Materiały krzemienne z późnomezolitycznego stanowiska Jastrzębia Góra 4, województwo gdańskie

A C T A U N I V E R S I T A T I S L O D Z I E N S I S

FO LIA A RC H A EO LOG I CA 21, 1997

Sław om ira R uta

MATERIAŁY KRZEMIENNE Z PÓŹNOMEZOLITYCZNEGO STANOWISKA JASTRZĘBIA GÓRA 4, WOJEWÓDZTWO GDAŃSKIE

S tan o w isk o Ja strz ę b ia G ó ra 4, zn ajd u jące się we w schodniej części P obrzcża K aszubskiego, o dkryte zostało w ro k u 1972 przez W. C hm ielew -skiego. W ciągu kilku sezonów b ad a ń w ykopaliskow ych (1975-1977, 1980) p row adzonych przez L. D o m ań sk ą, pozyskany został inw entarz liczący p o n a d cztery tysiące w y ro b ó w k rzem ien n y ch . Z b ió r p o w ierzch n io w y W . C hm ielew skiego (550 sztuk) w ykorzystała Z. R adzikow ska w pracy n a tem at m ezolitu lewego dorzecza dolnej W isły1. Inform acje dotyczące p o z o -stałych m ateriałów L. D o m ań sk a zam ieściła po raz pierw szy w rozpraw ie poświęconej zagadnieniu użytkow ania krzem ienia pom orskiego przez m ezo- lityczne i neolityczne społeczności N iżu P olskiego2.

O m aw iane stanow isko położone jest u północno-zachodniego k ra ń ca K ępy Swarzewskiej, w dolinie Czarnej W ody (rys. 1).

K ę p a Sw arzew ska, poczynając od schyłku okresu borealnego, o ddzielona była od sąsiadujących z nią n a p ołudniu partii lądow ych i od Z ato k i G dańskiej n a w schodzie przez n arastające to rfo w isk a3. O d strony otw arteg o

1 Z. R a d z i k o w s k a , M ezolit lewego dorzecza dolnej )Visly, W arszawa 1973, maszynopis pracy magisterskiej w Instytucie Archeologii Uniwersytetu Warszawskiego.

2 L. D o m a ń s k a , Krzemień pomorski >v kulturach środkowej i młodszej epoki kamienia

na Niżu Polskim, Łódź 1980, maszynopis pracy doktorskiej w Instytucie Archeologii UŁ; zob.

także późniejsze publikacje: t a ż , Wybrane zagadnienia krzemieniarstwa strefy nadmorskiej IV epoce kamienia, [w:] Problemy epoki kamienia na Pomorzu, Słupsk 1983, s. 217-228; t a ż ,

Udział komponentu maglemoskiego w rozwoju kulturowym późnomezolitycznych społeczeństw Pomorza iv świetle badań na stanowisku Jastrzębia Góra 4, woj. Gdańsk, „A cta U niversitatis

Lodziensis” 1992, Folia archaeologica, z. 16, s. 61-70.

3 Z. C z u b i ń s k i , Z. B o r ó w k o , M. F i l i p i s z y n o w a , A. K r a w i e c o w a , W. O ł - t u s z e w s k i , J. S z w e y k o w s k i , Z. T o b o l e w s k i , Bielawskie Bioto, ginące torfowisko

atlantyckie Pomorza, „O chrona Przyrody” 1954, R. X X II, s. 140-151; B. R o s a , O rozwoju m orfologicznym wybrzeża P olski w świetle dawnych fo r m brzegowych, „S tudia Societatis

Scientiarum Torunensis” 1963, sect. С, vol. 5, s. 70, 77-79.

m o rz a granica jej przesunięta była zapew ne kilka kilom etrów n a p ó łn o c4. N a zachodzie, w rejonie dzisiejszego rów noleżnikow ego o d cin k a C zarnej W ody, ju ż od późnego glacjału istnieje zastoisko, później słodkow odny zbiornik o charak terze przepływ ow ym , w okresie atlantyckim dość płytki i z a ra sta ją c y 5. O kresy: a tlan ty ck i, su b b o realn y i su b a tla n ty c k i to czas rozw oju Błot Bielawskiego i K arw ieńskiego, k tó re objęły m . in. dolinę C zarnej W ody.

Ł ączna pow ierzchnia w ykopów wynosi 217 m 2. W profilach obserw uje się niezakłócony u kład w arstw (rys. 2, 3): I - gleba w spółczesna - bieli-ca, 11 - żółtobrązow e i żółtoszare piaski jed n o - lub d w u k ro tn ie przew ars- tw ione to rfem , III - szarny piasek ze śladam i spalenizny - w arstw a k u ltu ro w a, IV - piaski i żwiry podłoża. T o rf przykryw a nieciągłą w ars-tew ką m iąższości 3 do 15 cm poziom y zw iązane z osadnictw em m ezo- litycznym . Być m oże należy ją w iązać z su b atlan ty ck ą ekspansją to rfo -wisk przym orskich.

M ateriał krzem ienny, skupiony w zachodniej części przebadanego obszaru, układ ał się w zw artą krzem ienicę o w ym iarach około 14 x 6 m , której dłuższa oś skierow ana jest N W -SE (rys. 5). W układzie pionow ym m ateriał grupuje się głównie w w arstw ie III oraz na pograniczu w arstw III i IV, w innych zaś pojaw ia się sporadycznie.

K ilk aset zabytków znaleziono także na pow ierzchni stanow iska, przede wszystkim w części południow ej, k tó ra n aru szo n a została przez współczesne w kopy.

Poniżej dolnego poziom u to rfu zarejestrow ano także szereg obiektów (rys. 4). W obrębie i n a skraju krzem ienicy znajdow ało się 5 (6?) palenisk. P ró b a C 14 uzyskana dla jednego z nich wynosi Bin 1926 6705 ± 80 BP (4755 BC).

We w schodniej części w ykopu zaobserw ow ano duże (3,5 x 2-3 ,5 m ) zaciem nienie — „ c h atę” — o dłuższej osi na linii północ-południe. Szereg płytkich, o 20-30 cm średnicy, szaroniebieskaw ych zaciem nień, b ard zo słabo w yodrębniających się w podłożu po jej zachodniej i wschodniej stronie na styku warstw III i IV oraz w stropowych partiach warstwy IV zinterpretow ano ja k o dołki posłupow e. Ich rozpiętość w zdłuż osi północ-południe wynosi

około 8 m 6.

4 J. E. M o j s k i , Niektóre problemy badawcze morfogenezy północnej Polski i południowego Bałtyku, „Studia i M ateriały Oceanologiczne” 1989, n r 56, s. 78.

s B . B o g a c z e w i c z - A d a m c z a k , J . D r w a l , R. G o ł ę b i o w s k i , D. K r ó l , G . M i o t k, Studia archeologiczno-paleogeograficzne Kępy Ostrowskiej na Pobrzeżu Kaszubskim, „Przegląd Archeologiczny” 1987, vol. 34, s. 64-76.

6 Prow adząca badania L. D om ańska dopuszcza jednak możliwość naturalnego pochodzenia przynajmniej części z nich; zob. Jastrzębia Góra 4. Dziennik badań, dn. 16 VI 1976, rękopis w K atedrze Archeologii UL.

Prezentow any arty k u ł pośw ięcony jest przede wszystkim analizie techniki o b ró b k i krzem ienia ze stanow iska Jastrzębia G ó ra 47. C zęść obserw acji d o k o n a n y c h podczas szczegółow ego o p raco w y w an ia m a te ria łu znalazło potw ierdzenie w w ynikach uzyskanych dla tego zespołu składanek w ytw orów krzem iennych.

P lanigrafia zabytków w obrębie w ykopów skłania do wydzielenia dw u skupień: N i S (oznaczenia literowe zgodne z ich usytuow aniem w obec stro n św iata), m ateriału znajdującego się p oza skupieniam i (w tym z tzw. m etrów granicznych, tzn. leżących n a styku k o n ce n tracji, gdzie m ógł być on najbardziej przem ieszany) oraz krzem ieni zebranych z powierzchni stanow iska w raz z zabytkam i, których lokalizacji nie m o żn a ustalić ze względu na b rak n um erów inw entarzow ych8.

