Beata Świątkowska
THE OCCURRENCE OF ASBESTOS-RELATED DISEASES
AMONG FORMER EMPLOYEES OF ASBESTOS PROCESSING PLANTS IN POLAND
Instytut Medycyny Pracy im. prof. J. Nofera / Nofer Institute of Occupational Medicine, Łódź, Poland Zakład Epidemiologii Środowiskowej / Department of Environmental Epidemiology
Streszczenie
Wstęp: Pomimo że w Polsce w produkcji nie stosuje się już azbestu, wciąż odnotowywane są nowe przypadki chorób
azbestozależ-nych wśród pracowników narażoazbestozależ-nych w przeszłości na pył azbestu. Sytuacja ta jest związana ze specyfiką biologicznego działania tego minerału: następstwa zdrowotne ekspozycji na azbest mogą się ujawniać nie tylko podczas trwania narażenia, ale także wiele lat po nim. Celem analizy była ocena występowania chorób uznanych za zawodowe u osób narażonych na pył azbestu, które zgłosiły
się na badania lekarskie w ramach ogólnopolskiego programu Amiantus. Materiał i metody:Materiał badawczy stanowiły karty
badania programu wypełniane przez lekarzy przeprowadzających badania, jak również wyniki odczytu zdjęć radiologicznych płuc zapisane na formularzu Międzynarodowego Biura Pracy (International Labour Organization − ILO). Analizą objęto 8049 osób, w tym 37% kobiet przebadanych w latach 2000−2017. Wyniki: W badanej grupie byłych pracowników zakładów przetwórstwa azbestu chorobę zawodową stwierdzono u 1993 osób (25%), w tym u 584 kobiet (19%). Najczęstszą chorobą zawodową była pylica azbestowa (76% schorzeń zawodowych) oraz choroby opłucnej (17%). Nowotwory złośliwe stanowiły 7% przypadków w tej grupie. Analiza wykazała wzrost częstości występowania chorób układu oddechowego wraz z wiekiem badanych, ich stażem pracy w zakła-dach przetwórstwa azbestu, jak również ze zwiększaniem się skumulowanego wskaźnika narażenia. Ocena radiogramów klatki pier-siowej wykazała zmiany radiologiczne wśród 75% badanych, przy czym zmiany upoważniające do rozpoznania azbestozy zgodnie z obowiązującymi w Polsce kryteriami wystąpiły u 23% badanych osób. Przyjęcie kryteriów międzynarodowych zwiększyłoby czę-stość występowania azbestozy jako choroby zawodowej o 19% w badanej grupie. Wnioski: Wzrost odsetka osób ze stwierdzoną chorobą zawodową świadczy o pogarszającej się kondycji zdrowotnej pracowników objętych badaniami, jak również o dobrej wykry-walności schorzeń azbestozależnych w ramach opieki nad pracownikami narażonymi w przeszłości na pył azbestu. Wyniki analizy wskazują na konieczność podjęcia w Polsce dyskusji nad wdrożeniem międzynarodowych kryteriów rozpoznawania pylicy azbesto-wej. Med. Pr. 2019;70(6):723–731
Słowa kluczowe: narażenie zawodowe, choroby zawodowe, azbest, międzybłoniak, program Amiantus, pylica azbestowa Abstract
Background: Despite the fact that asbestos is no longer used in production in Poland, there are still new cases of asbestos-related
diseases among workers previously exposed to asbestos dust. This situation is related to the specificity of the biological activity of this mineral; the health consequences of asbestos can manifest not only during the exposure but also many years after exposure cessation. The aim of the analysis was to assess the occurrence of occupational diseases among people exposed to asbestos dust, who were examined under the Amiantus program. Material and Methods: The research material consisted of the program cards filled by the doctors conducting the examinations as well as radiological images stored on the International Labour Organization form. The analysis covered 8049 people, including 37% of women surveyed in the years 2000−2017. Results: In the group of former employees of asbestos processing plants, the occupational disease was diagnosed in 1993 people (25%), including 584 women (19%). The most common was asbestosis (76% of occupational diseases) and pleural disease (17%). Malignant neoplasms accounted for 7% of all cases in this group. The analysis showed an increase in the incidence of respiratory system diseases along with the age of the sur-veyed persons, their seniority at asbestos processing plants and an increase in cumulative exposure. The chest radiographs revealed radiological changes among 75% of the examined cases, whereas the changes entitling to diagnose asbestosis, according to the criteria applicable in Poland, occurred in 23% of the workers. The adoption of international criteria would increase the incidence of asbestosis
as an occupational disease by 19% in the study group. Conclusions:The increase in the percentage of people with a diagnosed
occu-pational disease provides evidence for the worsening health status of the former workers as well as a good detection of asbestos-related diseases among employees exposed to asbestos dust in the past. The results of the analysis indicate the need for undertaking a discussion in Poland on the implementation of international criteria for the diagnosis of asbestosis. Med Pr. 2019;70(6):723–31
WYSTĘPOWANIE CHORÓB AZBESTOZALEŻNYCH
U BYŁYCH PRACOWNIKÓW ZAKŁADÓW
PRZETWÓRSTWA AZBESTU W POLSCE
Finansowanie / Funding: praca sfinansowana przez Instytut Medycyny Pracy im. prof. J. Nofera w Łodzi w ramach dotacji na działalność sta-tutową [IMP 10.33 pt. „Wieloletnia obserwacja epidemiologiczna skutków zdrowotnych środowiskowego narażenia na pył azbestu (badanie follow-up)”, kierownik zadania: dr hab. n. med. Beata Świątkowska; IMP 10.34 pt. „Epidemiologia środowiskowa i zawodowa – identyfikacja nowych zagrożeń dla zdrowia”, kierownik zadania: prof. hab. med. Wojciech Hanke].
