Jakie są związki między imigranckimi społecznościami wyznawców islamu, mieszkającymi na terenie Hiszpanii, a działalnością

ekstremi-styczną jednostek podatnych na radykalizm i fanatyzm religijny? Biorąc pod uwagę powyższe kwestie, w opracowaniu zweryfikowane zo-staną następujące szczegółowe założenia badawcze:

● salaficki dżihadyzm stanowi najbardziej ekstremistyczną i niebezpiecz-ną formę radykalnego nurtu odwołującego się do islamu;

● terroryzm dżihadystyczny cechuje charakter dyspersyjny i polimorficz-ny, manifestujący się w wielowymiarowej gamie powiązań międzygru-powych i międzyjednostkowych, co egzemplifikuje przypadek jego sieci w Hiszpanii;

● komórki terrorystyczne, funkcjonujące na przestrzeni ostatnich kil-kunastu lat na terenie Europy, charakteryzuje konwergencja oparta na podobieństwie strukturalnym, operacyjnym oraz na bliskości ideowej, manifestująca się w wymiarze złożonych więzi łączących ich członków; ● wielu członków sieci terrorystycznych w Hiszpanii i poza jej granicami

określa często partycypacja fluktuacyjna, polegająca na luźnej przyna-leżności organizacyjnej do ugrupowań należących do nurtu dżihady-zmu, spajanych w o wiele większym stopniu ideą, zbudowaną na filarze spersonalizowanych więzi w ramach niewielkich grup społecznych ani-żeli identyfikujących się z konkretną organizacją w sensie nazewnictwa i struktury;

● mitologizacja Al-Ándalus stanowi jeden z istotnych czynników legity-mizujących działania terrorystów w odniesieniu do Hiszpanii; dżiha-dyzm nadaje mu mityczny i retroaktywny charakter;

● przeobrażenie form aktywności komórek terroryzmu dżihadystyczne-go w Hiszpanii w badanych czasookresach polega na przejściu od fazy przedsięwzięć logistycznych, nastawionej na osiągnięcie celów w

pośred-ni tylko sposób związanych z Hiszpapośred-nią, do fazy działań ofensywnych, których celem stały się społeczeństwo i władze tego państwa;

● w przypadku Hiszpanii rozwój dżihadyzmu nie jest w zasadniczym stop-niu związany z fenomenem home-grown terrorism z uwagi na kształtują-ce się dopiero drugie i trzecie pokolenie imigrantów oraz ze względu na profil terrorystów aktywnych na terytorium tego kraju, m.in. biorących udział w przygotowaniach i realizacji zamachu z 11 marca 2004 r.; ● w krystalizacji zagrożeń terrorystycznych dla Hiszpanii ze strony

wal-czącego salafizmu w latach 1995–2012 główną rolę odgrywali radykało-wie pochodzący z Maghrebu;

● zamach terrorystyczny, przeprowadzony w Madrycie 11 marca 2004 r., przyczynił się w znacznym stopniu do reorganizacji hiszpańskiej we-wnętrznej strategii antyterrorystycznej.

Jak zauważa Bartosz Bolechów, pomimo kilkudziesięciu już lat rozwoju badania nad terroryzmem znamionują niedostatki w zakresie metodologii i teorii: „Terroryzm to złożony fenomen społeczny i behawioralny, sytuują-cy się pomiędzy często wchodząsytuują-cymi w kolizję ontologiami i epistemologia-mi poszczególnych dyscyplin”42. Autor ten pisze o ujmowaniu terroryzmu w kategoriach systemów złożonych43 jako zjawiska sytuującego się na styku różnych poziomów analizy oraz postuluje integrację dyscyplin badawczych, a także przyjęcie pogłębionego i poszerzonego pola badawczego. Pierwsza z tych perspektyw

(…) polegać ma na odkrywaniu założeń ontologicznych i ideologicznych oraz interesów stojących za badaniami nad terroryzmem, co ma prowadzić do ra-dykalnej zmiany w postrzeganiu terroryzmu jako fenomenu konstruowanego kontekstualnie raczej niż obiektywnej, pozaczasowej kategorii. (…) Z kolei poszerzanie pola badawczego polegać ma na wyjściu poza spektakularne akty przemocy terrorystycznej (najczęściej w wykonaniu aktorów niepań-stwowych), by włączyć do analizy przemoc państwową, inne formy (nieter-rorystycznej) przemocy, działania bez przemocy oraz kontekst społeczny i hi-storyczny, w jakim działania te mają miejsce (…). Badania nad terroryzmem powinny zatem uwzględniać nie tylko narzędzia badawcze (np. badania nad

42 B. Bolechów, Polityka antyterrorystyczna w świetle badań nad terroryzmem, Wydawnictwo Uni-wersytetu Wrocławskiego, Wrocław 2012, s. 24 i 33.

