Stanowisko interglacja³u eemskiego w Radówku (Pojezierze £agowskie,
zachodnia Polska) i jego implikacje dla litostratygrafii glin zwa³owych
Krzysztof Urbañski*, Hanna Winter**
The Eemian Interglacial in the section Radówek (£agów lakeland, western Poland) and its implication for till lithostratigraphy. Prz. Geol., 53: 418–424.
S u m m a r y. The borehole at Radówek (£agówLakeland, western Poland) was made during car-tographic works for the Detailed Geological Map of Poland in 1 : 50 000 scale (sheet S³ubice upon Odra). Deposits of 200 m thickness were drilled.
Till and lacustrine — boggy sediments have been investigated by lithopetrographical investiga-tions and by pollen analysis. This series consists of laminated gyttja with clayey laminas with shells of mollusks and floral detritus and a layer of brown-black peat. The profile of the intergla-cial deposits ended with finely laminated sands with organic substance. According to palynological data, the sediments in the depth 23,30 to 18,75 m belong to the Upper Warthanian Glaciation, the Eemian Interglacial and the Early Vistulian Glaciation.
The described sequence lies above a 18,5 m thick layer of till correlated with lithotype till Karolewo and Naratow. This indicates its Wartanian Glaciation age. The sandy till at the top of the profile was assigned to till of Maliniec type recognized in Poznañ region that is considered to be of the Early Vistulian deposits.
Key words: pollen analysis, till lithostratigraphy, Eemian Interglacial, £agów Lakeland
W ramach realizacji arkusza S³ubice nad Odr¹ (462)
Szcze-gó³owej mapy geologicznej Polski w skali 1 : 50 000 wykonano
otwór kartograficzny S³u-2 w Radówku (ryc. 1), 10 km na zachód od Oœna Lubuskiego, w zachodniej czêœci Pojezierza £agowskiego (Urbañski, 2000a). Omawiane stanowisko usy-tuowane jest na obszarze falistej wysoczyzny morenowej (ryc. 2) na wysokoœci 67 metrów n.p.m., w miejscu gdzie ods³aniaj¹ siê gliny zwa³owe zlodowacenia wis³y. Po³o¿one jest w pobli¿u strefy marginalnej ukszta³towanej w czasie d³u¿szego postoju l¹dolodu, w czasie fazy poznañskiej (¯ynda, 1967).
W otworze S³u-2 Radówek nawiercono utwory plejsto-cenu o mi¹¿szoœci ponad 200 metrów (Urbañski, 2000a, b). Analiza danych archiwalnych i badania geofizyczne œwiadczyæ mog¹ o tym, ¿e otwór zlokalizowany zosta³ w obrêbie rynny subglacjalnej. Forma ta, zdaniem autora, powsta³a po okresie g³ównych zaburzeñ glacitektonicz-nych, które stwierdzone by³y w tym rejonie w licznych otworach wiertniczych i w podziemnej kopalni wêgla bru-natnego w rejonie Spud³owa i Lasek Lubuskich (Urbañski, 2000a, b). Badania petrograficzne glin zwa³owych wystê-puj¹cych w jej obrêbie œwiadcz¹ o tym, ¿e rynna powsta³a ju¿ w czasie zlodowacenia odry. Ponad utworami fluwiogla-cjalnymi i glinami zwa³owymi zlodowacenia warty wystê-puj¹ utwory organogeniczne sk³adaj¹ce z gytii zawieraj¹cej muszle œlimaków i detrytus roœlinny oraz torfów. Dla nawier-conych w otworze osadów jeziorno-bagiennych wykonano analizê palinologiczn¹ i standardowe badania litopetrogra-ficzne. Analiza palinologiczna i wyniki niektórych badañ litologiczno-petrograficznych pozwoli³y na zakwalifikowa-nie serii osadów organogenicznych i klastycznych do zlodo-wacenia warty, interglacja³u eemskiego i zlodozlodo-wacenia wis³y (Urbañski & Winter, 2000; Winter, 1999).
Metodyka badañ
Badania litologiczno-petrograficzne glin zwa³owych i innych osadów plejstoceñskich by³y wykonywane zgodnie
z metodyk¹ obowi¹zuj¹c¹ przy realizacji Szczegó³owej
mapy geologicznej Polski w skali 1: 50 000. Zosta³a ona
szczegó³owo omówiona we wczeœniejszych pracach (Trem-baczowski, 1961, 1967; Rzechowski, 1971, 1974; Krzysz-kowski & Czerwonka, 1994; Czerwonka, 1998;, Lisicki, 2003). Dla ustalenia pozycji litostratygraficznej osadów wystêpuj¹cych w stropie i sp¹gu datowanych palinologicz-nie utworów najwiêksze znaczepalinologicz-nie mia³a petrografia glin zwa³owych i badania minera³ów ciê¿kich. Otrzymane wyni-ki analizowano, porównuj¹c je ze stanowiskami stratotypo-wymi, wystêpuj¹cymi w zachodniej Wielkopolsce i Pojezierzu Pomorskim (Czerwonka i in., 1997; Krzyszkow-ski & Czerwonka, 1994). Porównywano je równie¿ z wyni-kami badañ litologiczno-petrograficznych prowadzonych we wschodniej Brandenburgii (Brose i in., 2001).
Seriê osadów jeziorno-bagiennych, wystêpuj¹cych miêdzy poziomami glin zwa³owych, a reprezentowanych przez gytiê z domieszk¹ skorupek, torfy, mu³ki i piaski pylaste, opracowano metod¹ analizy py³kowej.
S³ubice Górzyca Radówek Oœno Lubuskie 5 km
Pojezierze £agowskie
£agów Lake land
S³ubicki Prze³om Odry Niem cy Ge rmany S³u-2 Gor ge of the Odr aR ive r ne ar S³ubi ce
krawêdŸ erozyjna doliny Odry
erosional edge of the Odra Valley
P O L S K A P O L A N D
Ryc. 1. Lokalizacja stanowiska S³u-2 Radówek Fig. 1. Location of the S³u-2 Radówek site
*Pañstwowy Instytut Geologiczny, Oddzia³ Dolnoœl¹ski, al. Jaworowa 19, 53-122 Wroc³aw; krzysztof.urbanski@pgi.gov.pl **Pañstwowy Instytut Geologiczny, ul. Rakowiecka 4,
00-975 Warszawa; hanna.winter@pgi.gov.pl K. Urbañski H. Winter
Laboratoryjne przygotowanie próbek opra-cowanych metod¹ analizy py³kowej polega³o na rozpuszczeniu wêglanu wapnia w 10% HCl. Nastêpnie próbki gotowano w 7% KOH. Oddzielenie frakcji mineralnej od organicznej nast¹pi³o z u¿yciem cieczy ciê¿kiej (wodny roztwór jodku kadmu i jodku potasu). W³aœciw¹ maceracjê przeprowadzono stosuj¹c zmodyfikowan¹ metodê acetolizy wed³ug Erdt-manna.