Przy prezentacji m ateriału źródłow ego posłużyłam się m eto d ą dynam icznej klasyfikacji technologicznej9, m odyfikując listę grup techniczno-typologicznych ta k , aby uw zględniała o n a specyficzne cechy analizow anego inw entarza. K lasyfikację rdzeni łuszczniowych oparłam na propozycji L. D o m ań sk iej10, typy zbrojników wydzielone zostały zgodnie z zasadam i przedstaw ionym i przez S. K . K ozłow skiego".

O G Ó L N A C H A R A K T E R Y S T Y K A S K U P IE Ń

Skupienie N zaw iera 2105 krzem ieni (99,81% - krzem ień pom orski, 0,19% - inne surowce bałtyckie). D om inuje tu grupa eksploatacji łuszczniowej - 34,08% inw entarza. D ru g ą co do liczebności je st g ru p a o d p a d k ó w o siąg ają ca aż 33,60% . N arzęd zia i o d p ad k i z ich p ro d u k c ji stan o w ią 15,14% całości. D opiero czw artą pozycję zajm uje grupa ek sp lo ata q i wiórowej - 12,53% - przy czym rdzenie wiórow e stanow ią zaledwie 8,85% w szystkich rdzeni, odłupkow e zwykłe 1,04% , nato m iast łuszczniow e - 90,11% . B ardzo niewielki jest udział grupy przygotow ania rdzeni (3,55% ) i n ap raw (0,28% ),

7 Tekst niniejszego artykułu stanowi fragment pracy magisterskiej napisanej pod kierunkiem d r hab. L. D om ańskiej, kórej pragnę podziękow ać za udostępnienie mi w spom nianych m ateriałów i dokum entacji z własnych badań.

8 W tabeli uwzględniono zabytki pochodzące z badań z lat 1975-1980.

9 R. S c h i l d , M. M a r c z a k , H. K r ó l i k , Późny mezolit. Próba wieloaspektowej analizy

otwartych stanowisk piaskowych, Wrocław 1975.

10 D o m a ń s k a , Krzemień..., s. 19-26; t a ż , Wytwórczość krzemieniarska grupy łupawskiej

kultury pucharów lejkowatych, „A cta Universitatis Lodziensis” 1987, Folia archaeologica, z. 8,

s. 23-26, 38.

11 S. K. K o z ł o w s k i , Pradzieje ziem polskich od IX do V tysiąclecia p.n.e.. W arszawa 1972, s. 17-36.

fragmenty - 2 2

razem 75 32 36 19 126

(3,55%) (3,57%)

II - eksploata- w ióry całkowicie korowe całe - 1 1

-cji wiórowej fragmenty 20 10 2 5

rdzenie 0 1 odłupni na wąskim

wiórowe boku otoczaka 1 1 - 1

jednopiętow e 02 odłupniach n a wąskich

bokach otoczaka 4 1 - 1 6 odłupnia obejmuje 3/4 obwodu rdzenia 10 - 2 1 13 o odłunni dookolnei 2 1 1 _ całe fragmenty - - 2

-rdzenie wiórowe jednopiętowe o zmienionej orientacji - 1 _

-w ióry od rdzeni -wióro-wych częściowo korowe całe 11 4 6 2 23

jednopiętow ych części piętkowe 68 16 10 19 113

części środkowe 37 6 9 13 + 1 6 5 + 1

części

wierz-chołkowe 34 7 4 12 57

całkowicie negatywowe całe 8 2 2 2

części piętkowe 45 7 ₆ 19 77

części środkowe 20 6 - 6

części

wierz-chołkowe 1 - -

-w ióry o negaty-wach d-wukierunko-wych 1 - -

-razem 264 66 45 8 7+ 1

(12,53%) (7,38“

III - eksploata- rdzenie wiórowo-odłupkowe jednopiętowe 1 — -

-cji odłupkowej

rdzenie odłupkowe jednopiętowe 1 — -

-odłupki zwykłe całkowicie korowe 2 - - 4 6

częściowo korowe 14+1 - 2 1

całkowicie negatywowe 2 - + 1 4 3 9 + 1

razem 2 0+ 1 - + ! 6 8

j

i (1,00%) (0,10%)

IV - eksploa- rdzenie wiórowe eksploatow ane łuszczniowo 8 2 1 2 13

tacji

łuszcz-odłupki łuszczniowe z negatywam i wiórowymi na stronie górnej całe 5 1 -

-fragmenty 2 - -

-rdzenie łuszczniowe jednostronne jednobiegunowe z piętą krawędziową 15 3 3 5 26

z piętą płaszczyznową 7 1 1 —

dwubiegunowe z piętam i krawędziowymi 16 7 9 3 35

z 1 piętą płaszczyznową 7 2 1 2

krzyżowe z piętami krawędziowymi 4 1 2 1

z piętą płaszczyznową 2 1 — —

rdzenie łuszczniowe dw ustronne jednobiegunowe z piętą krawędziową 8 3 - 3

z piętą płaszczyznową 2 - —

-dwubiegunowe z piętami krawędziowymi 17 8 14 9

z 1 piętą płaszczyznową 2 2 1 —

kombinowane z piętami krawędziowymi 33 11 9 9

- z 1 piętą płaszczyznową 7 2 3 2

krzyżowe z piętami krawędziowymi 17 4 4 9 + 1

z 1 piętą płaszczyznową - 1 1 —

fragm enty rdzeni łuszczniowych 36 11 13 10

odłupki i „w ióry” łuszczniowe odłupki z szerokich całkowicie korowe całe 32 12 2 7 53

płaskich odłupni fragmenty 49 9 19 13 90

nega- jednokierunkowe całe 88 43 21 19

tywo- fragmenty 119 36 11 34 200 we dwukierunkowe całe 67 25 17 20 129 fragmenty 75 13 18 15 121 krzyżowe całe 15 12 7 10 fragmenty 29 8 4 4 45

odłupki zdejmujące częściowo korowe całe 25 5 7 3

bok rdzenia łuszcz fragmenty - 2 1 3

m owego

całkowicie negatywowe całe 12 3 4

-fragmenty 3 1 -

-„wióry łuszczniowe cale 8 2 2

-fragmenty 8 1 2 7 17

łukowy + łukowy z odłupka łuszczniowego

inne 2

1

2 -

-wklęsły + -wklęsły z odłupka łuszczniowego

inne 1 - -

-prosty + zębaty z odłupka łuszczniowego inne

—

- :

1

prosty + łukowy z odłupka łuszczniowego - -

-1 mne

łukowy + wkJęsły z odłupka łuszczniowego 2 2 2 —

mne _"

kątowy + wklęsły z odłupka łuszczniowego -

-1

— mne

kątowy + zębaty z odłupka łuszczniowego 1 - -

-inne

zbieżny z odłupka łuszczniowego 4 2 1

-mne

z retuszem krawędźi z odłupka łuszczniowego 2 - -

-poprzecznej mne

pod krążkowe z odłupka łuszczniowego

inne

2 7

1

2 3

nieokreślone i fragmenty - 10 5 3

drapacze pyskowate z odłupka łuszczniowego

inne

1 1

1

-

-łukowe z odłupka łuszczniowego

inne

2

3

4

-skośniki z odłupka łuszczniowego 2

-1

mne _"