43 Pierwszą ważną jego zasadą jest przyjęcie, że „są to całości z niemożliwymi do redukowania właściwościami, które wyłaniają się z interakcji i współzależności między ich częściami (zachowania-mi takich systemów rządzi zasada emergencji: w konsekwencji cechy systemu nie mogą być przewi-dywane a priori, a jedynie konstatowane ex post – dotyczy to np. kierunków ewolucji systemów terro-rystycznych, czyli wzorców ich zachowań, struktury organizacyjnej, ideologii czy innych parametrów wpływających między innymi na pojawienie się nowych, nieobecnych wcześniej typów interakcji na różnych poziomach)”. Ibidem, s. 36.

migracjami, demografia, psychologia społeczna, teoria konfliktu, teoria ru-chów społecznych), lecz także pole badawcze związane z takimi kwestiami, jak: ewolucja struktury ładu światowego, demokratyzacja, zwiększająca się rola aktorów niepaństwowych, kryzys, słabość i upadek państw, procesy glo-balizacji, migracje, aktywizacja i mobilizacja polityczna mas w krajach rozwi-jających się. (…) Poszerzenie pola badawczego doprowadzić ma do ogranicze-nia obsesji na tle spektakularnych aktów przemocy stosowanej przez aktorów niepaństwowych i do traktowania terroryzmu jako części szerszych procesów

transformacji rzeczywistości społecznej, politycznej czy kulturowej44.

Mając świadomość zasadności powyższych spostrzeżeń niniejsza praca za-chowuje charakter interdyscyplinarny; w książce zostały wykorzystane róż-ne metody badawcze, służące naświetleniu omawianych zagadnień. Wśród nich wyróżnić należy metody porównawczą i historyczną. Do zbadania prze-obrażeń komórek dżihadystycznych w Hiszpanii posłużyła także teoria sieci. Wychodząc z założenia o konieczności nie tylko analizy, lecz także syntezy w procesie przetwarzania materiału, opracowanie to prezentuje syntezę no-mologiczną, która manifestuje się w poszukiwaniu prawidłowości w rozwoju zjawisk i procesów45 – w tym ujęciu ewolucji komórek terroryzmu w Hiszpanii w odniesieniu do ruchu globalnego dżihadu – oraz porównawczą, zestawiają-cą zjawiska i procesy. Andrzej Chodubski wskazuje, że „metoda porównaw-cza, zwana też komparatywną bądź analogią, polega na wykrywaniu podo-bieństw między procesami i zjawiskami, które prowadzą także do ustalenia różnic między nimi. (…) w założeniu rozpoznawane zjawiska powinny być porównywalne pod względem jakości”46. W niektórych jednak przypadkach bardziej dogłębnie przeniknąć do istoty diagnozowanych zjawisk pozwala ujęcie funkcjonalne47, toteż odwołania do niego również mają zastosowanie w niniejszym opracowaniu. Komparatystyka obejmuje zestawienie dwóch okresów rozwoju aktywności komórek terroryzmu dżihadystycznego na te-renie Hiszpanii: do 11 marca 2004 r., a więc zamachu w Madrycie na stacji Atocha, i w latach późniejszych. Ta ważna cezura czasowa, zasadność wyzna-czenia której przedstawiono dalej, rozdziela dwa ważkie okresy funkcjonowa-nia sieci radykalnego islamu w tym kraju. Stąd też istotnym wątkiem w tym opracowaniu jest właśnie porównanie okresów lat 1995–2004 oraz 2004–2012 pod kątem charakteru, mechanizmów i przesłanek aktywności dżihadystów na obszarze Hiszpanii. Komparatystyka ta, poprzez zwrócenie uwagi na

po-44 Ibidem, s. 44-47.

45 Zob. A. Chodubski, Wstęp do badań politologicznych, Wydawnictwo Uniwersytetu Gdańskiego, Gdańsk 2004, s. 186.

46 Ibidem, s. 125.

dobieństwa i zasygnalizowanie różnic, pozwala na wielowymiarową analizę trajektorii przeobrażeń nurtu walczącego salafizmu w tym państwie. Umożli-wia ona zarazem wyróżnienie podobieństw i różnic w zakresie funkcjonowa-nia jego komórek z perspektywy mającego strukturę sieciową, zdecentralizo-wanego ruchu globalnego dżihadu.