Przy obliczeniach procentowych sumê pod-stawow¹ równ¹ 100% stanowi³ py³ek drzew, krzewów i krzewinek (AP) oraz l¹dowych roœlin zielnych (NAP). Procentowy udzia³ py³ku roœlin wodnych, zarodników, planktonu i palinomorf redeponowanych by³ obliczony w stosunku do sumy podstawowej.
Opracowane wyniki s¹ zilustrowane pro-centowym diagramem palinologicznym.
Litostratygrafia
W œrodkowej czêœci profilu (g³êb. ok. 60 m) na osadach zlodowacenia odry, wype³niaj¹cych omawian¹ wczeœniej rynnê subglacjaln¹, le¿y 25 m seria utworów fluwioglacjalnych. Na niej zalega 18,5 m warstwa gliny zwa³owej zalicza-na ju¿ do zlodowacenia warty (ryc. 3, 4). Szaro-popielata, piaszczysto-¿wirowa glina zwa³owa nawiercona zosta³a na g³êb. od 46,0 do 27,5 m. Wspó³czynniki petrograficzne tej gliny odpo-wiednio wynosz¹: O/K=1,16, K/W=0,92, A/B=1,03 (Marcinkowski 2000). Wysoki jest udzia³ sk³adników lokalnych (14–18%) oraz wêglanowoœæ (5–21%) (ryc. 5). W grupie ska³ lokalnych dominuje kwarc, wapienie i piaskow-ce, ma³y natomiast jest udzia³ krzemieni.
Ponad t¹ glin¹ zwa³ow¹ wystêpuje 4 metro-wa metro-warstmetro-wa piasków i ¿wirów wodnolodowco-wych zwi¹zana z faz¹ recesji zlodowacenia warty (ryc. 3).
Utwory organogeniczne nawiercono na g³êb. 20,5–23,0 m (ryc. 4). Sk³adaj¹ siê one z laminowanej gytii ró¿owej i zielonkawej z prze-warstwieniami ilastymi, zawieraj¹cej muszle œlimaków i detrytus roœlinny, która ku górze przechodzi w torfy. Na podstawie badañ palino-logicznych opisane wy¿ej utwory organoge-niczne zosta³y zaliczone do interglacja³u eemskiego (Winter, 1999), co zostanie szcze-gó³owo omówione w dalszej czêœci pracy.
Profil utworów interglacjalnych koñcz¹ laminowane piaski zawieraj¹ce substancjê orga-niczn¹, wystêpuj¹ce na g³êb. 13,0 do 16,4 m, sk³adaj¹ce siê we frakcji minera³ów ciê¿kich g³ównie z amfibolu (36,0–41,0%), granatów
Radówek Pamiêcin Owczary Golice Laski Lubuskie Radów S³u-2 gliny zwa³owe tills
piaski i ¿wiry lodowcowe glacial sands and gravels mu³ki zastoiskowe glacilacustrine silts
piaski i ¿wiry wodnolodowcowe dolne lower fluvioglacial sands and gravels
piaski i mu³ki kemów sands and silts of kames
piaski pradolinne sands of ice-marginal valley piaski eoliczne aeolian sands piaski, ¿wiry deluwialne deluvial sands and gravels torfy peats otwory wiertnicze boreholes zlodowacenie wis³y Vistulian Glaciation zlodowacenie wis³y Vistulian Glaciation plejstocen i holocen nierozdzielony undivided Pleistocene and Holocene holocen Holocene stanowiska palinologiczne palinological sites
piaski i ¿wiry wodnolodowcowe górne upper fluvioglacial sands and gravels
linia przekroju geologicznego line of a geological cross-section
1 km
Ryc. 2. Uproszczona mapa geologiczna omawianego rejonu Fig. 2. Simplified geologic map of the study area
+100 + 90 + 80 + 70 + 60 + 50 + 40 + 30 + 20 + 10 0 S³u-2
Laski Lubuskie Radówek E
W +100 + 90 + 80 + 70 + 60 + 50 + 40 + 30 + 20 + 10 0 mu³ki wêgliste carbonaceus silts piaski kwarcowe quartzitic sands wêgiel brunatny brown coal piaski wodnolodowcowe fluvioglacial sands gliny zwa³owe tills
¿wiry, piaski rynny subglacjalnej
gravels and sands of a subglacial trough miocen œrodkowy Middle Miocene powierzchnia postglacitektoniczna postglacitectonical surface nasuniêcia glacitektoniczne glacitectonical thrusts piaski wodnolodowcowe fluvioglacial sands zlodowacenie sanu Sanian Glaciation gliny zwa³owe tills piaski wodno-lodowcowe fluvioglacial sands
piaski i ¿wiry zwa³owe
glacial sands and gravels
torfy, gytie, mu³ki, i³y jeziorne
peats, gyttja, silts, limnic clays
piaski rzeczne
fluvial sands
piaski i ¿wiry wodnolodowcowe dolne
lower fluvioglacial sands and gravels
zlodowacenie odry Odranian Glaciation
interglacja³ eemski Eemian Interglacial
mu³ki i piaski zastoiskowe
glacilacustrine silts and sands
zlodowacenie warty Warthanian Glaciation gliny zwa³owe
tills
piaski i ¿wiry zwa³owe
glacial sands and gravels
piaski pradolinne
sands of ice-marginal valley
piaski eoliczne aeolian sands piaski humusowe humic sands zlodowacenie wis³y Vistulian Glaciation
zlodowacenie wis³y - holocen Vistulian - Holocene holocen Holocene otwory wiertnicze boreholes m n.p.m. m a.s.l. m n.p.m.m a.s.l.
