., IV KR 178/78),
13) wyznaczenie składu orzekającego z naruszeniem art. 350 § 1 i art. 351 § 1 (uchwała SN z dnia 17 listopada 2005 r., I KZP 43/05) 14) niewyłączenie z niego sędziego mimo istnienia okoliczności mogących wywołać uzasadnioną wątpliwość co do jego bezstronności
Obraza przepisów postępowania, jeśli mogła mieć wpływ na treść orzeczenia – naruszenie zasad procesowych
Obraza prawa procesowego może też oznaczać naruszenie zasad procesowych, takich jak m.in.: zasada prawdy (art. 2 § 2), obiektywizmu (art. 4), domniemania niewinności i in dubio pro reo (art. 5), prawa do obrony (art. 6) czy swobodnej oceny dowodów (art. 7).
Należy jednak mieć na względzie, że są to tylko naczelne dyrektywy procesowe, wskazujące na zasady, na jakich opiera się postępowanie karne, a więc na konieczność postępowania w sposób w nich wskazany, czyli zmierzający do określonego celu (zasada prawdy) lub uwzględniania w postępowaniu określonych wymogów podczas procedowania (obiektywizm, przestrzeganie domniemania niewinności i płynących z niego konsekwencji, swobodna, a nie dowolna ocena dowodów), w tym gwarancji procesowych (prawo do obrony). Normy te, z uwagi na ich ogólność, obudowane są następnie w procedurze karnej stosownymi przepisami w celu zapewnienia realizacji tych dyrektyw, a więc
przepisami je konkretyzującymi. Tym samym nie można ograniczyć się do zarzucenia jedynie obrazy
przepisu statuującego daną zasadę, lecz zawsze należy wskazać ten konkretny przepis proceduralny, poprzez uchybienie któremu doszło do naruszenia określonej zasady, oraz fakt, że mogło to mieć wpływ na treść skarżonego orzeczenia.
Zasadnie więc wskazuje się w orzecznictwie, że obraza art. 2 § 4 czy art. 4 nie może być autonomiczną, samodzielną podstawą środka zaskarżenia i musi być połączona z wykazaniem uchybień konkretnym przepisom realizującym te zasady (zob. np. postanowienia SN: z dnia 27 marca 2007 r., III KK 461/06, z dnia 24 stycznia 2008 r., II KK 275/07, LEX nr 346665, czy z dnia 3 kwietnia 2012 r., V KK 338/11, LEX nr 1163976).
Jeżeli chodzi o obrazę art. 5 § 2, to trafnie akcentuje się, iż zasadny zarzut w tej materii jest możliwy jedynie wtedy, gdy wykazuje się, że sąd powziął rzeczywiście wątpliwości co do treści ustaleń faktycznych i wobec ich usunięcia rozstrzygnął je na niekorzyść oskarżonego, ale nie wówczas, gdy dając wiarę lub odmawiając
wiarygodności określonym dowodom, w tym wyjaśnieniom oskarżonego, wyeliminował rozbieżności rysujące się na tle przeprowadzonych dowodów (zob. np. wyroki SN: z dnia 11 października 2002 r., V KKN 251/01, LEX nr 81933, czy z dnia 8 września 2009 r., WA 26/09). Nie wyklucza to jednak w takim wypadku możliwości podnoszenia zarzutu obrazy art. 7, jako że - jak się wskazuje - art. 5 § 2 i art. 7 mają charakter rozłączny i obrazę pierwszego z nich można zasadnie podnosić jedynie wówczas, gdy mimo przeprowadzenia wszystkich dowodów i dokonania ich oceny stosownie do wymogów art. 7 istnieją wątpliwości, których nie usunięto (zob. np. wyrok SN z dnia 1 lutego 2012 r., II KK 141/11, LEX nr 1212343). Podnosi się też, że "wątpliwości", o jakich mowa w § 2 art. 5, są kategorią
obiektywną, nie mają zatem nic wspólnego z subiektywnymi ocenami strony procesowej (zob. np. postanowienie SN z dnia 15 kwietnia 2004 r., II KK 369/03, LEX nr 109464)
Obraza przepisów postępowania, jeśli mogła mieć wpływ na treść orzeczenia – naruszenie zasad procesowych