Metoda historyczna z kolei zawiera „(…) takie elementy jak m.in. bada-nie genezy zjawisk politycznych, traktowabada-nie łączbada-nie ich aspektów struktu-ralnych, funkcjonalnych i genetycznych (…)”48, co pozwala odnieść się do uwarunkowań dziejowych omawianych zagadnień, zarówno tych odległych historycznie, jak i innych, mających miejsce stosunkowo niedawno. Metoda ta okazuje się pomocna w procesie łączenia faktów w rzeczywistą całość, diag-nozującą ich zależności i przeobrażenia. Przyjmuje ona właśnie poszerzenie pola badawczego, o którym wspomniano wcześniej, zakładającego nie tylko analizę fenomenu osadzonego kontekstualnie przez pryzmat działań dżiha-dystów w Hiszpanii, ale także uwzględnienie szerszych, związanych z tym zagadnieniem perspektyw społecznych, politycznych i kulturowych, których przedstawienie jest nieodzowne do naświetlenia badanej problematyki. Cha-rakteryzowana problematyka obejmuje zatem odniesienie ideologii i prakty-ki międzynarodowego dżihadyzmu do przykładu Hiszpanii i jego struktur działających w tym właśnie państwie. Dlatego tak istotne miejsce zajmują w książce uwagi dotyczące procesów i mechanizmów określających czynni-ki kształtujące ten rodzaj ekstremizmu także poza granicami Hiszpanii, np. w regionie Maghrebu i w innych państwach europejskich. Zamysł ten jest wa-runkowany właśnie potrzebą przybliżenia więzi przyczynowo-skutkowych definiujących całość i meritum prezentowanych zagadnień.

Opracowanie niniejsze koncentruje się zatem przede wszystkim na dwóch wymiarach: diagnostycznym oraz weryfikacyjnym. Aspekt diagnostyczny, którego podstawową przesłanką jest „(…) określenie i wyjaśnienie właściwo-ści i zasad funkcjonowania wybranego odcinka rzeczywistowłaściwo-ści, stanowiącego główny obszar penetracji poznawczej (…)”49, obejmuje ustalenie charakteru procesów i zjawisk określonych w tytule. Aspekt weryfikacyjny, pozwalający na uzasadnienie lub modyfikację celowości założeń, zależności i twierdzeń, umożliwia ustosunkowanie się do nakreślonych powyżej hipotez. Praca od-nosi się również do aspektu prognostycznego, dotyczącego w tym kontekście predykcji kształtu przyszłych zagrożeń dla Hiszpanii ze strony dżihadyzmu.

Jak wspomniano, w diagnozie mechanizmów funkcjonowania komórek dżihadystycznego salafizmu, funkcjonujących na terenie tego państwa,

istot-48 Ibidem, s. 127.

ne znaczenie odegrała w niniejszym opracowaniu – wpisująca się w teorię ruchów społecznych – teoria sieci. W odróżnieniu od przypadków pojedyn-czych, zatomizowanych jednostek, terrorystów będących „samotnymi wil-kami”, w kontekście grup i komórek „(…) silniej powiązanych z otoczeniem społecznym warunkiem sine qua non zrozumienia ich działań oraz przeło-żenia owego zrozumienia na rekomendacje praktyczne jest zdolność do ana-lizy ich otoczenia. Optymalnych narzędzi do takiej anaana-lizy dostarcza teoria ruchów społecznych, która definiuje owe ruchy, których podstawę stanowią nieformalne sieci, podzielane poglądy oraz solidarność, będące bazą mobili-zacji w obliczu kwestii konfliktowych, generujących używanie różnych form protestu”50. Dżihadyzm może być określony jako ruch społeczny o charakte-rze „reakcyjno-wyzwoleńczym”51. Jego podmiotowość w wymiarze między-narodowym określa, jak wspomniano, suunicka odmiana islamu. Zawiera w sobie szereg wyznaczników ruchów społecznych: mechanizmy pozainsty-tucjonalne, brak sformalizowania, ukierunkowanie na zmianę i osiągnięcie celu, znaczenie czynników strukturalnych w jego krystalizacji itp. Dżiha-dyzm wyraża także inne charakterystyczne dla ruchów społecznych deter-minanty: jest zorientowany na wartości i prezentuje określoną konstrukcję światopoglądową, wyraża ideologię sprzeciwu, odwołuje się do niezadowo-lenia społecznego i resentymentów w świecie muzułmańskim oraz usiłuje je podsycić, korzysta z nowoczesnych technologii, co rzutuje też na aspekt mo-bilizacji zasobów (wykorzystanie technologii infokomunikacyjnych doby glo-balizacji), korzysta ze środków materialnych warunkujących działalność oraz politycznych i obywatelskich swobód systemów demokratycznych, w których również występuje (np. Europa)52.