¬
Ryc. 3. Przekrój geologiczny przez utwory plejstoceñskie
piêtra niezaburzonego glacitektonicznie
Fig. 3. Geologic section of Pleistocene sediments of
(28,0–36,0%), epidotu (8%), dystenu (8%), i apatytu (5%). Na podstawie sk³adu mineralogicznego i pozycji geolo-gicznej utwory te zosta³y zaliczone do osadów rzecznych.
W stropie utworów plejstoceñskich, na g³êb. 1,0 do 13,0 m wystêpuje popielata, piaszczysto-pylasta glina zwa³owa charakteryzuj¹ca siê przewag¹ wapieni nad ska³ami krystalicznymi, du¿ym udzia³em piaskowców lokalnych (16%) oraz wysok¹ wêglanowoœci¹ (do 20%). Wspó³czynniki petrograficzne (ryc. 5) s¹ nastêpuj¹ce: O/K=1,26; K/W=0,79; A/B=1,26 (Marcinkowski, 2000).
Wyniki analizy py³kowej
Próby do badañ palinologicznych pobrano w otworze Rze-1 z g³êb. 18,75–23,30 m. W diagramie py³kowym z Radówka (ryc. 5) wydzielono 10 lokalnych zespo³ów poziomów py³kowych L PAZ oznaczonych sygnatur¹ Ra.
Poziom Ra 1 Hippophaë — NAP (g³êb. 23,25–23,30 m) Poziom z maksymalnym udzia³em Hippophaë — 13,8% cechuje dominacja AP z przewag¹ py³ku Pinus
sylvestris typ. NAP s¹ reprezentowane przez Poaceae i
Cyperaceae. WyraŸny jest udzia³ taksonów œwiat³olubnych
Artemisia, Chenopodiaceae, Ephedra distachya, E. fragilis
i Helianthemum. Obecny jest py³ek Betula nana. Poziom Ra 2 Betula (g³êb. 23,20 m)
Poziom charakteryzuje maksymalna wartoœæ Betula — 40,2%. Zanika py³ek Hippophaë i innych heliofitów.
Poziom Ra 3 Pinus sylvestris typ-Betula-Ulmus (g³êb. 23,15 m)
W poziomie wyznaczonym przez jedn¹ próbkê roœnie udzia³ Pinus sylvestris typ do 72%, a maleje Betula. Py³ek
Ulmus i Quercus zyskuje na wartoœci.
Poziom Ra 4 Quercus-Fraxinus (pr. nr 18–20; g³êb. 22,95–23,10 m)
Quercus (27,9%) i Ulmus (4,6%) osi¹gaj¹ maksymalne
wartoœci dla profilu. W starszej czêœci poziomu udzia³ py³ku Betula jest wyraŸny, w m³odszej rosn¹ zdecydowa-nie wartoœci Corylus.
Poziom Ra 5 Corylus-Alnus-Taxus (g³êb. 22,35–22,85 m)
W poziomie z najwy¿szymi wartoœciami Corylus (36,9–49,9%) spada frekwencja Quercus. Py³ek Alnus kul-minuje (13,0–17,1%). Obecny jest Carpinus. Krzyw¹ ci¹g³¹ tworzy py³ek Tilia cordata typ i T. platyphyllos typ. Niskie wartoœci cechuje Taxus (1,7%). Pojawia siê Hedera
helix i Viscum.
Poziom Ra 6 Carpinus-Picea (g³êb. 22,05 m) Poziom wyznaczony jedn¹ próbk¹ cechuje najwy¿sza wartoœæ py³ku Carpinus — 36,9%. Udzia³ Picea przekra-cza 6%.
Poziom Ra 7 Picea-Abies-Carpinus (g³êb. 21,85 m) Py³ek Picea (19,4%) i Abies (8,1%) osi¹ga maksymal-ne wartoœci. Wystêpuje Carpinus. Zanika py³ek Hedera
helix i Viscum
Poziom Ra 8 Pinus sylvestris typ-Picea (g³êb. 20,90– 21,65 m)
W poziomie dominuje py³ek drzew. Pinus sylvestris typ osi¹ga najwy¿sze wartoœci (66,4–83,1%). Krzyw¹ ci¹g³¹ wystêpuje Picea (3,7–9,0%), Carpinus (2,3–6,1%) i Abies (0,4–1,8).
Poziom Ra 9 Pinus sylvestris typ- NAP -Calluna
vul-garis (g³êb. 19,60–20,50 m)
Spadek udzia³u AP jest zwi¹zany ze spadkiem warto-œci Pinus sylvestris typ i Carpinus. Rosn¹cy udzia³ NAP koreluje siê ze wzrostem wartoœci Poaceae, Cyperaceae i
Artemisia. Najwy¿szy udzia³ osi¹ga py³ek Calluna vulga-ris (7,4%) i Ericaceae.
Poziom Ra 10 Poaceae-Artemisia (g³êb. 18,75 m) Cech¹ charakterystyczn¹ poziomu jest bardzo wysoki udzia³ py³ku roœlin zielnych i ich ró¿norodnoœæ taksono-miczna. Najwy¿sz¹ wartoœæ osi¹ga py³ek Poaceae — 15,2%, Cyperaceae — 8% i Artemisia — 8%.
Historia roœlinnoœci
Flora py³kowa poziomu Ra 1 wskazuje na wystêpowa-nie rozmaitych zbiorowisk roœlinnych. Wysoki udzia³ py³ku taksonów œwiat³olubnych i py³ku na wtórnym z³o¿u dowodzi wystêpowania procesów erozyjnych zwi¹zanych z brakiem zwartej pokrywy roœlinnej. Wprawdzie py³ek sosny osi¹ga wartoœci powy¿ej 50%, ale czêœciowo mo¿e pochodziæ z dalekiego transportu.
Wysokie wartoœci py³ku rokitnika (Hippophaë), obec-noœæ ja³owca (Juniperus), wierzby (Salix) i brzozy (Betula
nana typ) œwiadcz¹ o znacznej roli zbiorowisk
krzewia-stych na ró¿norodnych siedliskach. Zbiorowiska roœlin zielnych z udzia³em Poaceae, Cyperaceae i bylic
(Artemi-sia) oraz Chenopodiaceae równie¿ odgrywaj¹ znacz¹c¹
rolê. Wartoœci py³ku sosny Pinus sylvestris typ powy¿ej 50% i brzozy (Betula) powy¿ej 10% dokumentuj¹ obec-noœæ luŸnych lasów sosnowo-brzozowych. Na podstawie charakterystyki roœlinnoœci poziom Ra 1 mo¿na odnieœæ do póŸnego glacja³u.