WSTĘP
Azbest został uznany za jeden z najbardziej rozpo-wszechnionych czynników rakotwórczych w środowi-sku [1]. Światowa Organizacja Zdrowia (World Health Organization − WHO) oszacowała, że na świecie 125 mln osób jest narażonych na działanie azbestu, a zawodo-we choroby azbestozależne powodują ponad 107 tys. zgonów rocznie [2]. Z tej przyczyny podejmowane są obecnie szeroko zakrojone działania, których celem jest eliminacja zagrożeń związanych z ekspozycją na pył azbestu.
Pomimo że w Polsce od kilkunastu lat obowiązu-je zakazu importu i produkcji azbestu oraz wyrobów go zawierających, wciąż odczuwalne są konsekwencje narażeń wynikających z użycia w przeszłości surowca i produkcji materiałów zawierających azbest. Wynika to ze specyfiki biologicznego działania azbestu: następ-stwa zdrowotne ekspozycji mogą ujawniać się nie tylko podczas narażenia, ale także wiele lat po nim.
Zachodzi więc potrzeba ciągłego monitorowania sytuacji epidemiologicznej w zakresie chorób azbesto-zależnych. Od 2000 r. pracownicy zatrudnieni wcze-śniej w zakładach przetwórstwa azbestu zostali objęci programem badań profilaktycznych Amiantus. Pro-gram okresowych badań lekarskich jest prowadzo-ny w celu realizacji ustawowych uprawnień pracow-ników zatrudnionych w 28 zakładach, które stosowa-ły azbest w produkcji i bystosowa-ły wymienione w Ustawie z dnia 19 czerwca 1997 r. o zakazie stosowania wyro-bów zawierających azbest [3]. Jednostką koordynują-cą program jest Ośrodek Referencyjny Badań i Oceny Ryzyka Zdrowotnego związanych z Azbestem przy In-stytucie Medycyny Pracy (IMP) w Łodzi. Program jest finansowany z budżetu przez Ministerstwo Zdrowia. Od momentu rozpoczęcia programu, przez 17 lat jego realizacji, badaniami objęto 8049 osób, u których prze-prowadzono łącznie 31 183 badań lekarskich.
Wieloletnia obserwacja kliniczna pacjentów, ukie-runkowana na grupę osób o najwyższym prawdopo-dobieństwie narażenia na kontakt z azbestem, umoż-liwiła w sposób unikalny pozyskanie informacji o na-stępstwach zdrowotnych zawodowej ekspozycji na ten
minerał. Celem pracy była ocena występowania chorób azbestozależnych uznanych za zawodowe wśród byłych pracowników zakładów przetwórstwa azbestu, zgłasza-jących się na badania w ramach programu Amiantus. Ocena skutków zdrowotnych w tej grupie jest szczegól-nie istotna, poszczegól-nieważ zawodowe narażeszczegól-nie mimo li-kwidacji produkcji w zakładach przetwórstwa surowca i montażu wyrobów zawierających azbest wciąż wystę-puje − w związku z demontażem tych wyrobów. Obec-nie głównym problemem jest bezpieczne użytkowaObec-nie jeszcze istniejących materiałów azbestowych i ich stop-niowe unieszkodliwianie.