W analizie mechanizmów krystalizacji struktur terroryzmu dżihady-stycznego rozumienie pojęcia sieci nawiązuje tutaj do kategorii wyszczegól-nionej w pracach Marca Sagemana, który ujmuje Al-Kaidę i jej pochodne jako zarówno swoisty ruch społeczny, złożony z licznych nieformalnych społecz-nych „sieci inspirujących do terroryzmu”, jak i formę organizacji53. Ruch ten oferuje cel i misję do spełnienia (walka w obronie islamu i jego wyznawców, ustanowienie określonego porządku), zaś przedsięwzięcia – także swoiście in-terpretowane normy i wartości – podejmowane w jego ramach mają rangę

50 B. Bolechów, Polityka antyterrorystyczna w świetle…, op. cit., s. 57-58.

51 R. Machnikowski, Dżihadyzm jako globalny..., op. cit., s. 302.

52 Ibidem, s. 304-310.

53 Zob. M. Sageman, Leaderless Jihad. Terror..., op. cit., s. 29-31; tenże, Understanding Terror Net-works, University of Pennsylvania Press, Philadelphia 2004; tenże, Sieci terroru, tłum. M. Król, Wy-dawnictwo Uniwersytetu Jagiellońskiego, Kraków 2008, za: B. Bolechów, Polityka antyterrorystyczna w świetle..., op. cit., s. 63.

sacrum i manifestują się w praxis działania, w aktywizmie. Ów ruch

społecz-ny i sieć osób w nim zaangażowaspołecz-nych wyznacza zatem ramy ideologiczne, niezbędne do kolektywnej realizacji zadań. Wykładni odwołującej się do re-ligii towarzyszy racjonalizacja działań, uzasadniająca stosowanie przemocy. W skład tego ruchu społecznego wchodzą uczestnicy, a nie członkowie, jak to bywa w klasycznej organizacji. Uczestników w tym przypadku spajają płyn-ne, dynamiczne sieci przynależności oraz określona kosmowizja i tożsamość zbiorowa. Jednocześnie (auto)afiliują się do ruchu globalnego dżihadu, choć zarazem nie można ich określić par excellence jako członków Al-Kaidy. Przy-gotowywanie zamachu terrorystycznego staje się aktem, dzięki któremu za-znacza się ostateczna identyfikacja jednostki z grupą54. Także inne wymiary realizacji zadań wewnątrzgrupowych umacniają zaangażowanie jej członków i oddanie sprawie. Afiliacja do ruchu globalnego dżihadu nie jest zazwyczaj efektem jednorazowej decyzji, ale zwieńczeniem procesu radykalizacji, w któ-rym niebagatelną rolę odgrywa kontekst społeczny, działalność prozelicka, określona socjalizacja wtórna i krystalizacja więzi wewnątrzgrupowych.

W tym też kontekście znajduje odzwierciedlenie rozwijana przez Sage-mana koncepcja „paczki przyjaciół” (bunch of guys) w sensie oddziaływania ideologicznego w ramach prawideł determinujących oblicze tejże grupy nie-formalnej, których członkowie stanowią dla siebie „znaczących innych” oraz są połączeni bliskimi, afektywnymi więziami, w bardzo dużym stopniu wy-znaczającymi meandry poszczególnych faz radykalizacji. Są to często osoby, które przybyły do krajów europejskich w celu podjęcia pracy lub nauki i po-zostając z dala od rodzimego środowiska odczuwają swoiste wykorzenienie i doświadczają ekskluzji. Ich więzi wewnątrzgrupowe mogą sprzyjać radyka-lizacji55. Doświadczenie wyobcowania jest znamienne też dla części młodych muzułmanów drugiego i trzeciego pokolenia imigrantów. Mechanizmy te mają istotny wpływ na proces kształtowania tożsamości zbiorowej zaanga-żowanych w ten ruch osób. Obok akcentowanej na kartach tego opracowania roli wyznaczników konstruowania tożsamości tego typu osób, znaczenia tra-jektorii losów osobistych, to właśnie wymiar więzi społecznych, moralnych i socjalizacji w ramach sieci jest czynnikiem doniosłym, konstytuującym ich krystalizację. Teoria sieci akcentuje, że dla rozwoju ruchu społecznego glo-balnego dżihadu istotne znaczenie odrywają spontaniczne, nieformalne gru-py społeczne, cementowane ideologią oraz więziami braterstwa, solidarno-ści, wzajemnego wsparcia, lojalnosolidarno-ści, poświęcenia itp. Komórka taka bywa