podkrążkowe z odłupka łuszczniowego

inne

2 1 1 0

inne z odłupka łuszczniowego 1 1 - 1

inne 1

obłęczniki jednownękowe z odłupka łuszczniowego

wiórowe inne 4 2 2 1 2 1

dwu wnękowe z odłupka łuszczniowego

wiórowe 1 1 2 - -inne

VII - narzędzi wiertniki z odłupka łuszczniowego 2 - -

-pazury i przekłuwacze z odłupka łuszczniowego

wiórowe 4 1 4 1 1 — inne 3 — — — rylce 1 - - -półtyleżaki wiórowe 1 1 3

-zbrojniki tylczaki lancetowate

półtylczaki zdwojony typu Komornica 2 1 - -1 trójkąty chojnickie prostokątne rozw artokątne 1 4 2 1 1 2 2

z retuszem trzeciego boku 2 1 - 2

zbrojniki typu Nowy Młyn wkładki retuszowane

5 3

2 1

2 zbrojniki z retuszowaną podstawą

trapezy zwykłe nieokreślone fragmenty 5 4 2 4 1 1 2 8

rylcowe podstawowe lewe zwykłe

łamane 5 2 - -4 prawe zwykłe łamane - - + 1 — —

wierzchołkowe lewe zwykłe 2 - 1 2

łamane 2 - -

-prawe zwykłe

łamane

- — — 1

1

okazy mikrołuskane odłupki łuszczniowe

wióry inne 9 18 2 3 2 2 5 6 6 7

okazy łuskane fragmentarycznie odłupki łuszczniowe

rdzenie łuszczniowe 55 12 16 7 11 7 15 3

Przez tę w stępną fazę przechodziły wszystkie rdzenie w iórow e, a także rdzenie odłupkow e i część łuszczniowych o piętach płaszczyznow ych.

T ak znikom e przygotow anie bryły um ożliw iał jej kształt (tabl. I, 3-8; 11, 1-5; IX , 1-5; X I, 2-5). E ksploatację w iórow ą ro z poczynano na jednej z w ąskich ścianek o toczaka, następnie przenoszono ją n a tył (przeciw ległą, rów nież w ąską ściankę), stopniow o rozszerzając o d łupnię n a jed en z p ier-w otnych bokóier-w , ta k że drugi - koroier-w y - staier-w ał się tyłem , a o d łu p n ia obejm ow ała 3/4 obw o d u rdzenia. U nielicznych form szczątkow ych o d łupnie są do o k o ln e lub praw ie dookolne.

W planie przednim rdzenie te są sm ukłe p o d p ro sto k ą tn e bądź p odstoż- kowe, w bocznym zaś - przew ażnie podstożkow e. P ro p o rcje długości do szerokości p rzed staw ia rys. 7. P rzek ro je p oprzeczne, ze zbliżonych do p ro sto k ą ta - u rdzeni zaczątkow ych - przchodzą w niem al kw adratow e, ow alne lub soczew kow ate w form ach wyzyskanych. K ą t rdzeniow y w a h a się m iędzy 75-95°. T ylko w jednym przypadku pięta jest b ard zo silnie p o c h y lo n a (w a rto ść k ą ta rd zen io w eg o w ynosi o k o ło 45°), a o d łu p n ia zupełnie płaska (tabl. X, 1).

N egatyw y w iórów - bardzo regularne, o prostych, rów noległych b okach - d o ch o d zą najczęściej do w ierzchołka rdzenia. D ługości w iórów sięgają 40 m m , ale najwięcej okazów mieści się w przedziale 2 0-29 m m (tabl. VI, 1-4, 12-23; X , 1, 2, 22, 23; X II, 1-9). P roporcje długości do szerokości w ahają się m iędzy 2 :1 - 5 :1 , z przew agą okazów powyżej 3 :1 (rys. 8). Przebieg boków je st regularny, z podgięciem w 2/3, rzadziej w połow ie długości. Są jed n ak także wióry proste.

W trakcie rdzeniow ania pięty niekiedy o dnaw iano, znosząc odbocznym uderzeniem ca łą b ąd ź p raw ie ca łą piętę, lu b św ieżono, zw ykle b ard zo delikatnie, głów nie od strony odłupni (tabl. V, 11, 12, 15, 16; VI, 8; X , 13). Zabiegi te nie były w ykonyw ane często, a na pew no nie św ieżono pięt p o zdjęciu każdej serii wiórów. W śród piętek w iórów zdecydow anie d om inują surow e (w skupieniu N 68,64% , w skupieniu S 62,79% ); znacznie m niej jest dw unegatyw ow ych (odpow iednio 17,03 i 16,27% ), p unktow ych (5,40 i 9,30% ), kraw ędziow ych (5,40 i 4,65% ) oraz w ielonegatyw ow ych (3,24 i 6 ,5 7 % )12.

Sporadycznie regulow ano także odłupnie form ując zatępisko n a bo k u (o czym świadczy obecność trzech w tórnych zatępców - tabl. V, 13; X II, 15) lub znosząc w ierzchołek rdzenia (tabl. V, 17; X, 16).

Jeden z rdzeni o raz nieliczne wióry noszą ślady delikatnych w ym iażdżeń i d ro b n y c h w yłusek przy w ierzchołkach, co w skazyw ałoby na incydentalne stosow anie tw ardej p odkładki.

12 W artości procentowe policzono dla wszystkich okazów o zachowanych piętkach (łącznie z narzędziami).

Ze stosow aniem techniki łuszczniowej należy zapew ne w iązać siedem kam iennych tłuczków i podkładek, znalezionych w obrębie w ykopów .

J a k w ynika z ilościowego zestaw ienia m ateriałów , obecność klasycznej techniki odłupkowej w zespole z Jastrzębiej G óry 4 jest śladowa. Dysponujem y jednym rdzeniem odłupkow ym i jednym w iórow o-odłupkow ym ze skupienia N 14. P ierw szy z nich - p rz e p a lo n y , za czą tk o w y , o w y m iara ch 27,4 x 28,7 x 21,0 - przygotow any został podobnie ja k rdzenie w iórow e przez odtrącenie korow ego „w ierzchołka” oto czak a i praw d o p o d o b n ie m iał d o s ta r-czać analogiczny półsurowicc. Z pow odu bardzo głębokiego wżeru przerw ano eksploatację po odbiciu zaledwie jednego regularnego, sm ukłego o d łu p k a długości 26,9 m m i szerokości 15,3 m m . D ru g a ze w spom nianych form to rów nież przepalony, uszkodzony rdzeń w iórow o-odłupkow y, bryłow aty, o za-praw ianej pięcie i dookolnej odłupni; zachow ane w ym iary 24,1 x 16,3 x 13,6 (tabl. II, 7). W ydaje się, iż odłupki zwykłe, sporadycznie pojaw iające się w inw entarzu, pow stały w większości w trakcie eksploatacji łuszczniowej w w yniku chw ilow o zm ienionych w arunków . Świadczyłby o tym wygląd ich górnych stro n , gdzie obserw ujem y głów nie negatyw y łuszczniowe, znacznie rzadziej - wiórow e (tabl. VI, 24, 25; X II, 13). Część odłupków negatyw owych form ujących pięty rdzeni to również odłupki zwykłe; kilka masywnych okazów w ykorzystano n a łuszcznie oraz do produkcji narzędzi.

R ejon Jastrzębiej G óry znajduje się w pierwszej strefie w ystępow ania krzem ienia pom orskiego15, obejmującej Pobrzeża: Słowińskie i K aszubskie oraz S część P obrzeża W schodniobałtyckiego, gdzie znajdow any jest m asow o. W zw iązku z tym m ożna się spodziewać, że stopień w yzyskania form rdzenio-wych w inw entarzach tego rejonu nie będzie wysoki, a ilość odpadów (głównie okruchów krzemienia) będzie znaczna. Rzeczywiście, procent odpadków - roz-bitych otoczaków , okruchów , łusek, okazów nieokreślonych i przepalonych - jest wysoki, sięga naw et blisko 50% w skupieniu S. N ierzadkie są także form y zaczątkow e rdzeni, zarów no w iórow ych, ja k i łuszczniowych.