Znacz¹ca zmiana roœlinnoœci i osadu nast¹pi³a w pozio-mie Ra 2. Brak py³ku taksonów œwiat³olubnych i na wtór-nym z³o¿u, i pocz¹tek akumulacji gytii œwiadcz¹ o postêpuj¹cym zwarciu pokrywy roœlinnej i polepszeniu siê
7,0 12,8 13,0 16,4 16,8 20,5 22,0 22,5 22,7 23,2 23,5 25,2 25,6 27,5 33,8
glina ilasta szara grey clayey till
piasek gliniasty z substancj¹ organiczn¹ loamy sand with organic material piasek zailony szaro-zielony clayey, grey-green sand piasek be¿owopopielaty beige-grey sand
piasek drobnoziarnisty popielaty, laminowany grey, fine-grained, laminated sand torf czarny
black peat
kreda jeziorna laminowana z muszlami œlimaków laminated lacustrine chalk with shells of gastropods kreda jeziorna laminowana zielona i czerwona z laminami ilastymi green and red laminated chalk with clay lamnae
i³ zielonopopielaty green-grey clay
piasek ró¿noziarnisty szary ze ¿wirem grey, various grained sands with gravels
piasek ró¿noziarnisty szary, ze ¿wirem i g³azikami grey, vari-size grained sands with gravels and boulders
glina zwa³owa piaszczysta szara ze ¿wirem grey, sandy till with gravels
zlodowacenie wis³y Vistulian Glaciation interg lacja³ eemski Eemian Interglacial zlodowacenie warty W arthanian Glaciation 4,2 + 65,0m n.p.mm a.s.l. Otwór S³u-2 Radówek
Borehole S³u-2 Radówek
glina piaszczysta szara grey sandy till
piasek ró¿noziarnisty szary, pylasty grey, various grained, dusty sands
Ryc. 4. Szczegó³owy profil litologiczny badanych osadów Fig. 4. Detailed lithological profile of studied sediments
0 10 20 30 40 50 60 70 80 90 100 110 120 130 140 150 160 O/K K/W A/B 0,5 0,9 1,3 1,7 2,1 O/K K/W A/B 0,5 0,9 1,3 1,7 2,1 O/K K/W A/B 0,5 0,9 1,3 1,7 2,1 Dp/Wp=0,04 Dp/Wp=0,05 Dp/Wp=0,02 29,9% 18,2% 20,3% 10% 20% minera³y ciê¿kie heavy minerals obtoczenie kwarcu petrografia glin quartz roundness till petrography CaCO3 wspó³czynnik petrograficzny petrographic coefficients ska³y lokalne local rocks G2 G3 G4 Litologia Lithology Minera³y ciê¿kie Heavy minerals piaski sands piaski i ¿wiry sands and gravels ¿wiry gravels piaski pylaste silty sands mu³ki silts i³y piaszczyste clays and sands
gliny zwa³owe tills gliny pylaste silty tills wêgiel brunatny brown coal gliny piaszczyste sandy tills granaty garnet Petrografia glin Till petrography ska³y pó³nocne northern rocks amfibole amphibole epidot epidote staurolit staurolite andaluzyt andalusite cyrkony zirkon turmaliny tourmalline dysten cyanite rutyl rutile sylimanit sillimanite pirokseny piroxene apatyt apatite biotyt biotite chloryt chlorite inne minera³y other minerals ska³y lokalne local rocks ska³y krystaliczne(Kr) crystalline rocks wapienie ba³tyckie(Wp) Baltic limestones dolomity dolomites(Dp) piaskowce i kwarcyty
sandstone and quartzite(Qp)
ska³y lokalne local rocks wapienie limestones piaskowce sandstones mu³owce paleogeñskie Paleogene mudstones mu³owce neogeñskie Neogene mudstones kwarc quartz krzemienie flints Obtoczenie kwarcu Quartz roundness ziarna obtoczone
well rounded grains
ziarna czêœciowo obtoczone partialy rounded grains
ziarna kanciaste angular grains
WskaŸniki petrograficzne
Petrographic coefficients
G2 –glina typu DopiewiecDopiewiec till G3 –glina typu Narratów/Karolewo
Narratów/Karolewo till G4 –
glina typu Maliniec Maliniec till
zl
odowacenie wis³y Vistulian Glaciation
interglacja³ eemski Eemian Interglacial
zl odowacenie odr y Odranian Glaciation zl
odowacenie warty Warthanian Glaciation
+ 65,0m n.p.mm a.s.l.
Otwór S³u-2 Radówek
Borehole S³u-2 Radówek
O= Wp+Dp+Qp+Lp K=Wp+Dp A=Wp+Dp+Lp B=Kr+Qp konkrecje pirytowe pyrite concretions konkrecje fosforytowe phosphorite concretions
okruchy wêgla brunatnego brown coal particles inne ska³y
other rocks
Ryc. 5. Wyniki badañ litopetrograficznych osadów z otworu S³u-2 Radówek
warunków klimatycznych. Nast¹pi³ zanik zbiorowisk krze-wiastych i zielnych zwi¹zanych z siedliskami otwartymi. Rozprzestrzenia³y siê lasy sosnowo-brzozowe, w których wzrasta³a rola brzozy z maksymalnym udzia³em wynosz¹cym 40% dla ca³ego interglacja³u.
W poziomie Ra 3 na miejsce wycofuj¹cej siê brzozy wkracza³a sosna. Wi¹z stanowi³ ju¿ wa¿ny sk³adnik lasów. Dalsze ocieplenie klimatu powodowa³o rozprzestrzenianie siê dêbu, a obecnoœæ py³ku jesionu i klonu mo¿e dowodziæ istnienia lasów ³êgowych.
