Potrzeby zdrowotne to stwierdzane przez fachowy personel służby zdrowia odchylenia w stanie zdrowia pacjenta lub populacji [Sygit 2010, s. 112].
Wyróżniamy następujące rodzaje potrzeb zdrowotnych: · potrzeby wyrażone (A),
· potrzeby niewyrażone (B), · potrzeby rzeczywiste (C).
Potrzeby te ilustruje tzw. Góra Lodowa Logana (wykorzystane tu zostało występują-ce w naturze zjawisko wypiętrzania się kry lodowej) – zob. rysunek 1.
Rysunek 1. Góra Lodowa Logana
58
Potrzeby wyrażone to potrzeby ujawnione poprzez zgłaszalność pacjentów do placówek służby zdrowia. Stanowią one niewielki fragment „góry lodowej”, bowiem nie wszyscy pacjenci chorzy (z dolegliwościami) zgłaszają się do lekarza.
Potrzeby niewyrażone to potrzeby tej części pacjentów, którzy nie zgłaszają się do lekarza. Według badań angielskich [za: Sygit, Kładna 1997, s. 46] stosunek potrzeb wyra-żonych do rzeczywistych wynosi 1:6, 1:4 – tzn. na jednego pacjenta z dolegliwościami, zgłaszającego się do placówki służby zdrowia, przypada 4–6 pacjentów z dolegliwościa-mi, którzy nie zgłaszają się do lekarza, czyli nie wyrażają swoich potrzeb. Potrzeby nie-wyrażone dzieli się też na:
· uświadomione – czyli takie, z których istnienia człowiek zdaje sobie sprawę, lecz z różnych przyczyn nie zgłasza się nigdzie w celu uzyskania świadczenia medycznego; · nieuświadomione – czyli takie, które nie są zgłaszane, ponieważ potencjalny pacjent nie zdaje sobie sprawy z tego, że je ma.
Znaczenie informacji o potrzebach zdrowotnych dla prawidłowej organizacji funk-cjonowania służby zdrowia
Potrzeby zdrowotne wyrażone poznajemy na podstawie analiz zgłaszalności spon-tanicznej i zgłaszalności na badania profilaktyczne [Sygit 2010, s. 96]. Informacje pocho-dzące z tych analiz dają pewną wiedzę o rodzajach zachorowalności, a także o występo-waniu ewentualnych trendów. Nie mogą one jednak stanowić źródła wiedzy niezbęd-nej do organizacji pracy placówek służby zdrowia (np. o liczbie zatrudnionych lekarzy danej specjalności, godzinach pracy poszczególnych poradni, liczbie placówek leczni-czych,liczbie łóżek szpitalnych itd.).
Tak naprawdę nie wiadomo, jaka jest sytuacja zdrowotna określonej populacji, jeśli dysponuje się tylko znajomością potrzeb wyrażonych. Stąd ważne jest – dla prawidło-wego zarządzania placówkami służby zdrowia, ich dostępnością, jakością świadczonych usług medycznych – aby dążyć do poznania potrzeb rzeczywistych pacjentów [Kozioł, Piechnik-Kurdziel, Kopeć 2000, s. 63].
Jak poznać potrzeby zdrowotne rzeczywiste?
Poznanie tych potrzeb to „podniesienie kry lodowej na modelu Góry Lodowej Logana ponad poziom morza” [Sygit 1986, s. 33]. Do realizacji tego celu służą metody: epide-miologiczne, porównawcze, korporacyjne. Jednymi z najbardziej przydatnych są meto-dy epidemiologiczne. Spośród wielu badań wykorzystywanych w tego typu metodach wyróżnić należy badanie skriningowe. Jest to „przesiewanie populacji w celu stwierdze-nia (wykrycia) jednostek chorobowych” [Sygit 2017, s. 58], stąd też badanie to nazywamy również badaniem przesiewowym, przeglądowym lub skriningowym. Za pomocą tego badania można wykryć choroby już we wczesnym okresie ich rozwoju. Narzędziem w ba-daniu przesiewowym jest tzw. test diagnostyczny [Sygit 1990a, ss. 34–41].
Test diagnostyczny, czyli test skriningowy, pozwala podzielić badaną populację na dwie grupy: z dodatnim wynikiem testu i z ujemnym wynikiem testu.
Osoby z wynikiem dodatnim testu, w celu jego weryfikacji, poddawane są dokładne-mu badaniu klinicznedokładne-mu. Najważniejszą sprawą jest przy tym prawidłowy dobór testu (trafność testu). Miarą tej trafności jest: czułość, swoistość i powtarzalność.
Czułość testu to jego zdolność do wskazania możliwie dużego procentu wyni-ków prawdziwie dodatnich (czyli małej liczby wyniwyni-ków fałszywie ujemnych), co można przedstawić za pomocą następujących wzorów:
Swoistość testu to jego zdolność do wskazania względnie małego procentu wyni-ków fałszywie dodatnich, a obrazują ją poniższe wzory:
W zamieszczonej poniżej tabeli przedstawiono ocenę właściwości testu diagnostyc-znego dla pacjentów z wynikiem testu przesiewowego (+) i (–) (zob. tabela 1).
60
Tabela 1. Ocena właściwości testu diagnostycznego
Wynik diagnoz klinicznych Razem Chorzy Zdrowi
Wynik testu
prze-siewowego (+) a b a+b
(–) c d c+d
Razem a+c b+d N
a – wynik prawdziwie dodatni, b – wynik fałszywie dodatni, c – wynik fałszywie ujemny, d – wynik prawdziwie ujemny, N – liczebność badanej populacji. Źródło: [Sygit 2010].