MATERIAŁ I METODY
Dobrowolne badania lekarskie byłych pracowników przetwórstwa azbestu są przeprowadzane od 2000 r. na podstawie książeczki badań profilaktycznych da-nego pacjenta, zgodnie z zaleceniami lekarskimi bio-rącymi pod uwagę stan zdrowia pacjentów. Obejmują one badanie ogólnolekarskie, zdjęcie RTG klatki pier-siowej, badanie spirometryczne spoczynkowe oraz ba-danie uzupełniające (np. gazometryczne spoczynko-we) lub – jeśli zachodzi taka potrzeba – inne badania diagnostyczne (np. tomografię komputerową) [4]. Roz-proszenie zakładów, które w przeszłości zajmowały się produkcją wyrobów azbestowych, wymaga zaangażo-wania placówek służby zdrowia w 10 województwach oraz przestrzegania ściśle określonych zasad metodycz-nych, w tym wypełniania zalecanej dokumentacji me-dycznej. Dokumentacja ta następnie jest przesyłana do IMP w celu prowadzenia monitoringu skutków zdro-wotnych w całej populacji objętych badaniem pracow-ników narażonych w przeszłości na pył azbestu.
Materiał badawczy stanowiły:
■
dane z kart badania programu Amiantus wypełnia-ne dla każdego pacjenta przez lekarzy wojewódzkich ośrodków medycyny pracy przeprowadzających ba-dania według kryteriów diagnozowania chorób az- bestozależnych [5,6],■
wyniki odczytu zdjęć radiologicznych płuc zapisane na formularzu według Międzynarodowej Klasyfika-cji Radiogramów Pylic Płuc opracowanej przez Mię-Key words: occupational diseases, occupational exposure, asbestos, mesothelioma, Amiantus program, asbestosisAutorka do korespondencji / Corresponding author: Beata Świątkowska, Instytut Medycyny Pracy im. prof. J. Nofera, Zakład Epidemiologii Środowiskowej, ul. św. Teresy 8, 91-348 Łódź, e-mail: beata.swiatkowska@imp.lodz.pl
dzynarodowe Biuro Pracy (International Labour Organization − ILO) [7].
Dodatkowo informacje te były weryfikowane w opar- ciu o dane Centralnego Rejestru Chorób Zawodowych w IMP w Łodzi.
Stężenia pyłu azbestu i dawki kumulowane przypi-sano na podstawie matrycy narażenia powstałej na po-stawie ponad 4 tys. pomiarów wykonanych w zakła-dach przetwórstwa azbestu działających w przeszłości na terytorium Polski i będącej w dyspozycji Ośrodka Referencyjnego Badań i Oceny Ryzyka Zdrowotnego związanych z Azbestem przy IMP.
WYNIKI
Analizą objęto 8049 osób, które zgłosiły się na bada-nia lekarskie w ramach programu Amiantus w latach 2000−2017. Ogółem przeprowadzono 31 183 badań le-karskich. W grupie pacjentów przeważali mężczyźni (63%) oraz osoby powyżej 55 r.ż. (76%). Ponad połowa osób pracowała w przeszłości na wydziałach produkcyj-nych zakładów przetwórstwa azbestu (56%), 25% mia-ło ponad 20-letni staż pracy, a najwyższy skumulowany wskaźnik narażenia, tj. ponad 50 mg/m3×lata, dotyczył
blisko 20% zatrudnionych w tych zakładach. Wśród zbadanych pracowników 4135 (51,4%) osób pracowało w zakładach produkujących wyroby azbestowo-cemen-towe (tabela 1).
W grupie byłych pracowników zakładów przetwór-stwa azbestu objętych programem Amiantus stwier-dzono 1993 azbestozależnych chorób zawodowych, przy czym mężczyzn dotyczyło 1409 rozpoznań (28%), a kobiet − 584 (19%). Najczęstszą chorobą była pylica azbestowa stanowiąca 76% rozpoznań u osób ze stwier-dzoną chorobą zawodową (tj. 1520 przypadków w tym okresie), następnie choroby opłucnej – 17% (342 przy-padki). Nowotwory złośliwe – rak płuca i międzybłoniak opłucnej − stanowiły 7% (odpowiednio: 83 i 48 przy- padków).
Częstość stwierdzonych chorób zawodowych wśród osób zgłaszających się w poszczególnych latach na ba-dania kształtowała się na poziomie 5,9−33% i w bada-nym okresie wykazywała tendencję wzrostową średnio o 1 przypadek rocznie. Odsetek chorób był zróżnicowany w zależności od postaci rozpoznania: częstość azbesto-zy wzrosła z 5,5% do 21,7%, chorób opłucnej – z 0,2% do 9,1%, natomiast nowotworów – z 0,2% do 0,7% (ry-cina 1).