Wypieranie sosny i brzozy pocz¹tkowo przez d¹b, a póŸniej przez leszczynê wi¹¿e siê z przeobra¿eniami zachodz¹cymi w zbiorowiskach leœnych poziomu Ra 4. Uformowa³y siê lasy dêbowo-sosnowe, w podszycie któ-rych wkracza³a leszczyna. Kulminacja py³ku wi¹zu i obec-noœæ jesionu, klonu oraz pocz¹tek krzywej olszy jest wyrazem istnienia lasów ³êgowych, w których mog³y rosn¹æ te drzewa. Oceanizacja klimatu by³a przyczyn¹ pojawienie siê bluszczu (Hedera) i jemio³y (Viscum).
W poziomie Ra 5 kulminacjê osi¹ga py³ek leszczyny wchodz¹cej w sk³ad podszycia, ale prawdopodobnie tak¿e tworz¹cej samodzielne zbiorowiska krzewiaste (Mamako-wa, 1989). Nastêpuj¹ce zjawisko wzbogacania zbiorowisk leœnych o nowe sk³adniki lipê, grab i cis wyra¿aj¹ce siê two-rzeniem krzywych ci¹g³ych. Postêpuj¹ca ekspansja olszy sugeruje tworzenie siê ³êgów olszowo-wi¹zowych oraz lasów bagiennych z olsz¹. W podszyciu nadal rós³ bluszcz (Hedera), a na rozmaitych drzewach paso¿ytowa³a jemio³a.
Zdecydowane zmiany w zbiorowiskach leœnych nast¹pi³y w poziomie Ra 6, w które wkroczy³ grab i œwierk wypieraj¹c leszczynê. Nast¹pi³o formowanie siê lasów mieszanych, prawdopodobnie o typie gr¹du (Tomanek, 1994), z grabem i œwierkiem oraz dêbem, lip¹, wi¹zem, cisem i leszczyn¹. Wzbogacanie siê lasów w jod³ê i œwierk nast¹pi³o w poziomie Ra 7. Udzia³ tych drzew nie by³ zbyt wysoki, ale wyraŸny. Ze zbiorowisk leœnych wycofa³ siê cis, jesion i wi¹z i bluszcz. Spadek udzia³u py³ku grabu
œwiadczy o malej¹cym udziale tego drzewa w drzewosta-nach. Przeobra¿enia zachodz¹ce w zbiorowiskach zwi¹zane by³y z och³odzeniem i zwiêkszonymi opadami.
Maksymalny rozwój lasów sosnowych z domieszk¹ œwierka przypada na poziomy Ra 8 i Ra 9. W poziomie Ra 8 wystêpuj¹ jeszcze drzewa ciep³olubne reprezentowane przez d¹b i grab. Runo tworzy³y krzewinki z rodzaju Erica-ceae, a wrzos zwyczajny porasta³ œwietliste polany. W nie-wielkim stopniu uleg³ zmianie charakter lasów w poziomie Ra 9, które sta³y siê bardziej luŸne. Wskazuje na to rosn¹cy powy¿ej 20% udzia³ py³ku roœlin zielnych. Zbiorowiska roœlin zielnych wystêpuj¹cych na siedliskach otwartych tworzy³y g³ównie trawy, turzycowate i bylice. Na kwaœnych glebach piaszczystych dosz³o do rozwoju wrzosowisk.
Poziom Ra 10 prezentuje ju¿ roœlinnoœæ zwi¹zan¹ ze zlodowaceniem. Spadek wartoœci py³ku Pinus sylvestris typ œwiadczy o regresie lasów sosnowych. Nastêpuje nasi-lenie procesów erozyjnych wyra¿one wzrostem wartoœci py³ku roœlin trzeciorzêdowych i obecnoœci¹ py³ku takso-nów ciep³olubnych oraz Alnus wystêpuj¹cych na wtórnym z³o¿u. Otwarcie krajobrazu sprzyja ekspansji zbiorowisk roœlin zielnych z udzia³em traw, bylic i turzycowatych.
Korelacje stratygraficzne serii organogenicznej profilu z Radówka
Sukcesja py³kowa zarejestrowana w osadach z g³. 23,3–18,75 m w profilu Radówek obejmuje schy³ek zlodo-wacenia, sukcesjê intreglacja³u eemskiego z typow¹ dla niego kolejnoœci¹ pojawiania siê drzew i leszczyny:
Betu-la, Pinus, Ulmus, Quercus-Fraxinus, Corylus, Alnus, Taxus, Tilia, Carpinus, Picea, Abies i Pinus oraz pocz¹tek
zlodowacenia wis³y.
Diagram py³kowy rozpoczynaj¹ spektra (poziom Ra 1) ze stosunkowo wysokim udzia³em py³ku rokitnika
(Hippo-phaë) nale¿¹ce do póŸnego glacja³u. Z rejonu
Wielkopol-ski w wielu stanowiskach py³ek rokitnika pojawia siê, ale
LITOLOGIA LITHOLOGY
zlodowacenie wis³y Vistulian Glaciation
interglacja³ eemski Eemian Interglacial zlodowacenie warty W arthanian Glaciation
mu³ek piaszczysty z humusem
sandy silts with humus
gytia ze skorupkami miêczków
gyttja with molluscs shells
gytia
gyttja
mu³ek z detrytusem roœlinnym
silt with detritus of plants
torf
peat
torf laminowany gyti¹
peat laminated by gyttja
% ‰ G£ÊBOKOŒÆ (cm) DEPTH (cm) 1875 1960 2000 2025 2050 2090 2110 2125 2150 2165 2185 2205 2235 2270 2285 2305 2315 2325 LOKALNE POZIOMY ZESPO£ÓW PY£KOWYCH LOCAL POLLEN ASSEMBLAGE ZONES LP A Z Ra 10 Ra 9 Ra 8 Ra 7 Ra 6 Ra 5 Ra 4 Ra 2-3 Ra 1 D R Z E W A I K R Z E W Y T R E E S A N D S H R U B S ZIELNE I KRZEWINKI HERBS AND DWARFS
AP NAP
Salix Juniperus Hippophae
rhamnoides Betula nana t. Pinus sylvestris t.