54 B. Bolechów, Terroryzm. Aktorzy, statyści, widownie, PWN, Warszawa 2010, s. 135.

swoistym substytutem rodziny. Wszystkie te aspekty znajdują odniesienie do sieci dżihadystycznych w Hiszpanii w komparatywnym zestawieniu dwóch czasookresów.

Mając świadomość, że proces afiliacji do ruchu globalnego dżihadu nie jest homogeniczny, można zwrócić uwagę na znamionujące szereg przypadków tendencje. Niejako introspekcyjny wymiar teorii sieci zakłada także uwzględ-nienie przesłanek skłaniających jednostki do zaangażowania w struktu-rach komórek terrorystycznych. Aby zrozumieć fenomen terroryzmu, nale-ży uwzględnić mechanizmy konstytuujące grupy o takim charakterze oraz motywację tworzących je osób. Zasadne jest tu nawiązanie do perspektywy wyszczególnionej przez Quintana Wiktorowicza, wskazującej na istnienie w procesie radykalizacji tzw. kognitywnego otwarcia na idee kształtujące w określony sposób światopogląd, odzwierciedlające np. podatność na prze-konanie o dyskryminacji, stymulujące poszukiwania wyższych sensów, do-określających tożsamość56. Może ono być rezultatem zarówno oddziaływa-nia w ramach większych audytoriów, przy okazji odczytów i wystąpień, jak i konsekwencją „formowania” w grupie przyjaciół i znajomych, w ramach interakcji bezpośrednich, bądź także w przestrzeni wirtualnej. Wiktorowicz podkreśla, że w procesie analizy budowania więzi w ramach sieci perspekty-wa ruchów społecznych często pomija perspekty-ważny kontekst ideologii, która pozperspekty-wa- pozwa-la wyjaśnić schematy motywacyjne i interpretacyjne zaangażowanych w nie osób57. W tym zakresie należy uwzględnić funkcjonowanie sieci kolektywnie interpretowanych i dekodowanych sensów i znaczeń funkcjonujących jako

da’wa. Bezpośrednie więzi społeczne w ramach komórki, jak również te

bu-dowane za pośrednictwem internetu, m.in. na forach i chat-ach, systematy-zują i dookreślają wspólne kody kulturowe oraz umacniają grupę, cemento-waną kolektywnie wyznacemento-waną wykładnią „prawdziwego islamu”. Są to dwa istotne elementy diagnozy ekstremistycznej mobilizacji w ramach teorii sieci: poprzez kontakty „twarzą w twarz” w ramach grup pierwotnych oraz za po-mocą interakcji wirtualnych, w ramach przynależności do istniejącej on-line makrowspólnoty58.

Sieć wspólnie interpretowanych pojęć, wartości i znaczeń stanowi podsta-wę tożsamości zbiorowej, która może implikować rozpoczęcie praktycznych działań, podejmowanych w imię Boga. Owo otwarcie kognitywne zwiastu-je zarazem zerwanie z dotychczasowym systemem wartości, stylem życia,

56 Q. Wiktorowicz, Radical Islam Rising. Muslim Extremism in the West, Rowman & Littlefield Publishers, Oxford 2005, s. 5.

57 Ibidem, s. 211.

nawykami. Ruchy radykalne i werbujący w ich imieniu aktywiści wykorzy-stują i pogłębiają takie nastawienie, kanalizując je w kierunku formowania ideologicznego, starając się jednocześnie przekonać przyszłych członków tych komórek do zaaprobowania jedynej, ultymatywnej narracji. W proce-sie tym ważną rolę spełniają zarazem swoiste ramy, reprezentujące schematy interpretacyjne wymiaru kognitywnego, kształtujące stosunek do otaczającej rzeczywistości59. Sieci i ich ramy wyznaczają charakter mikroświata tej zbio-rowości, a także obrazują kanały formowania ideologicznego oraz identyfika-cji z grupą. Aprobata ryzyka, które towarzyszy temu rodzajowi działalności i wiąże się z koniecznością poświęcenia i samoofiary, wynika z mechanizmów socjalizacji wewnątrzgrupowej; ta zaś znamionuje jeden z kluczowych ele-mentów teorii sieci. Przykłady procesów mających miejsce w ramach struktur terrorystycznych w Hiszpanii stanowią egzemplifikację tych mechanizmów.