Niemniej jednak wyraźny jest udział okazów wyzyskanych, co wskazyw ało-by na dążenie do pełnego w ykorzystania m asy surow cow ej. C hodziło tu zapew ne o w ykorzystanie konkretnych otoczaków . Selekcjonow anie m ateriału następow ało bowiem w trakcie odbijania pierw szych o dłupków korow ych bądź w iórów . P orzucano bryłki, k tó re w tej fazie o b ró b k i rozp ad ały się lub rozłupyw ały w sposób niezam ierzony, natom iast egzem plarze regularne, w ykazujące d o b rą łupliw ość, stara n o się eksploatow ać ja k najdłużej. Nie istniała p o trze b a w ykorzystyw ania otoczaków o gorzej w ykształconej m asie krzem iennej, czy nieodpow iednich p aram etrac h , przy dużej liczbie surow ca dostępnego n a pow ierzchni.

14 Jeden rdzeń wiórowo-odłupkowy wyróżniła także R a d z i k o w s k a , M ezolit..., tabela. 15 D o m a ń s k a , Krzemień..., s. 12-15; t a ż , Wytwórczość..., s. 18-21.

A N A L IZ A G R U P Y N A R Z Ę D Z I

P odstaw ow ym półsurow cem d o w ykonyw ania narzędzi były o dłupki łuszczniowe. W ykorzystyw ano przede wszystkim form y częściowo i całkow icie negatyw ow e. O kazy z odłupków całkow icie korow ych, w tym z „w ierzchoł-k ó w ” otoczaierzchoł-ków , pojaw iają się znacznie rzadziej - głównie w śród sierzchoł-krobaczy i wysokich drapaczy (tabl. V II, 3, 13, 16, 17; X , 21, 22, 25; X II, 11, 17, 24, 31).

N arzędziam i retuszow anym i, w ostatnim etapie ich użytkow ania, staw ały się też niejednokrotnie rdzenie: w iórow e rozłupyw ane łuszczniow o (tabl. II, 9; IX , 5; VII, 14) o raz łuszcznie, któ ry ch boki łu sk an o na całej lub n a części długości.

1 rudno sobie wyobrazić użytkowanie jak o półsurowca, czy naw et narzędzia d o raźnego użytku, łusek długości około 1 cm , jak ie m o ż n a było uzyskać z łuszczni szczątkow ych. Być m oże więc właściwsze byłoby klasyfikow anie łuszczni szczątkow ych ja k o narzędzi, pom im o iż w śród okazów m ikrołus- kanych sporadycznie pojaw iają się większe łuski.

W ióry w ykorzystyw ane były dw ojako:

a) d o p ro d u k cji zb ro jn ik ó w , półtylczaków w iórow ych i d elik atn y ch d rap aczy w iórow ych,

b) surow e w ióry ja k o w kładki.

O pow szechności u żytkow ania surow ych w iórów świadczy d u ża liczba p ółsurow ca ze śladam i pracy uchw ytnym i ju ż w obserw acji m ak roskopow ej lub pod lupą. W iększość z nich to fragm enty; część została złam ana, u innych na przełom ie widoczny jest sęczek będź jego negatyw . P rzykłady spracow anych w iórów przedstaw ione zostały n a tabl. V II, 12-15; X II, 7-9. Interesująca jest sk ład an k a dw u części w ióra — środkow ej i w ierzchołkow ej — w której w yraźnie widoczne jest starcie boków środkow ego segm entu (tabl. VI, 15). W ybierano tu okazy m asywniejsze, średnio o 1,5-2,5 m m szersze o raz 0,2-0,7 m m grubsze od form nie spracow anych.

Ł ączna liczba narzędzi — po wyłączeniu okazów łuskanych frag m en -tarycznie, m ikrołuskanych i z retuszem użytkow ym - w ynosi 250 sztuk.

N ajliczniejszą kategorię w śród nich stanow ią skrobacze - 127 sztuk, tj. 50,8% (tabl. VII, 1-14; X , 8-12; 17-22; X II, 11, 12, 17, 19, 25, 31). W ykony-w ane były głóykony-wnie z odłupkóykony-w łuszcznioykony-wych, rzadziej z rdzeni łuszcznioykony-wych i wiórowych łuszczonych oraz okruchów i odłupków zwykłych lub cytrusowych (1?). Najczęstszymi form am i są jednostronne łukow e - 38 sztuk i wklęsłe - 20 sztuk oraz krążkow e — 15 sztuk. R etusz tych narzędzi jest bardzo zróżnicow a- ny: w ypracow any, o regularnych w yłuskach, ja k i niestaranny, zbliżony do użytkowego. Strom y i półstrom y zdecydowanie dom inuje nad płaskim. W kilku p rzy p ad k ach m o żn a m ów ić o retuszu zgrzebłow atym .

D rapacze - 23 sztuki, tj. 9,2% (tabl. VII, 15-19; X , 25; X II, 20-24) - po d o b n ie ja k skrobacze, rów nież w ykonyw ane są głów nie na o d łupkach łuszczniowych, tutaj szczególnie grubych, niekiedy na łuszczniach. W przy p ad -k u form odłup-kow ych dość częste jest d o d at-k o w e retuszow anie bo-ków narzędzia; zdarza się także sytuow anie drapisk w części piętkowej półsurow ca. Z aledw ie 5 to okazy wiórowe, przy czym są one zwykle bard zo delikatne, o d ra p isk u łukow ym lub skośnym . Stąd też więcej m am y przykładów d rapaczy k rótkich i krępych niż sm ukłych, a wysokie d o m in u ją nad niskim i. P od względem typologicznym najliczniejsze są d rapacze łukow e - 9 i po d - k rążkow e - 4.

W iększość obłęczników są to okazy w ykonane na dość krępych odłupkach łuszczniow ych - 8 sztuk, głównie jednow nękow e. W iórow e jed n o - i dw u- w nękow e reprezentow ane są przez 4 egzem plarze tabl. VI, 1-3). Z aró w n o u lorm odłupkow ych, jak i w iórow ych łuskanie jest strom e, a wnęki płytkie.

D w a szerokow ierzchołkow e w iertniki p ochodzą ze skupienia N. Jak o półsurowiec użyte zostały odłupki łuszczniowe, w jednym przypadku częściowo, w drugim — całkow icie negatyw ow y (tabl. VI, 5—6). U obu część pracu jąca usytuow ana została na boku odłupka.

Bardziej zróżnicow any jest zestaw pazurów i przekłuw aczy (14 sztuk). O b o k przew ażających form odłupkow ych, zarów no krępych, ja k i bardziej sm ukłych (tabl. V II, 21, 22; X , 15, 32), w yróżnione zostały 2 sm ukłe, delikatnie, strom o retuszow ane przekłuw acze wiórowe o długim , prostym żądle (tabl. V II, 23; X II, 16).

Ł ączna liczba w iertników i przekłuw aczy wynosi 16 sztuk, tj. 6,4% narzędzi.

W obu skupieniach o ra z p o za nim i znaleziono kilk a p ółtylczaków w iórow ych (tabl. VI, 4; X , 23; X II, 26) poprzedzonych lub lekko skośnych. W obu p rzypadkach widoczne są ślady pracy w postaci wyłusek (tabl. X II, 26). Je d n a z kraw ędzi półtylczaka przedstaw ionego na tabl. X , 23 jest delikatnie wybłyszczona i silnie zakolona, z bardzo drobnym i, nieregularnym i w yłuskam i oraz krótkim i, nieregularnym i zarysow aniam i, ułożonym i ukośnie d o kraw ędzi - elem enty te są w idoczne w obserw acji m ik ro sk o p o w ej. Przeciwległa kraw ędź jest zniszczona (oprawa?).

In w en tarz zaw iera tylko jeden rylec klinow y środkow y (tabl. V II, 20), k tó ry w ykonany został z m asyw nego o d łu p k a łuszczniow ego częściowo korow ego. N a jednym z boków rów nież widoczny jest szereg nieregularnych wyłusek retuszu użytkow ego.