Ephedra Betula Tilia
platyphyllos t. T ilia cordata t. Osmunda cinnamomea t. suma tr zecior zêdowych total Tertiar y
Ulmus Quercus Acer Fraxinus Cor Alnus Taxus
ylus
Carpinus Picea Abies Sambucus Myrica Hedera
helix
Viscum Artemisia Poaceae Cyperaceae Ericaceae Chenopodiaceae Thalictrum Helianthemum Calluna
vulgaris
Potamogeton Myriophyllum
verticillatum
Typha/Sparganium Typha
latifolia
Polypodiaceae Equisetum Sphagnum Botr Pediastrum
yococcus
V
aria Dinoflagellata
Ryc. 6. Radówek — uproszczony diagram py³kowy Fig. 6. Radówek – simplified pollen diagram
raczej sporadycznie (Kuszell, 1997; Malkiewicz, 2002; Tobolski, 1991).
W Polsce wysokie wartoœci Hippophaë zosta³y stwier-dzone w profilu Warszawa Wawrzyszew i zosta³y w³¹czo-ne do poziomów reprezentuj¹cych póŸny glacja³ zlodowaceñ œrodkowopolskich s.l. (Mamakowa, 1989). W profilu z Radówka poziom Ra 1 z Hippophaë zosta³ rów-nie¿ w³¹czony do tego glacja³u i skorelowany z poziomem LG MPG NAP-Hippophaë-Juniperus L PAZ wydzielonego przez Mamkow¹ (1989) w póŸnoglacjalnej sekwencji poziomów py³kowych opisanych dla stanowiska Warsza-wa Wawrzyszew. Wyró¿nienie poziomu z wysokim udzia³em rokitnika, potwierdza sugestiê K. Mamakowej (1989) o szerszym wystêpowaniu tego zjawiska na terenie Polski ni¿ wynika to z dotychczasowych badañ. Podobny przebieg sukcesji wyra¿aj¹cy siê wysokim udzia³em py³ku
Hippophaë u schy³ku zlodowacenia saale
charakterystycz-ny jest równie¿ dla profili ze wschodnich Niemiec (Menke & Tynni, 1984; Strahl, 2000).
Poziomy Ra 2–Ra 8, wyró¿nione w diagramie z Radówka, mo¿na bezsprzecznie korelowaæ z regionalnymi poziomami py³kowymi R PAZ opisanymi przez Mama-kow¹ (1989) dla interglacja³u eemskiego i wczesnego stadia³u zlodowacenia wis³y, jak równie¿ z poziomami wyró¿nionymi przez Tobolskiego (1991) dla regionu koniñskiego (tab. 1).
Poziom Ra 9 wi¹zany z regionalnymi poziomami E7 Pinus R PAZ (Mamakowa, 1989; Tobolski, 1991) prezen-tuje siê nieco odmiennie. W poziomie jest notowany jedy-nie jedy-niewielki wzrost wartoœci py³ku Betula, natomiast krzyw¹ ci¹g³¹ z wartoœciami dochodz¹cymi do 7% wystê-puje py³ek wrzosu pospolitego (Calluna vulgaris). Zbli¿-one zjawisko mo¿na obserwowaæ w diagramie py³kowym z profilu Klinge (wschodniej Brandenburgia) (Strahl, 2000), w którym w poziomie 10 LPAZ udzia³ py³ku
Callu-na vulgaris przekracza 22%, a Callu-nastêpnie w poziomie 11 L
PAZ, ostatnim poziomie nale¿¹cym do interglacja³u eem-skiego, stopniowo zanika.
Podobnie kszta³tuje siê krzywa Sphagnum z wartoœcia-mi powy¿ej 14%. Znacz¹ce wartoœci osi¹ga py³ek bylic
(Artemisia) — powy¿ej 5%. Taki typ flory py³kowej wi¹¿¹cy siê z och³odzeniem i zwilgotnieniem klimatu oraz przeobra¿eniami gleb jest charakterystyczny dla przejœcia eem/vistulian w pó³nocno-zachodniej Europie (Urban-Kuttel, 1993). Zbli¿on¹ charakterystykê ma rów-nie¿ schy³ek interglacja³u eemskiego w profilu Rzecino (Winter, 2002). W poziomie korelowanym z poziomem E7 — Pinus R PAZ pojawia siê py³ek Calluna vulgaris w znacznych iloœciach, a Betula ma niewielki udzia³. Nowe dane uzyskane z obu profili potwierdzaj¹ wniosek Mama-kowej (1989) o regionalnym zró¿nicowaniu poziomu E7. W pó³nocno-zachodniej Polsce rola jod³y i innych drzew ciep³olubnych oraz brzozy w zbiorowiskach by³a raczej niedu¿a, natomiast wyraŸniejszy by³ udzia³ wrzosu zwy-czajnego i innych krzewinek z rodziny Ericaceae.
Korelacja litostratygraficzna osadów w stropie i sp¹gu interglacjalnej serii organogenicznej
Datowane utwory organogeniczne le¿¹ miêdzy dwoma poziomami glin zwa³owych. Z uwagi na wykonane bada-nia petrograficzne omawianych glin otwór S³u-2 Radówek jest wa¿nym stanowiskiem stratotypowym (ryc. 5).
Glinê podœcielaj¹c¹ utwory eemskie na podstawie wspó³czynników petrograficznych mo¿na korelowaæ z gli-nami typu Karolewo i Naratów, które uwa¿ane s¹ za gliny zlodowacenia warty. Ma³y udzia³ krzemieni (do 2,9%) i dominuj¹cy udzia³ kwarcu, wapieni i piaskowców w gru-pie ska³ lokalnych w obrêbie tego osadu jest charaktery-styczny raczej dla glin typu Naratów wydzielanych na WysoczyŸnie Leszczyñskiej (Czerwonka i in., 1997).
Warstwê gliny le¿¹c¹ ponad utworami eemskimi, na podstawie wspó³czynników petrograficznych mo¿na kore-lowaæ z glin¹ typu Maliniec (T9A), której stratotyp zosta³ okreœlony w rejonie Konina (Pazdur i in., 1981). Od glin z rejonu wschodniej Wielkopolski glina ta ró¿ni siê jednak znacznie podwy¿szon¹ zawartoœci¹ mu³owców paleoge-ñskich (5,1%). Badany osad jest wa¿nym reperem dla zakwalifikowania do zlodowacenia wis³y glin zwa³owych z rejonu Wysoczyzny Lubuskiej i wschodniej Brandenbur-gii. W odleg³oœci kilkunastu kilometrów, w kierunku zachodnim, wystêpuj¹ gliny zwa³owe o analogicznych cechach petrogra-ficznych. W ods³oniêciach Owczary, Vevais i Neu Werbig gliny maj¹ identyczne wspó³czynniki petrograficzne. Natomiast gli-ny z otworu kartograficznego Kostrzyn (O/K=1,13, K/W=1,35, A/B=0,73), które uwa¿ane s¹ za utwór powsta³y w czasie zlo-dowacenia wis³y maj¹ ju¿ inne w³asnoœci petrograficzne.