Analiza wykazała, że wskaźnik częstości stwierdza-nych chorób zawodowych wzrasta wraz z wiekiem
ba-danych, ich stażem pracy w zakładach przetwórstwa azbestu, jak również ze zwiększaniem się poziomu sku-mulowanego wskaźnika narażenia. Odnosi się to głów-nie do pylicy azbestowej. Podobgłów-nie w przypadku cho-rób opłucnej − liczba chorych rośnie wraz z wiekiem badanych oraz ze skumulowanym wskaźnikiem nara-żenia, natomiast zachorowalność na nowotwory doty-czy głównie pracowników z odnotowanym najwyższym poziomem narażenia. Choroby zawodowe stwierdza-no najczęściej wśród osób pracujących w przeszłości w przemyśle azbestowo-cementowym oraz w przemy-śle włókienniczym (odpowiednio: 35% i 27% przypad-ków). Warto też zauważyć, że wśród mężczyzn ponad dwukrotnie częściej niż wśród kobiet występują choro-by opłucnej, a blisko czterokrotnie częściej – nowotwo-ry złośliwe (tabela 1).
Obserwacja chorób zawodowych wśród pracowni-ków objętych programem badań Amiantus wykazała największą częstość występowania chorób w tych wo-jewództwach, w których zlokalizowane były zakłady przetwórstwa azbestu, a więc lubelskim (68,8% byłych pracowników) i małopolskim (46,5%). Pylica azbesto-wa, poza wymienionymi powyżej województwami, była również bardzo częstym przypadkiem w województwie łódzkim (29% byłych pracowników). Choroby opłuc-nej natomiast występowały najczęściej w następujących województwach: lubelskim (31% byłych pracowników), świętokrzyskim (11%) i wielkopolskim (10%), a nowo-twory złośliwe kolejno w województwach: małopolskim (4,7%), wielkopolskim (3,9%) i świętokrzyskim (2,8%). Uzyskane wyniki pośrednio ukazują zależność mię-dzy lokalizacją byłych zakładów przetwórstwa azbestu w poszczególnych województwach a większą częstością rejestrowanych chorób azbestozależnych. Szczegółowe dane dla tych zakładów wskazują, że najwyższy odsetek osób ze stwierdzoną chorobą zawodową w odniesieniu do liczby badanych osób w danym zakładzie dotyczy Rolniczej Spółdzielni Produkcyjnej w Parczewie (94%), następnie Lubelskich Zakładów Eternitu w Lublinie (90%) i Zakładu Produkcji Płytek Azbestowo-Cemen-towych w Końskowoli (77,6%), przy czym odnosi się to zarówno do azbestozy, jak i chorób opłucnej. Nowo-twory natomiast występowały najczęściej w zakładach Dachy Szczucińskie w Szczucinie (5,1% zbadanych pra-cowników) oraz w Przedsiębiorstwie „Izopol” w Trze-mesznie (4%) (tabela 2).
W celu pogłębienia informacji o nowotworach az- bestozależnych dodatkowo dokonano analizy częstości wstępowania międzybłoniaka. Okazało się, że najczę-ściej nowotwór ten stwierdzano u byłych pracowników
Ta be la 1 . C ho ro by z aw od ow e s tw ie rd zo ne u b ad an yc h o bj ęt yc h p ro gr ame m A m ia nt us w l at ac h 2 00 0− 20 17 Ta ble 1 . O cc up at io na l d ise as es i n t he g ro up o f s ub je ct s e xa m in ed i n t he A m ia nt us p ro gr am i n 2 00 0− 20 17 Zmienn a Va ria bl e Przyp ad ki Cas es [n] O so by ze s tw ier dzo ną c ho ro bą za w odo wą Per so ns w ith a di ag nos ed o cc up at io na l di se as e [n (%)] py lic a azb es to wa asb es tosi s ch or ob y o płucn ej di se as es o f p leura o r p er ic ar di um no wo two ry ne op la sm s Ro dza j p rzet w ór stwa / T yp e o f