68 sztuk zbrojników stanow ią 24,8% narzędzi. Najliczniejsze są tró jk ą ty (w skupieniu N - 25,9% grupy zbrojników , w skupieniu S - 33,33% , w całym inw entarzu - 29,0% ). Listę typów przedstaw ia tab. 1. D ru g ą co do liczebności jest, niestety, kategoria nieokreślonych fragm entów zbrojników (16 sztuk - 25,08% ). K olejne to zbrojniki typu N ow y M łyn (8 sztuk 12,9% ), zbrojniki z retuszow aną p odstaw ą (6 sztuk - 9,7% ), w kładki

retuszow ane (5 sztuk - 8,07% ), trapezy (5 sztuk - 8,07% ), wreszcie tylczaki (2 sztuki - 3,23% ) i półtylczaki (2 sztuki - 3,23% ). Z dw u półtylczaków jeden zdw ojony pochodzi ze skupienia N , drugi - typu K o m o rn ica - zebrany został z pow ierzchni stanow iska.

D o produkcji zbrojników w ykorzystyw ano zawsze sm ukłe, wąskie, bardzo regularne wióry.

N iew ielka jest liczba rylcow ców — 21 sztuk z czego 5 reprezentuje typy rylcow ców łam anych. N a kilku retuszow anych po d staw ach zb ro j-ników m o żn a dostrzec cechy przełam ania, a w kategoriach w iórów łu-skanych i obłęczników znajd u ją się m. in. okazy z retuszem wycinającym płytką, szeroką w nękę w boku w ióra. Bywają one p rzetrącan e lub łam ane; być m oże należy je rów nież w iązać z procesem p rodukcji zbrojników . Ja k ju ż w spom inałam , w ióry, których większość zachow ana jest we fra -gm entach, bardzo często noszą ślady złam ania b ądź przetrącenia. P rzy-toczo n e uw agi w skazyw ałyby n a d uże znaczenie tech n ik i ła m a n ia pół- surow ca.

Szczegółow a an a liz a m ateria łó w z o b u sku p ień w ykazała zbieżność ch arakterystyk wszystkich grup techniczno-typologicznych. R óżnice ujaw niają się w zestawie narzędzi. N ależy jed n ak wziąć pod uw agę fakt, że centrum skupienia S zostało naru szo n e przez współczesne w kopy i przynajm niej część m ateriału zebranego z powierzchni stanow iska znajdow ała się pierw otnie w jego obrębie.

C złon w spólny w grupie zbrojników stanow ią: tró jk ą ty ro z w arto k ą t- ne + tró jk ą ty z retuszem trzeciego boku + zbrojniki typu N ow y M łyn. W skupieniu N m am y p o n a d to : 2 tylczaki lan ce to w ate, 1 p ółtylczak zdw ojony, 1 tró jk ą t p ro sto k ątn y , 3 w kładki retuszow ane, zaś w skupieniu S — 2 tró jk ą ty chojnickie o raz 2 trapezy zwykłe. Jeden trap ez znajduje się rów nież w ob ręb ie m e tró w granicznych, rozdzielających sk u p ien ia, nie m o żn a więc bez zastrzeżeń przypisać go do któregoś z nich.

Skupienie S praktycznie nic po siad a rylcow ców (z pow ierzchni zebrano ich 8), a jedyny okaz jak i tu znaleziono nie został w ykonany z krzem ienia p om orskiego, lecz bałtyckiego szarego.

Z w raca też uwagę obecność jednego rylca i dw u w iertników w skupieniu N o ra z większa liczba skrobaczy podkrążkow ych w skupieniu S (7) niż w N (2), przy względnej rów now adze innych typów .

O becność trapezów i d a ta radiow ęglow a 4755 BC w skazują n a atlantycki wiek zespołu. M im o to tru d n o jednoznacznie stw ierdzić, czy skupienia są sobie w spółczesne, bow iem o b a w ym ienione wyżej elem enty p o zy sk a n e zostały ze skiipienia S. Z a ich jednoczasow ością przem aw ia rozłączność stref o b ró b k i krzem ienia, p o tw ierdzona przez odszukane w m ateriale składanki (rys. 6). T echnika obróbki krzem ienia, param etry różnych kategorii w ytw orów i ogólny zestaw narzędzi są analogiczne lub b ard zo zbliżone.

Jeśli je d n a k weźmiemy pod uw agę fakt, że surow iec krzem ienny, z j a -kim spotykam y się na tym stanow isku, nic daw ał m ożliw ości stosow ania szerszego w a c h la rz a te c h n ik o b ró b k i niż wyżej o p isa n e (z a ró w n o ze względu n a w ym iary, ja k i kształt k onkrecji)16, bardziej zrozum iałe stanie się istn ie n ie w sp o m n ian y ch zbieżności. O d m ien n y zestaw z b ro jn ik ó w , a przede wszystkim obecność trapezów w skupieniu S w obec ich b ra k u w skupieniu N, m ógłby więc być wyznacznikiem zróżnicow ania c h ro n o -logicznego.

K ilk a k ro tn e (co najm niej dw u k ro tn e) zasiedlenie stan o w isk a po tw ierd za także, m oim zdaniem , obecność w paleniskach nieprzepalonych krzem ieni oraz, być m oże, duża liczba palenisk.

A N A L IZ A P O R Ó W N A W C Z A

Z najbliższej okolicy Jastrzębiej G ó ry 4 zn anych jest co najm niej kilk an aście m ezolitycznych p u n k tó w osadniczych. N ajlepiej ro z p o zn an y został o b szar K ępy O strow skiej17.

M ateriały p ochodzą przede wszystkim z b a d a ń pow ierzchniow ych; tylko pięć stanow isk było badanych w ykopaliskow o, a na kilku przep ro w ad zo n o prace sondażow e, m . in. W ładysław ow o-O strow o 1, 6, 13, 14, M ieroszyno 16, gm. W ład y sław o w o 1*. Z espoły te ch a ra k te ry z u ją się uży tk o w an iem w yłącznie krzem ienia pom orskiego, w spółw ystępow aniem techniki jed n o - piętow ego podstożkow ego rdzenia w iórow ego i łuszczniowej, z przew agą tej ostatniej, i sporadycznie jednopiętow ego odłupkow ego; w śród p ółsurow ca - w iórów (często poprzecznie łam anych) i odłupków łuszczniowych. W grupie narzędzi dom inują skrobacze/zgrzebła wykonywane z odłupków łuszczniowych i łuszczni o ra z k ró tk ie drapacze z m asyw nych odłupków korow ych, rzadziej w iórow e. W śród zbrojników zaobserw ow ano tró jk ąty ro z w arto k ą tn e , choj-nickie, pieńkow skie, z retuszem trzeciego bo k u , zbrojniki typu N ow y M łyn

16 Por. technikę obróbki w zespołach neolitycznych: J. Ż u r e k , Osada z młodszej epoki

kamienia w Rzucewie, powiat wejherowski i kultura rzucewska, „Fontes Archeologici Posnanienses”

1953, t. 4, s. 3-42; D o m a ń s k a , Wytwórczość...

17 J. K o s t r z e w s k i , Nouvelles fouilles et decuvertes en Pomeranie polonaise, „Revue A ntropologique” 1929, t. 39, s. 1-9; R a d z i k o w s k a , Mezolit...; E. M a c i a s z c z y k , Kępa

Ostrowska IV mezolicie, Łódź 1981, maszynopis pracy magisterskiej w K atedrze Archeologii

UŁ; B o g a c z e w i c z - A d a m c z a k , D r w a l , G o ł ę b i o w s k i , K r ó l , M i o t k , Studia..., s. 53-57, 76-77; zob. także D. K r ó l , D. R u d n i c k a , Stan rozpoznania archeologicznego

terenu wysoczyzn nadmorskich w województwie gdańskim, „Pom orania A ntiqua” 1990, t. 14,

s. 104-113.