Pewne lokalne ró¿nice w sk³adzie litope-trograficznym glin tego samego zlodowace-nia mog¹ wystêpowaæ w strefie granicznej miêdzy dwoma potokami lodowymi. Ró¿nice te mog¹ byæ równie¿ spowodowane innym stopniem wietrzenia glin po ich zdeponowa-niu w czasie ocieplenia klimatu (Lisicki, 2003).
W miejscowoœci Laski Lubuskie po³o¿onej 4 km na NW od Radówka (ryc. 2), opisano podobnie wykszta³cone stanowisko eemskie (Janczyk-Kopikowa, 1972; Skomp-ski, 1980, 1981). Do interglacjalnych osadów organogenicznych Skompski (1980) zaliczy³
L PAZ Tobolski (1991)PAZ Mamakowa (1989)R PAZ
Ra 10 Poaceae-Artemisia V 1 Artemisia-NAP V 1 Gramineae-Artemisia-Betula nana
Ra 9 Pinus sylvestris typ-NAP-Calluna vulgaris
7 Pinus E 7 Pinus Ra 8 Pinus sylvestris typ-Picea 7 Pinus E 7 Pinus
Ra 7 Picea-Abies-Carpinus 6 Picea-Abies E 6 Picea-Abies-Alnus Ra 6 Carpinus-Picea 5 Carpinus E 5 Carpinus-Corylus-Alnus Ra 5 Corylus-Alnus-Taxus 4 Corylus E 4 Corylus-Quercus-Tilia Ra 4 Quercus-Fraxinus 3 Quercus E3 Quercus-Fraxinus-Ulmus Ra 3 Pinus sylvestris
typ-Betula-Ulmus
2 Pinus-Betula E 2 Pinus-Betula-Ulmus Ra 2 Betula 1 Betula E 1 Pinus-Betula
Ra 1 Hippophaë-NAP LG MPG NAP-Hippophaë
Tab. 1. Korelacja lokalnych poziomów py³kowych L PAZ wydzielonych w diagramie palinologicznym Radówka z regionalnymi poziomami py³kowymi R PAZ wydzielonymi dla interglacja³u eemskiego i wczesnego zlodowacenia wis³y dla regionu koniñskiego i dla Polski
Table 1. Correlation local pollen assemblages zones L PAZ distinguished in the Radówek pollen diagram with Regional Pollen Assemblage Zones R PAZ distin-guished for Eemian Interglacial and Early Vistulian for Konin region and for Poland
gytiê wapienn¹ zawieraj¹c¹ skorupki œlimaków, le¿¹c¹ na g³êb. 47,2–45,7 m n.p.m. oraz bia³y piasek drobno- i œred-nioziarnisty, ubogi w skalenie. Podobnie jak w Radówku, na g³êb. 51,4–67,7 m n.p.m. le¿y ciemnoszara glina zwa³owa. Prawdopodobnie stanowisko w Radówku jak i w Laskach Lubuskich reprezentuj¹ œrodowisko tego samego zbiornika jeziornego.
Wnioski
Wykonane badania palinologiczne próbek z otworu S³u-2 Radówek pozwoli³y na stwierdzenie, ¿e sedymenta-cja wystêpuj¹cych na g³êb. 23,3–18,75 m osadów nast¹pi³a podczas schy³ku zlodowacenia warty, interglacja³u eem-skiego i wczesnego stadia³u zlodowacenia wis³y.
Opracowanie palinologiczne wnios³o nowe dane na temat zmian roœlinnoœci schy³ku zlodowacenia warty i interglacja³u eemskiego w Polsce zachodniej. Cech¹ cha-rakterystyczn¹ schy³ku zlodowacenia warty s¹ wysokie wartoœci py³ku Hippophaë. Ten typ sukcesji póŸnoglacjal-nej zbli¿ony do sukcesji z Warszawy-Wawrzyszewa nie ma odpowiednika w innych sukcesjach z obszaru Wielkopol-ski, natomiast jest zbli¿ony do sukcesji schy³ku zlodowa-cenia saale z obszaru wschodniej Brandenburgii. Wystêpuj¹ce w Laskach Lubuskich, datowane malako-faun¹ (Skompski, 1980) i analiz¹ py³kow¹ (Janczyk-Kopi-kowa) stanowisko eemskie ma analogiczn¹ charakterystykê i zalega na podobnej wysokoœci. Zdaniem autorów oba profile mog¹ reprezentowaæ œrodowisko tego samego zbiornika jeziornego.
Niezwykle cennym jest to, ¿e utwory eemskie z Radówka le¿¹ miêdzy dwoma poziomami glin zwa³owych. Z tego powodu otwór ten jest bardzo wa¿nym stanowi-skiem stratotypowym, na podstawie którego mo¿na ustaliæ litostratygrafiê glin zwa³owych w tym rejonie. Le¿¹ca ponad utworami eemskimi 12 metrowa warstwa gliny zwa³owej sta³a siê przez to wa¿nym reperem dla kwalifika-cji glin zwa³owych zlodowacenia wis³y na WysoczyŸnie Lubuskiej i we wschodniej Brandenburgii.
Glina le¿¹ca pod osadami eemskimi, na podstawie korelacji z otworami stratotypowymi w Wielkopolsce, zaliczono do zlodowacenia warty.
Literatura
BROSE F., LIPPSRTEU L., PIOTROWSKI A. & URBAÑSKI K. 2001 — Próba korelacji stratygraficznej glin w okolicy basenu
Kostrzyn–Bad Freienwalde. VII Konfer. Nauk. Stratygrafia plejstocenu Polski: serie rzeczne i lodowcowe po³udniowej Opolszczyzny. 3–7 wrzeœnia, 2001:32.