a sb es tos p ro ces sin g w yr ob y azb es to w o-cem en to w e / a sb es tos-cem en t p ro duc ts 4 137 1 060 (25,6) 271 (6,6) 103 (2,5) w yr ob y cier ne / f ric tio n p ro duc ts 934 29 (3,1) 4 (0,4) 1 (0,1) w yr ob y h ydr oizo lac yjn e / wa ter pr oo fin g p ro duc ts 832 40 (4,8) 12 (1,4) 5 (0,6) w yr ob y włó kiennicze / t ext iles 934 236 (25,3) 13 (1,4) 5 (0,5) w yr ob y u szcze lni aj ące / s ea lin g p ro duc ts 901 113 (12,5) 21 (2,3) 13 (1,4) w yr ob y p ozos tałe / o th er 311 42 (13,5) 21 (6,8) 4 (1,3) W ie k w c hw ili b ad ani a [w l at ac h] / A ge a t t he t im e o f t he s tud y [y ea rs] 20–54 1 935 81 (4,2) 16 (0,8) 17 (0,9) 55–64 2 777 390 (14,0) 97 (3,5) 48 (1,7) 65–74 2 420 639 (26,4) 161 (6,7) 55 (2,3) ≥ 75 917 410 (44,7) 68 (7,4) 11 (1,2) St aż p rac y [w l at ac h] / S enio rit y [y ea rs] 1–9 3 332 426 (12,8) 171 (5,1) 54 (1,6) 10–19 2 688 513 (19,1) 91 (3,4) 38 (1,4) 20–29 1 667 452 (27,1) 62 (3,7) 32 (1,9) ≥ 30 362 129 (35,6) 18 (5,0) 7 (1,9) Sk um ulo wa ny ws kaźni k n arażeni a [m g/m 3×l at a] / C um ul at iv e exp os ur e in dex [m g/m 3×y ea rs] ≤ 9 2 582 153 (5,9) 80 (3,1) 24 (1,0) 10–29 2 559 238 (9,3) 76 (3,0) 27 (1,0) 30–49 1 054 152 (14,4) 51 (4,8) 15 (1,5) 50–69 562 133 (23,7) 30 (5,3) 15 (2,7) ≥ 70 909 384 (42,2) 34 (3,7) 22 (3,7) Płe ć / G en der m ężczyźni / m ale 5 035 1 026 (20,4) 270 (5,4) 113 (2,3) ko biet y / f em ale 3 014 494 (16,4) 72 (2,4) 18 (0,6) og ółem / t ot al 8 049 1 520 (18,9) 342 (4,2) 131 (1,6)
Ta be la 2 . C ho ro by z aw od ow e a zb es to za le żn e s tw ie rd zo ne u b ad an yc h o bj ęt yc h p ro gr ame m A m ia nt us w l at ac h 2 00 0− 20 17 − w ed łu g z ak ła dó w p ra cy Ta ble 2 . A sb es to s-re la te d o cc up at io na l d ise as es i n t he g ro up o f p eo pl e s ur ve ye d i n t he A m ia nt us p ro gr am i n 2 00 0− 20 17 − b y w or kp la ce Za kład p rac y W or kp lace Lo ka lizac ja Loc at io n Przyp ad ki Cas es [n] O so by ze s tw ier dzo ną c ho ro bą za w odo wą Per so ns w ith a di ag nos ed o cc up at io na l di se as e [n (%)] py lic a azb es to wa asb es tosi s ch or ob y o płucn ej di se as es o f p leura o r per ic ar di um no wo two ry ne op la sm s Fo m ar R ou lun ds S.A. M ar ki k. W ar sza w y / / M ar ki n ear W ar sa w 934 29 (3,1) 4 (0,4) 1 (0,1) Za kład M at er iałó w H ydr oizo lac yjn yc h „ CO BRIP B” Pr us zkó w 13 – – – Pr uszk ows kie Z akład y M at er iałó w I zo lac yjn yc h Pr us zkó w 77 5 (6,5) 1 (1,3) – Za kład y W yr ob ów Azb es to w o-C em en to w yc h M ałk ini a k. O str ow i M azo w ie ck iej / / M ałk ini a n ea r O str ow ia M azo w ie cka 552 23 (4,2) 10 (1,8) 8 (1,4) Fa br yka S ty ro pi an u i W yr ob ów P ok ry cio w yc h P P „ Izo lac ja” W ierzb ic a k. R ado mi a / / W ierzb ic a n ea r Rado m 860 265 (30,8) 9 (1,0) 15 (1,7) D ac hy Szczuciń sk ie s p. z o .o . Szczucin 606 209 (34,5) 15 (2,5) 31 (5,1) W yt w ór ni a U szcze lek „ M or pa k” s p. z o .o . G dań sk 228 32 (14,0) 2 (0,9) – Za kład y W yr ob ów U szcze lni aj ąc yc h i T er m oizo lac yjn yc h „P olo ni t” s p. z o .o . Łód ź 606 176 (29,0) – – Lu be lsk ie Z akład y E ter ni tu Lu blin 425 248 (58,4) 134 (31,5) 8 (1,9) Za kład P ro du kc ji Płyt