Ie B o g a c z e w i c z - A d a m c z a k , D r w a l , G o ł ę b i o w s k i , K r ó l , M i o t k , Studia..., s. 53-57, 76-77.

i z retuszow aną p odstaw ą, trapezy zwykłe, półtylczaki typu K o m o rn ica. Inw entarze te określone zostały ja k o chojnicko-pieńkow skie.

Z espół O strow o 5, gm. W ładysław ow o, z b a d a ń J. K o strzew sk ieg o 19, ch a rak tery zu je się także bard zo wysokim udziałem łuszczni - p o d o b n ie ja k m a to m iejsce w Jastrzębiej G órze 4. N a osiem rdzeni przy p ad a tylko jeden w iórow y. Niewielki zestaw zbrojników nie pozw ala jed n ak jednoznacznie zaklasyfikow ać tego in w en tarza20.

A nalogiczne zespoły znane są z C zołpina i Sm ołdzina, gm. Sm ołdzino (zbiory pow ierzchniow e)21.

B adając stru k tu rę zespołów m ezolitycznych P o m o rza T. G aliński22 stw ier-dza, że inw entarz z Jastrzębiej G ó ry 4 naw iązuje do stanow iska Szczecin - Jezierzyce 19, przy czym najbardziej zbieżne są stru k tu ry grupy zbrojników . U dział tró jk ątó w i zbrojników z retuszow aną p o d staw ą jest rów ny, a tyl- czaków bardzo zbliżony. Inaczej je d n a k kształtuje się o g ó ln a stru k tu ra grupy narzędzi: w Jastrzębiej G órze skrobacze przew ażają nad wszystkim i innym i k a teg o riam i (po w yłączeniu okazów m ik ro łu sk an y ch , łusk an y ch fragm entarycznie i z retuszem użytkow ym ), p o d o b n ie ja k n a większości stanowisk z Pobrzeża Kaszubskiego oraz Pojezierza K aszubskiego (Swomigacie II - IV, VI), nato m iast d ru g ą pozycję zajm ują zbrojniki, podczas gdy w Jezierzycach najliczniejszą kategorię stanow ią w łaśnie zbrojniki, przy znacznie m niejszym udziale półtylczaków i skrobaczy oraz rylców i drapaczy.

Inw entarze te w ykazują poza tym różnice w zakresie technik pozyskiw ania półsurow ca. Z aró w n o w Jastrzębiej G órze, ja k i w Jezierzycach z n a n a jest technika podstożkow ego rdzenia w iórowego jednopiętow ego do pro d u k cji delikatnych, sm ukłych w iórów zbrojnikow ych, jed n ak że jej udział w Jezie-rzycach je st d ziew ięciokrotnie wyższy (71,11% w śród rdzeni stan o w ią jednopiętow e w iórow e) niż w Jastrzębiej G órze, gdzie z kolei 88,57% to rdzenie łuszczniowe, które w Jezierzycach reprezentuje tylko jeden egzem plarz (2,22% rdzeni).

Pojedyncze łuszcznie spotykane są także n a innych stanow iskach P om orza Z achodniego, np. Szczecin-R adolin (2) czy B iałogard (jeden łuszczeń przy trzech rdzeniach w iórow ych)23.

Społeczność z Jezierzyc eksploatow ała głównie krzem ień bałtycki (99,92% ), a pom orski i d o lnoodrzański tylko w śladow ych ilościach (odpow iednio

19 K o s t r z e w s k i , Nouvelles...

20 Por.: zespół komornicki - B o g a c z e w i c z - A d a m c z a k , D r w a l , G o ł ę b i o w s k i , K r ó l , M i o t k , Studia..., s. 77; chojnickopieńkowskj z elementami komornickim i R a d z i -k o w s -k a , M ezolit..., s. 46-47.

21 T. G a l i ń s k i , Nezolil Pomorza, Szczecin 1992, s. 210-211. 22 Tamże, s. 70-110.

M. C z a r n e c k i , Z problematyki badaň nad póinoplejstoceńskimi i wczesnoholoceńskimi

0,01 i 0,06% ), co determ inow ało użycie bądź w ykluczenie określonych technik obróbki.

Bliskie analogie techniki wiórowej znajdujemy na stanow iskach Swornigacie I~H I, V, VI, gm. C hojnice24, i M ęcikał 6 i 11, gm. B rusy25. U żytkow ane były tu różne odm iany krzem ieni bałtyckich, w tym także pom orski.

W śród rdzeni ze S w ornigaci 2 0 -5 7 ,1 % , a z M ęcikału 4 5 -6 0 % , to jednopiętow e wiórowe. Ich za p raw a ograniczona była d o u fo rm o w an ia pięty „uderzeniem odtrącającym najm niejszy b o k ” — p odobnie ja k m a to miejsce w Jastrzębiej Górze. Odłupnie rzadko przygotow ywano. W trakcie eksploatacji stożkow ego rdzenia (niekiedy z użyciem tw ardej p o d k ład k i) piętę św ieżono o dbijając niewielkie odłupki i łuski. N iem al identyczny ja k część rdzeni z Jastrzębiej G ó ry jest rów nież o kaz z H olen d ró w Brzezińskich I d o w

K o n in 26. ‘

W ióry „sw ornigackie” są średnio dłuższe, zdecydow anie szersze i bardziej krępe od ,ja strz ę b io g ó rsk ic h ” . T o wióry właśnie są głównym celem rdze-niow ania: w ykorzystyw ano je do produkcji zbrojników i drapaczy. D rap acze odłupkow e są tu nieliczne, ale znane są form y o d ra p isk a ch sytuow anych w części piętkow ej odłupka, z jak im i spotykam y się też w Jastrzębiej G órze. O dłupki pochodzące z form ow ania pięty rdzeni często przeznaczano n a skrobacze - w Jastrzębiej G órze sporadycznie, a w M ęcikale 6 - n a drapacze.

A. Boguszewski, publikując m ateriały ze stanow isk w Sw ornigaciach, zw racał uwagę n a m inim alną liczbę rylcow ców 27. Z p o d o b n ą sytuacją m am y d o czynienia w Jastrzębiej G órze. W ydaje się, że zarów no w zespołach Pojezierza ja k i Pobrzeża K aszubskiego duże znaczenie m iała technika łam an ia w iórów , w przeciw ieństw ie d o zespołów grupy pieńkow skiej (np. H o lendry Brzezińskie I, P łazów ka II), gdzie przy produkcji zbrojników m asow o pow staw ały odpadki rylcowcze.

Zgodności w zakresie technologii badany zespół wykazuje także w stosunku d o in w en tarza ze stan o w isk a D ą b k i 928. C echy zbieżne to: 1) w śród surow ców przew aża krzem ień pom orski, pozostałe to rów nież narzutow e krzemienie bałtyckie, 2) współwystępowanie technik — wiórowej (jednopiętrow y rdzeń p o d sto żk o w y w iórow y) i łuszczniow ej, przy znacznie m niejszym udziale techniki rdzenia odłupkow ego, 3) przenikanie się technik wiórowej

24 A. B o g u s z e w s k i , Mezolityczne materiały chojnicko-pieńkowskie ze stanowiska w Swor-nigaciach, woj. bydgoskie, „W iadomości Archeologiczne” 1981, t. 46, z. 1, s. 57-77.

25 Z. В a g n i e w s k i , M ezolityczne społeczności myśliwsko-rybackie południowej części

Pojezierza Kaszubskiego, Wrocław 1987, s. 125-126.

J. T r z e c i a k o w s k i , Stanowisko mezolityczne wydmowe Holendry Brzezińskie I, pow.

Konin, „Św iatow it” 1968, t. 29, tabl. I, 6, s. 64.