Teoria sieci nawiązuje do strategii walki sformułowanej m.in. przez Abu Musaba as-Suriego, mówiącej o konieczności „oddolnej” krystalizacji funk-cjonujących w utajeniu licznych grup, funkfunk-cjonujących autonomicznie, co sprzyja symultaniczności i wielotorowości realizowanych przez nie działań. Teoria ta manifestuje się zarazem w wielowymiarowych powiązaniach, łą-czących grupy i komórki ruchu globalnego dżihadu funkcjonujące na tere-nie danego państwa i poza jego granicami, a zarazem wskazuje ich „substan-cjalność”, manifestującą się w specyficznych mechanizmach kognitywnych i normatywnych oraz w determinantach tożsamości zbiorowej zbudowanej na paradygmacie kolektywnie interpretowanych doktryn i nakazów quasi--religijnych. W ten konstrukt wpisana jest zarówno transnarodowość tychże struktur, jak i partycypacja fluktuacyjna ich członków, łączonych paradyg-matem podobnej osi percepcji konfliktu oraz nakazów uważanych za sacrum. W sieci tych wielotorowych powiązań istotne są zatem zarówno czynniki określające wymiar rekrutacji, jak i trajektorie oraz kanały ich funkcjonowa-nia, determinujące przesłanki ich istniefunkcjonowa-nia, wymiar logistyczny i operacyjny, co jest uwzględnione i przedstawione w tym opracowaniu. W modelu sieci komórki terrorystyczne, a nawet poszczególne osoby (obdarzone charyzmą i autorytetem, pełniące funkcję przewodników duchowych), funkcjonują jako „węzły” interakcji z innymi komórkami i odgrywają ważną rolę m.in. w procesie socjalizacji, budowania zaufania i solidarności oraz formowania osób oscylujących ku ideom radykalnie salafickim, borykających się nierzad-ko z kryzysem tożsamości i przynależności. Nie są one przywódcami sensu

stricto, niemniej ich pozycja w grupie jest szczególna. Kreślą one obraz

dziwego islamu” oraz oczekiwań formułowanych w stosunku do wiernych, których zwieńczeniem jest postrzegane jako Boży nakaz bezpośrednie zaan-gażowanie w misję. W ramach interakcji budowanych w ramach modelu sie-ci dokonuje się zatem konceptualizacja islamu jako określonej ideologii oraz kolektywny proces dekodowania treści i sensów. Stad też należy podkreślić, że teoria sieci akcentuje gradacyjność procesu radykalizacji i różne w tym zakre-sie stopnie „wtajemniczenia” w misję, co ilustruje wiele przywołanych w tym opracowaniu przykładów. Zbiorowość tego typu jest cementowana w sposób bezpośredni lub pośredni, tworząc system współzależności, czasem bardzo dynamicznych i płynnych interakcji oraz przeobrażeń, noszących znamiona Eliasowskiej „figuracji”. Badanie obejmuje zarówno strukturę, jak i owe po-wiązania, relacje i styczności oraz czynniki je warunkujące. W ten sposób jest możliwe określenie siatki powiązań i ich wymiarów, nawet jeśli część z nich – z oczywistych względów – pozostaje nieujawniona. Analiza istniejących danych oraz odniesienie ich do mechanizmów transnarodowych pozwala na zdiagnozowanie charakteru funkcjonowania komórek walczącego salafizmu w Hiszpanii oraz na detekcję ich przeobrażeń.

Przyjęcie koncepcji sieci koncentruje się więc głównie na poziomie mi-kro- i mezoperspektywy, koncentrujących się na motywacjach, charakterze zaangażowania, ideologii, interakcjach i funkcjach przedstawicieli struktur terrorystycznych w Hiszpanii, choć diagnoza zawarta w pracy uwzględnia również perspektywę makro, odnosząc się do uwarunkowań historycznych, kulturowych i politycznych. Obydwa te ujęcia należy ujmować zresztą kom-plementarnie, gdyż tylko wtedy obraz jest wielowymiarowy1. Koncepcja ta dostarcza więc narzędzi analitycznych i może być traktowane jako element