Powtarzalność testu to otrzymanie podobnych wyników przez tego samego bada-cza. Wyróżniamy następujące rodzaje badań skriningowych:
· multiphasic screening. · selective screening.
Multiphasic screening to badania przesiewowe wielokierunkowe, stosowane wów-czas, gdy chcemy przy okazji jednego badania wykryć zachorowania na kilka chorób.
Selective screening to badania populacji narażonych na ryzyko zachorowania (np. ko-biety otyłe, palacze tytoniu itd.).
Poprawne funkcjonowanie placówek służby zdrowia powinno opierać się na infor-macjach gromadzonych w wyniku badania populacji, do opieki nad którą są one powo-łane [Sygit 1990a, ss. 34–41], w tym tych, pochodzących z szacowania potrzeb zdrowot-nych populacji. Szacowanie potrzeb zdrowotzdrowot-nych zostało szczegółowo, wręcz wzoro-wo, opracowane przez zespół badaczy krakowskich [http://sgh.waw.pl/forum, dostęp: 1.02.2017].
Monitorowanie sytuacji zdrowotnej i znajomość potrzeb zdrowotnych populacji jest gwarancją dobrego prognozowania, a także planowania, w zakresie zarządzania świad-czeniami medycznymi dotyczącymi kadry lekarskiej, pielęgniarskiej, rodzajów poradni, to wszystko zaś jest niezbędne do prawidłowego działania systemu opieki zdrowotnej.
Znajomość sytuacji zdrowotnej populacji i jej potrzeb zdrowotnych jest w strategii zarządzania placówkami leczniczymi – zwłaszcza lecznictwa otwartego – zasadnicza i ważna [Kozioł, Piechnik-Kurdziel, Kopeć 2000, s. 72].
Nieuwzględnienie potrzeb rzeczywistych może przyczynić się do całkowitego zała-mania realizacji świadczeń realizowanych przez utworzone do tego celu placówki służ-by zdrowia i zatrudnioną w nich kadrę.
Służba zdrowia zobowiązana jest do dbania o stan zdrowia ludności (świadczenia usług medycznych), co gwarantuje Konstytucja RP. Podczas zabiegania o właściwe finan-sowanie służby zdrowia, nie można więc zapominać o potrzebach tych, do opieki nad którymi jest ona właśnie powołana.
Zapowiadane w 2006 r. przez Resort Zdrowia tworzenie map potrzeb zdrowotnych i ich upublicznianie – jeśli będzie uwzględniać potrzeby rzeczywiste – jest potwierdze-niem właściwego kierunku zmian w funkcjonowaniu służby zdrowia [http://sgh.waw.pl/ forum, dostęp: 1.02.2017].
Ministerstwo Zdrowia wprowadziło konieczność tworzenia (od 30 czerwca 2016 r.) map potrzeb zdrowotnych. Mapy te mają być jednym z najważniejszych narzędzi zarzą-dzania strategicznego w ochronie zdrowia w zakresie medycyny naprawczej.
Projekt map regionalnych tworzy Narodowy Instytut Zdrowia Publicznego-Pań-stwowy Zakład Higieny (NIZP-PZH) na podstawie otrzymanych danych demograficz-nych, epidemiologicznych oraz danych uzyskanych z rejestru podmiotów wykonują-cych działalność leczniczą. Tak powstały projekt jest następnie przekazywany wojewo-dzie. Na podstawie sporządzonych przez wojewodów map regionalnych NIZP-PZH two-rzy Ogólnopolską mapę potrzeb zdrowotnych. Mapy są zatwierdzane przez Ministra Zdrowia.
Celem tworzenia map jest dokładniejsze identyfikowanie określonych potrzeb zdro-wotnych w poszczególnych regionach kraju, zapewnienie lepszego przeprowadzania okresowego oceniania skuteczności podejmowanych działań oraz zmniejszanie dyspro-porcji w ochronie zdrowia. Sposób tworzenia map w rzeczywistości może rodzić proble-my, gdyż podstawową kwestią jest zdefiniowanie terminu potrzeba. Potrzeba pacjenta to nie to samo, co jego zdrowie. Jeżeli brakuje zasobów, technologii, to potrzeby w tym zakresie będą zerowe, podczas gdy wymagania zdrowotne będą istniały. Precyzyjne de-finiowanie potrzeb może być utrudnione przez brak danych na temat realnych potrzeb, opieranie się na prognozie zapotrzebowania (np. interpretacji danych o liczbie łóżek w ramach specjalności).
Idealna mapa potrzeb zdrowotnych powinna mówić o potrzebach pacjentów, poten-cjale zasobów i finansowaniu zarówno potrzeb, jak i zasobów. Te trzy obszary powinny na siebie zachodzić w całości [http://www.zdrowie.abc.pl/aktualnosci/mapy-potrzeb-zdrowotnych-najwazniejsze-narzedzie-zarzadzania-strategicznego,23436,html, dostęp: 1.02.2017.]
Autorzy niniejszego artykułu wprowadzają zróżnicowanie między potrzebami zdro-wotnymi a zapotrzebowaniem na świadczenie usług. W potrzebach zdrowotnych – od-chyleniach w stanie zdrowia ludności – nie ma zapotrzebowania na świadczenia. Za-potrzebowanie, jego skala, jest dopiero następstwem znajomości potrzeb zdrowotnych rzeczywistych ludności.
62
Bez znajomości potrzeb zdrowotnych rzeczywistych populacji można popełnić błę-dy w organizacji i zarządzaniu podmiotami leczniczymi, na co zwrócono uwagę w ni-niejszym artykule.