ek Azb es to w o-C em en to w yc h Ko ńs ko wo la k. Puła w / K oń sk ow ol a ne ar Puła w y 58 29 (50,0) 16 (27,6) 1 (1,7) Prze dsię bio rs tw o M at er iałó w I zo lac ji B udo w la nej „ Izo lac ja” Ja ro cin 28 1 (3,6) – – Prze dsię bio rs tw o P ro du kc yjn o-H an dlo w o-U sług ow e „I zo po l” S.A. Trzem eszn o 723 80 (11,1) 72 (10,0) 29 (4,0) Za kład y W yr ob ów Azb es to w o-C em en to w yc h „ CO BRP IB ” Ka to w ice 17 2 (11,8) – – Prze dsię bio rs tw o M at er iałó w I zo lac ji B udo w la nej „ Izo lac ja” Og ro dzienie c 812 174 (21,4) 14 (1,7) 9 (1,1) Fa br yka O dzie ży i Tka nin Ż ar oo dp or ny ch „ Izo-T er m ” s p. z o .o . G ryf ów Ś lą sk i 328 60 (18,3) 13 (4,0) 5 (1,5) PP „ Ga m bi t” Z akład P rac y C hr onio nej Lu ba w ka 673 81 (12,0) 19 (2,8) 13 (1,9) Fa br yka Płyt Fi ltrac yjn yc h „ Fi ltr ” Pi lch ow ice k. L w ów ka Ś lą sk ieg o / / P ilc ho w ice n ea r Lwó we k Ś lą sk i 65 – – – M ets a T iss ue S.A. (W ar sza ws kie Z akład y P ap ier nicze) Ko ns ta ncin-J ezio rn a 555 31 (5,6) 11 (2,0) 4 (0,7)
Ta be la 2 . C ho ro by z aw od ow e a zb es to za le żn e s tw ie rd zo ne u b ad an yc h o bj ęt yc h p ro gr ame m A m ia nt us w l at ac h 2 00 0− 20 17 − w ed łu g z ak ła dó w p ra cy – c d. Ta ble 2 . A sb es to s-re la te d o cc up at io na l d ise as es i n t he g ro up o f p eo pl e s ur ve ye d i n t he A m ia nt us p ro gr am i n 2 00 0− 20 17 − b y w or kp la ce – c on t. Za kład p rac y W or kp lace Lo ka lizac ja Loc at io n Przyp ad ki Cas es [n] O so by ze s tw ier dzo ną c ho ro bą za w odo wą Per so ns w ith a di ag nos ed o cc up at io na l di se as e [n (%)] py lic a azb es to wa asb es tosi s ch or ob y o płucn ej di se as es o f p leura o r per ic ar di um no wo two ry ne op la sm s KO NIMP EX s p. z o .o . Ko nin, o ddzi ał w S ok ółce / K onin, bra nc h in S ok ółka 26 – – – W yt w ór ni a M at er iałó w I zo lac yjn yc h Azb es to w o-C em en to w yc h Że le ch y, g min a Pi ąt nic a / Ż ele ch y, Pi ąt nic a C omm un e – – – – Za kład y C hemiczn e i T w orzy w Szt uczn yc h B or ysze w S.A. So ch acze w 98 – – – Prze dsię bio rs tw o P ro du kc yjn o-W dr ożenio w e „ Po lin ova ” Ka to w ice , za kład w T rze bini / / K at ow ice , p la nt in T rze bini a 101 32 (31,7) 1 (1,0) 2 (2,0) W yt w ór ni a U szcze lek „ M or pa k” s p. z o .o . Łap in o – – – – Ko m bin at B udo w la ny Wło cła w ek – – – – Ro lnicza S półdzie lni a P ro du kc yjn a Pa rcze w 17 11 (64,7) 5 (29,4) 0 (0,0) PO LIF ARB-CIESZYN S.A. W ro cła w 102 4 (3,9) – 1 (1,0) PP HU H AMEX (o kładzin y h am ulco w e / b ra ke linin gs) W ro cła w 1 – PILKIN GT O N PO LS KA (h ut a szkła / g la ssw or ks) Sa ndo mierz 144 28 (19,4) 16 (11,1) 4 (2,8) Og ółem / T ot al 8 049 1 520 (18,9) 342 (4,2) 131 (1,6)
zakładów wyrobów azbestowo-cementowych w Szczu-cinie (37,5%). Odzwierciedla to ogólną zachorowalność w Polsce na międzybłoniaka powodowanego naraże-niem na azbest. Według danych Centralnego Rejestru Chorób Zawodowych w Polsce w latach 2000−2017 od-notowano 375 przypadków międzybłoniaka (jako cho-roby zawodowej), z czego najwięcej, bo 47 przypad-ków, wśród pracowników byłego zakładu przetwórstwa azbestu w Szczucinie.