27 B o g u s z e w s k i , M ezolityczne..., s. 71.

J. K a b a c i ń s k i , Dąbki, stanowisko 9 na tle osadnictwa epoki kamienia strefy południowego

i łuszczniowej w trakcie eksploatacji rdzeni w iórow ych: a) ograniczenie p rzygotow ania rdzeni do form ow ania ich pięt przez łuszczniow e odbicie k oro w eg o o d łu p k a znoszącego „w ierzch o łek ” o to c z a k a , b) łuszczniow a ek sp lo atacja form szczątkow ych rdzeni w iórow ych, 4) stosow anie techniki m iękkiego tłu k a przy produkcji w iórów i tw ardego tłu k a przy pro d u k cji odłupków , 5) selekcja półsurow ca pod kątem jego przeznaczenia. O b a zespoły różni je d n a k stru k tu ra ogólna i stru k tu ra grupy narzędzi29.

A nalogiczny sposób rdzeniow ania obserw ujem y n a stanow iskach b o rn - holm skich: N orre S andegaard I - I I I i M elsted30. O ile je d n a k w p rzy p ad k u rdzeni w iórow ych z Jastrzęb iej G ó ry o d łu p n ie sy tu o w an o n a w ąskich bo k ach otoczaków , to u okazów z D ąbek, N o rre S andegaard i M elsted obejm ują one boki szerokie. P oza m etrycznym i (surow iec krzem ienny n a B orn h o lm ie d o stęp n y jest w w iększych k o n k re cjach ) nie istnieją tak że różnice w zakresie eksploatacji łuszczniowej.

Jeśli chodzi o grupę zbrojników , najbliższy .ja strz ę b io g ó rsk ie m u ” jest zbiór z N o rre Sandegaard II, charakteryzujący się przew agą tró jk ątó w (głównie pieńkow skich i z retuszem trzeciego boku) o raz ostrzy półtylcow ych (przede wszystkim zbrojników z retuszow aną pod staw ą) nad tylczakam i.

P O D S U M O W A N IE

Powyższe uwagi pozw alają n a stw ierdzenie przynależności inw entarza ze stanow iska Jastrzęb ia G ó ra 4 d o postm aglem oskiej grupy p o m orskiej31. Nie o d p o w iad a on w pełni żadnem u ze znanych, publikow anych inw entarzy 0 tej tradycji, ale zbliżony jest d o nich w zakresie techniki w iórow ej (m ałe 1 m ikrolityczne rdzenie w iórow e podstożkow e jednopiętow e do produkcji w iórów zbrojn ik o w y ch , b a rd z o re g u larn y półsurow iec), składem g ru p y zbrojników (z typow ego zestaw u m am y tutaj: tró jk ą ty nierów noboczne z retuszem trzeciego boku, zbrojniki z retuszow aną p o d staw ą , o strza typu N ow y M łyn, tró jk ąty chojnickie) wysokim udziałem skrobaczy/drapaczy.

Specyficzny rodzaj surow ca krzem iennego użytkow anego n a tym stanow is-ku n arzu ca ł zasto so w an ie k o n k re tn y c h technik jeg o o b ró b k i. T y p o w e wydaje się być w tym rejonie przenikanie klasycznej techniki w iórow ej i łuszczniowej o raz wysoki (powyżej 15%) lub naw et dom inujący udział grupy eksploatacji łuszczniowej w stru k tu rze ogólnej (Jastrzębia G ó ra 4, O strow o 5, C zołpino, Sm ołdzino, D ąbki 9).

25 Szczegółowe porów nanie obu zespołów - zob. K a b a c i ń s k i , Dąbki..., s. 12. 30 C. J. B e c k e r , Maglemosekultur paa Bornholm, „A arboger” 1952, s. 96-178.

31 C harakterystyka grup postm aglem oskich zob. S. K. K o z ł o w s k i , M esoliihic in

T rz eb a zauw ażyć, iż w stosunkow o nielicznych zespołach pom orskich zarejestrow ano obecność grupy eksploatacji łuszczniow ej32. D om in u je o n a w łaśnie w in w en tarzac h z P obrzeża K a szubskiego i w schodniej części Słow ińskiego, du żo m niejszy jest jej udział w zespołach P ojezierza K a sz u b -skiego, a rejon P o m o rza Z achodniego jest jej praw ic pozbaw iony, n ato m iast w yraźny związek widoczny jest w tym przypadku z zespołam i bornholm skim i.

P ojedyncze elem enty obecne w Jastrzębiej G órze 4 odnajdujem y jed n ak rów nież n a Pojezierzu K aszubskim i P om orzu Z ach o d n im , a także w śro d -kowej Polsce, co łączy ten zespół z innym i grupam i postm aglem oskim i - głównie chojnicką (w iórow a i łuszczniow a technika rdzeniow ania, duży udział skrobaczy w grupie narzędzi, niewielka liczba rylcow ców i znaczenie techniki łam an ia w iórów ). Interesujący jest także fa k t naw iązań d o p ro b -lem atycznego zespołu M ęcikał 6 w zakresie techniki w iórow ej, w ym uszony zapew ne stosow aniem tego sam ego surow ca.

Instytut Archeologii Uniwersytetu Łódzkiego

Sławomira R uta

FL IN T A R T IFA C TS FROM T H E LATE M ESO LITH IC SITE AT JA STRZĘBIA G Ó R A 4, G D A Ń SK VOIVODESHIP

The paper is mostly devoted to Dint working technique in the inventory from Jastrzębia Góra. The site lying on the north-west edge o f the K ępa Swarzewska was found in 1972 by W. Chmielewski. In years 1975-1977 and 1980 it was being explored by L. D om ańska.

A collection of four thousand flints was gathered. A t first it had been assigned to the Chojnice-Pieńki culture but recently to the post-Maglemose.

The m aterial was arranged in tw o main concentrations o f similar features. Two techniques o f tool production (splinter and blade ones) were recognized in the inventory. Splinter cores dom inate here (c. 90% of cores). Blade ones are small, microlithic, conical and sub-conical. T he inventory has some characteristic features. Technical operations connected with prepairing and repairing blade cores were reduced to minimum. Splinter and blade techniques intermingle with each other. Blades are very regular and slim and they were used as inserts (w ithout retouch) or for producing microliths. A great im portance of the technique of obtaining blade sem i-products is evident. The rest o f tools were made mostly from splinter sem i-products and side-scrapers dom inate here.

The Pom eranian flint is alm ost the only one (99% ) th a t was used in Jastrzębia G óra, site 4 therefore the techniques distinguished there are determined by th at stone material.

Translated by P. Wesołek 32 G a l i ń s k i , M ezolit..., s. 83-84.

s

N

Rys. 2. Jastrzębia G óra, woj. G dansk, stan. 4. Profil W rowu OIV w m etrach b, a, a, (cyfry rzymskie oznaczają warstwy naturalne - por. s. 9) I: 1 - gleba współczesna - bielica; II: 2 - żółte i brązowe piaski, 3 - torf; III: 4 - szare piaski ze śladami spalenizny, 5 - wypełnisko obiektu: koncentracje węgli drzewnych i przepalonych kamieni, 6 - wypełnisko obiektu z dużą ilością rozproszonego węgla drzewnego; IV: 7 - piaski i żwiry

podłoża z kamieniami i otoczakam i krzemienia pomorskiego

Sł awo mir a R u ta

Rys. 3. Jastrzębia G óra, woj. G dańsk, stan. 4. Profil E rowu V w m etrach d „ c„ b,, a ,, a (cyfry rzymskie oznaczają warstwy naturalne - por. s. 9) 1 : 1 - gleba współczesna - bielica; II: 2 - żółtobrązowe piaski przewarstwione torfem , 3 - dolny poziom torfów ; III: 4 - szare piaski ze śladami spalenizny, 5 - wypełnisko „chaty” , 6 - piaski o dużej zawartości związków żelaza w postaci intensywnych, brunatnych zacieków; IV: 7 - piaski

i żwiry podłoża z kamieniam i i otoczakami krzemienia pom orskiego

M ateriały krzem ienne z Jas trz ęb ie j G ó ry

OVII OVI OV OIV OKI Oil 01 IV V VI VII VIII IX X XI m n o P .f t... * 1 • ....(; -J •» • / ....