CZERWONKA J. A. 1998 — Litostratygrafia glin lodowcowych: uwa-gi metodyczne. Biul. Pañstw. Inst. Geol., 385: 113–125.
CZERWONKA J. A., DOBOSZ T. & KRZYSZKOWSKI D. 1997 — Till stratigraphy and petrography of the northern part of Silesia (southwestern Poland). Kwart. Geol., 41: 209–242.
CZERWONKA J. A. & KRZYSZKOWSKI D. 1994 — Pleistocene stratigraphy and till petrography of the central Great Pland Lowland, Western Poland. Folia Quater., 65: 7–71.
JANCZYK-KOPIKOWA Z. 1972 — Orzeczenie dotycz¹ce próbki z miejscowoœci Laski, ark. S³ubice. CAG Pañstw. Inst. Geol.
KRZYSZKOWSKI D. &CZERWONKA J. A. 1994 — Korelacja lito-stratygraficzna osadów czwartorzêdowych z obszaru na po³udnie od Szczecina. Acta Univer. Wratisl., 1702, Pr. Inst. Geograf., ser. A, Geogr. Fiz., 7: 37–61.
KUSZELL T. 1997 — Palinostratygrafia osadów interglacja³u eemskie-go i wczesneeemskie-go vistulianu w po³udniowej Wielkopolsce i na Dolnym Œl¹sku. Pr. Geol.-Min., 60: 1–69.
LISICKI S. 2003 – Litotypy I stratygrafia glin lodowcowych plejstoce-nu dorzecza Wis³y. Pr. Pañstw. Inst. Geol., 177: 105.
MALKIEWICZ M. 2002 — The history of vegetation of the Eemian Interglacial in the Great Polish Lowland. Acta Soc. Botanicorum Polo-niae, 71: 311–321.
MAMAKOWA K. 1989 — Late Middle Polish Glaciation, Eemian and Early Vistulian vegetation at Imbramowice near Wroc³aw and the pol-len stratigraphy of this part of the Pleistocene of Poland. Acta Palae-obot., 29: 11–76.
MARCINKOWSKI B. 2000 — Badania litologiczno-petrograficzne Szczegó³owa mapa geologiczna Polski w skali 1 : 50 000, opracowanie specjalne, ark. S³ubice n/O. CAG Pañstw. Inst. Geol.
MENKE B. & TYNNI R. 1984 — Das Eem — Interglazial und das Weischelfrühglazial von Rederstall/Dithmarschen und ihre Bedeutung für die mitteleuropäische Jungplestozän–Gliederung. Geol. Jb., A 76: 120.
RZECHOWSKI J. 1971 — Granulometryczno-petrograficzne w³asno-œci glin zwa³owych w dorzeczu górnej Widawki. Biul. Inst. Geol., 254: 111–156.
RZECHOWSKI J. 1974 — O litotypach glin zwa³owych dolnego i œrodkowego plejstocenu na Ni¿u Polskim. Zesz. Nauk. UAM Geograf., 10: 87–100.
SKOMPSKI S. 1980 — Nowe stanowiska miêczaków z osadów inter-glacjalnych w zachodniej Polsce. Biul. Inst. Geol., 321: 5–29. SKOMPSKI S. 1981 — Stratygrafia osadów czwartorzêdowych Ziemi Lubuskiej. Biul. Inst. Geol., 322: 152–163.
STRAHL J. 2000 — Detailergebnisse pollenanalytischer Untersuchun-gen an saalespätglazialen bis weischelfrühglazialen Sedimenten aus dem Kiestagebau Hinterste Mühle bei Neubrandenburg (Mecklenburg – Vorpommern). Brandenburgische Geowiss. Beitr., 7, 1/2: 29–40. TOBOLSKI K. 1991— Biostratygrafia i paleoekologia interglacjalu eemskiego i zlodowacenia Wis³y rejonu koniñskiego. [W:] W. Stan-kowski (red.), Przemiany œrodowiska geograficznego obszaru Konin–Turek. UAM Poznañ: 45–87.
TOMANEK J. 1994 — Botanika leœna. PWRiL, Warszawa.
TREMBACZOWSKI J. 1961 — Przyczynki do metodyki badañ granu-lometryczno-petrograficznych utworów morenowych. Ann. UMCS, B, 16: 63–94.
TREMBACZOWSKI J. 1967 — Granulometryczno-petrograficzna charakterystyka glin zwa³owych wysoczyzny pó³nocnokoniñskiej. Pr. Inst. Geol., 48: 147–162.
URBAN-KÜTTEL B. 1993 — Role of heathland during Pleistocene climatic changes in NW Europe. Scripta Geobot., 21: 147–153. URBAÑSKI K, 2000 a — Szczegó³owa mapa geologiczna Polski w skali 1 : 50 000, ark. S³ubice nad Odr¹. Arch. Pañstw. Inst.Geol., Wroc³aw.
URBAÑSKI K. 2000 b — Lithostratygraphy and genesis of Quaternary deposits of western part of Lubusko Upland in Slubice region. Exkurs. f. u. Veröfftl. GGW, 209 (2000) Berlin; 16–17.
URBAÑSKI K. & WINTER H. 2000 — Pozycja geologiczna osadów interglacja³u eemskiego w Radówku (Pojezierze £agowskie). VII Konf. Stratygrafia plejstocenu Polski, Stratygrafia czwartorzêdu i zanik l¹dolodu na Pojezierzu Kaszubskim. £¹czyno, 4–8 wrzeœnia 2000 r.: 45–46.
WINTER H. 1999 — Orzeczenie dotycz¹ce wyników analizy py³kowej 15 próbek z profilu Radówek i 5 próbek z profilu Nowe Biskupice, ark. S³ubice n/Odr¹. Arch. PIG Wroc³aw.
WINTER H. 2002 — Sukcesja py³kowa interglacja³u eemskiego i wczesnego vistulianu w profilu Rzecino (Wysoczyzna £obeska — Pojezierze Pomorskie). [W:] IX Konf. Stratygrafia plejstocenu Polski: 54–55.
¯YNDA S. 1967 — Geomorfologia przedpola moreny czo³owej sta-dia³u poznañskiego na obszarze Wysoczyzny Lubuskiej. Poznañ. Tow. Przyj. Nauk. Pr. Kom. Geogr. Geol., 8: 193.