Szczegółowej analizie poddano dostępne wyniki badań radiologicznych uzyskane dla 6595 pacjentów w latach 2000−2017, dotyczące kategorii gęstości cieni śródmiąższowych i zmian opłucnowych. Opracowanie tych wyników przedstawiono w tabeli 3. Ocena radio-gramów klatki piersiowej (według ostatniego badania pacjenta) wykazała zmiany radiologiczne w postaci ma-łych zacienień typu s, t, u wśród 75% badanych, przy czym zmiany upoważniające do rozpoznania azbesto-zy zgodnie z obowiązującymi w Polsce kryteriami dia-gnostycznymi wystąpiły u 1515 (23%) badanych osób. Warto podkreślić, że przyjęcie kryteriów międzynaro-dowych, czyli rozpoznanie pylicy azbestowej w przy-padku zmian radiologicznych w postaci małych cieni
śródmiąższowych płuc o kategorii gęstości 1/0, zwięk-szyłoby częstość występowania azbestozy jako choroby zawodowej o 19% w badanej grupie byłych pracowni-ków zakładów przetwórstwa azbestu.
OMÓWIENIE
Pomimo że Polska należy do krajów o średnim zużyciu azbestu w przeszłości, a od 1997 r. obowiązuje zakaz je-go stosowania, liczba nowych zachorowań na choroby azbestozależne nie maleje. W latach 2000−2017 wśród byłych pracowników przetwórstwa azbestu zgłasza-jących się na badania lekarskie w ramach programu Amiantus rozpoznano 1993 choroby zawodowe, czyli u 25% osób z tej grupy. Najczęstszą chorobą zawodową była pylica płuc stanowiąca 76% przypadków. Wysoki odsetek chorób zawodowych wśród byłych pracowni-ków zakładów przetwórstwa azbestu potwierdza i uza-sadnia konieczność kontynuowania badań profilak-tycznych w tej populacji.
Przedstawione w artykule dane dotyczące wystę-powania chorób powodowanych narażeniem na pył azbestu wśród byłych pracowników wskazują na nasi-Rycina 1. Azbestozależne choroby zawodowe wśród badanych objętych programem Amiantus w latach 2000−2017
Figure 1. Asbestos-related occupational diseases in the group of people surveyed in the Amiantus program in 2000−2017
Rok / Year Przypadki / Cases [%] 0 5 10 15 20 25 30 35 40 2000 2001 2002 2003 2004 2005 2006 2007 2008 2009 2010 2011 2012 2013 2014 2015 2016 2017
ogółem / total pylica azbestowa / asbestosis nowotwory / neoplasms choroby opłucnej / diseases of pleura
Ta be la 3 . W ys tę po w an ie c ie ni ś ró dm ią żs zo w yc h p łu c i z m ia n o pł uc no w yc h u b ad an yc h o bj ęt yc h p ro gr ame m A m ia nt us w l at ac h 2 00 0– 20 17 ( na p od st aw ie o st at ni eg o b ad an ia pa cj en ta) Ta ble 3 . Th e o cc ur re nc e o f i nt er st iti al a nd p le ur al s ha do w s i n t he g ro up o f p eo pl e s ur ve ye d i n t he A m ia nt us p ro gr am i n 2 00 0− 20 17 ( ac co rd in g t o t he l as t p at ie nt s tu dy ) Ro dza j zmi an y Typ e o f c ha ng e M ałe nier egu la rn e cienie t yp u s, t, u* u b ad an yc h Sm al l ir regu la r s hado ws, t yp e s, t, u* in p ar tici pa nts Bad ani a Exa min at io ns [n (%)] 0/0 0/1 1/0 1/1 1/2 2/1 2/2 2/3 Zmi an y o płucn ow e / P leura l c ha ng es 405 971 823 905 274 40 80 10 3 508 (53,2) Zg ru bieni a o płucn ej / P leura l thic kenin g odg ra niczo ne (b la szk i) / p laq ues 19 120 130 252 112 20 39 2 694 (10,5) ro zl an e / diff us e 304 840 741 851 261 39 79 10 3 125 (47,4) zg