i o

i

Rys. 4. Jastrzębia G óra, woj. G dańsk, stan 4. Plan obiektów

1- paleniska (?) - przypuszczalne palenisko, 2 - zarys „ch aty ” , 3 - dołki posłupowe, 4 - współczesny wkop

Rys. 5. Jastrzębia G óra, woj. G dańsk, stan 4. Zbiorcza planigrafia zabytków krzemiennych Zagęszczenie kam ieni w 1 m 2: 1 :1 -1 0 , 2 :1 1 -2 0 , 3 :2 1 -3 0 , 4 :3 1 -4 0 , 5 :4 1 -5 0 , 6 :5 1 -6 0 , 7: 61-70, 8: 71-80, 9: 81-90, 10: 91-100, 11: 101-110, 12: 111-120, 13: 171-180, 14: 181-190,

Rys. 6. Jastrzębia G óra, woj. G dańsk, stan 4. Rozprzestrzenienie składających się wytworów krzemiennych

bez “ “ ľ 04l0CZ“ í ’ 2 ~ пе^ 0 ^ ' * * * * ■ f°nnujący Piętę rdzenia, 3 - otoczak

I z o n í ! ’ _ rdzen wiorowy, 5 - rdzeń wiórowy łuszczony, 6 - rdzeń wiórowy szczony + narzędzie, 7 - rdzeń łuszczniowy, 8 - wiór od rdzenia wiórowego 9 - wiór- wierzchnik, 10 - „wior” łuszczniowy, 11 - odłupek łuszczniowy/łuska, 12 - odhipek zwykły,

d ł. * [mm] 40 -30 - . ' Д . O 20 -10 -10 20 30 szer. [mm]

Rys. 7. Jastrzębie G ó ra, woj. G dańsk, stan. 4. D iagram propozycji rdzeni wiórow ych i odłupkowych

1 - rdzenie wiórowe jednopiętowe, 2 - rdzeń wiórowy jednopiętowy o zmienionej orientacji, 3 - rdzeń w iórowo-odłupkowy, 4 - rdzeń odłupkowy

1 - • 2 - Д 3 4 - 0 dł. [mm] 40 -30 20 -10 -F f 10 I 20 szer. [mm]

Rys. 8. Jastrzębia G ó ra, woj. G dańsk, stan 4. D iagram y propozycji w iórów od rdzeni wiórowych jednopiętowych

OVII OVI OV OIV Olll Oil 01 I IV V VI VII VIII IX X XI I 1 I 1 h 1 g i I I e 1 d 1 c 1 b 1 a 1 a b c d e f g h i m n o P ; >» 1 • 1 t 1 _{O - 2} • ( 0 C» ł 0 i 1 • * • ' I 1 • - 3 ■ A '• » 0 0 • * ' » • _Q - 4 o I I , 0 • • A ; »o •% / 0 • '₁ . 0 0 ; o * o >0 1 - 5 - 6 ♦ o • . t 0 '090e * ! : ; ; • - 7 * o • • »<£; o • ó , • • O«V**0 •=» o o ' ! o 0 , • O j ▲ - 8 • • • o I o \ 0 o 'o \c * Í0_O0 ₀ 1 • & СЭ - 9 - 10 O D o 0 0 .♦♦<>$* o • ♦ * . 0 - 11 • * _{A A} • • _{* • » 1} ♦ - 12 • •• 00 o© o & , 0 ' 1 • 0 0 ; \ ♦ • : : ■ - 13 - 14 - 15 - 16 ' 0 ООО* ООО* O a 1 _i . o в i o ' o !o o 0 O I o o | t ; ' ♦ _Ч 1 _{~ c í 4 « :}A / 1 _{o ! i , ,} o i o o ! / ’ ; . ♦ CD o , , ,. ; ; ; о , • • . : o , • 1O o . . . . Skala O 1 5m

Rys. 9. Jastrzębia G óra, woj. G dańsk, stan. 4. Planigrafia narzędzi

1 - półtylczak, 2 - tylczak, 3 - zbrojnik typu Nowy Młyn, 4 - zbrojnik z returzow aną podstaw ą, 5 - w kładka retuszowana, 6 - trapez, 7 - rylcowiec, 8 - trójkąt, 9 - fragment zbrojnika, 10 - obłęcznik, 11 - skrobacz, 12 - drapacz, 13 - wiertnik, 14 - rylec, 15 - pazur

Jastrzębia G óra, woj. G dańsk, stan. 4

Skupienie N. 1 - składanka otoczaka z odtrąconym „wierzchołkiem " i korow ego odłupka formującego piętę rdzenia, 2 — składanka korowego i negatywowego odłupka formującego piętę rdzenia, 3-8 - rdzenie wiórowe jednopiętow e (4 - składanka rdzenia z korow ym odłupkiem formującym piętę, 5 - składanka rdzenia z wiórem - wierzchnikiem). W ymiary

Skupienie N. _{1-5 - rdzenie wiórowe jednopiętowe, 6 - rdzeń odłupkowy, 7-10 - rdzenie} Jastrzębia G óra, woj. G dańsk, stan. 4 wiórowe eksploatowane fuszczniowo. Wymiary naturalne

Jastrzębia G óra, woj. G dańsk, stan 4 Skupienie N. 1-10 - łuszcznie. Wymiary naturalne

Jastrzębia G óra, woj. G dańsk, stan. 4

Skupienie N. 1-10, 14 - odłupki łuszczniowe, 11, 12, 15, 16 - świeżaki i odnaw iaki, 1 3 -w tó r n y zatępiec, 17 - odłupek znoszący wierzchocheł rdzenia wiórowepo. Wvmiarv naturalne

Jastrzębia G óra, woj. G dańsk, stan. 4

Skupienie N. 1-3 - obłęczniki, 4 - póltylczak, 5, 6 - wiertniki, 7, 9-15 - okazy łuskane fragmentarycznie i z retuszem użytkowym, 8 - mikrołuskany odnaw iak, 16-23 - wióry,

Jastrzębia G óra, woj. G dańsk, stan. 4

Skupienie N. 1-14 - skrobacze, 15-19 - drapacze, 20 - rylec, 21, 22 - pazury, 23 - przelłuwacz wiórowy. W ymiary naturalne

Jastrzębia G óra, woj. G dańsk, stan. 4

Jastrzębia G óra, woj. G dańsk, stan. 4

Skupienie S. 1-3 - rdzenie wiórowe jednopiętowe, 4 - rdzeń wiórowy jednopiętowy o zmienionej orientacji, 5 - składanka: rdzeń wiórowy rozłupany łuszczniowo, 6,-14 - hiszcznie. W ymiary

Jastrzębia G óra, woj. G dańsk, stan. 4

Skupienie S. 1 , 2 - wióry, 3-7 - odłupki i „wióry” łuszczniowe, 8-12, 17-22 - 1 3 -o d n a w ia k , 15, 32 - pazury, 16 - odłupek znoszący wierzchołek rdzenia 23 -p ó łty lc z a k , 24 - wiór z retuszem użytkowym, 14, 25 - drapacz, 26-31, 33-38

39 - rylcowiec. Wymiary naturalne

- skrobacze, wiórowego, - zbrojniki,

Jastrzębia G óra, woj. G dańsk, stan. 4

M aterial poza skupieniami. 1 - otoczak z odtrąconym „wierzchołkiem” , 2-5 - rdzenie wiórowe jenopiętowe, 6 - rdzeń wiórowy rozłupany hiszczniowo, 7-13 - łuszcznie. W ymiary naturalne

Jastrzębia G óra, woj. G dańsk, stan. 4

M ateriał poza skupieniam i. 1-6 - wióry, 7 -9 - wióry z retuszem użytkow ym , 10, 14, 18 - odłupki łuszczniowe, 13 - odłupck zwykły, 15 - wtórny zatępiec, 11, 12, 17, 19, 25, 31 - skro- bacze, 16 - przekłuwacz wiórowy, 2-22, 24, - drapacze, 26 - półtylczak, 27-29 - zbrojniki,