ru bieni a o płucn ej p rzep on ow ej / / p leur odi ap hra gm at ic t hic kenin g 165 379 400 527 193 32 68 9 1 773 (26,9) za rośnię cie ką ta p rzep on ow o-że br ow eg o / o bli tera tio n o f t he cos to phr enic a ng le 73 131 106 139 69 7 21 5 551 (8,4) Zwa pnieni a o płucn ej / P leura l ca lcific at io n 7 61 104 222 110 17 39 3 563 (8,5) Bra k zmi an o płucn ow yc h / N o p leura l ch ange s 1 253 1 191 437 173 28 2 3 − 3 087 (46,8) * K at eg or ie g ęs to śc i c ie ni / C at eg or ie s o f o pa ci tie s: 0 /0 , 0 /1 , 1 /0 , 1 /1 , 1 /2 , 2 /1 , 2 /2 , 2 /3 . D la k at eg or ii z m ia n: 0 /0 – 1 65 8 o só b ( 25 ,1% ), 0 /1 – 2 16 2 o so by ( 32 ,8 % ), 1 /0 – 1 26 0 o só b ( 19 ,1% ), 1 /1 – 1 07 8 o só b ( 16 ,3 % ), 1 /2 – 3 02 o so by ( 4, 6% ), 2 /1 – 4 2 o so by ( 0, 6% ), 2 /2 – 8 3 o so by ( 1, 3% ), 2 /3 – 1 0 o só b ( 0, 2% ) / O pa ci ty su bc at eg or ie s: 0 /0 – 1 65 8 p er so ns ( 25 .1% ), 0 /1 – 2 16 2 p er so ns ( 32 .8 % ), 1 /0 – 1 26 0 p er so ns ( 19 .1% ), 1 /1 – 1 07 8 p er so ns ( 16 .3 % ), 1 /2 – 3 02 p er so ns ( 4. 6% ), 2 /1 – 4 2 p er so ns ( 0. 6% ), 2 /2 – 8 3 p er so ns ( 1. 3% ), 2 /3 – 1 0 p er so ns ( 0. 2% ).
lanie się tego problemu. W porównaniu z 2000 r. nastą-pił znaczny, prawie czterokrotny wzrost zachorowań. Zwiększenie liczby przypadków jest w części niewąt-pliwie następstwem usprawnienia systemu rejestracji w związku z wdrożeniem ogólnopolskiego programu profilaktycznych badań lekarskich osób narażonych w przeszłości na pył azbestu (w aktualnie już zlikwi-dowanych zakładach przetwórstwa azbestu), ale także konsekwencją większej świadomości ryzyka zdrowot-nego zarówno samych pracowników, jak i sprawują-cych nad nimi opiekę lekarzy.
WNIOSKI
Przedstawiona analiza dotycząca azbestozależnych cho-rób zawodowych stwierdzonych wśród byłych pra-cowników przetwórstwa azbestu objętych programem Amiantus ukazała znaczną dynamikę wzrostu odset-ka osób ze stwierdzoną chorobą zawodową. Świadczy to o pogarszającym się stanie zdrowia byłych pracow-ników, ale także częściowo o dobrej wykrywalności schorzeń azbestozależnych w ramach programu. Mi-mo upływu wielu lat od zaprzestania produkcji wyro-bów azbestowych ciągle rozpoznawane są nowe przy-padki pylicy azbestowej i nowotworów azbestozależ-nych wśród osób w przeszłości narażoazbestozależ-nych na pył azbe-stu, co wskazuje na konieczność kontynuowania badań profilaktycznych w tej grupie zawodowej. Szczególna cecha narażenia na pył azbestu, jaką jest pojawianie się patologii azbestozależnych po wielu latach od ustania ekspozycji, powoduje, że skutki minionych narażeń bę-dą odnotowywane jeszcze przez najbliższe kilkanaście lat, zwłaszcza w przypadku międzybłoniaka. Warto rozważyć konieczność podjęcia w Polsce dyskusji nad wdrożeniem międzynarodowych kryteriów rozpozna-wania pylicy azbestowej.
PODZIĘKOWANIA
Autorka dziękuje Pani Annie Banacińskiej i Pani Danucie Drożdż za przygotowanie danych liczbowych do publikacji oraz Pani dr Zuzannie Szubert za wsparcie merytoryczne.
PIŚMIENNICTWO
1. International Agency for Research on Cancer: A review of human carcinogens: arsenic, metals, fibres, and dusts. IARC Monographs on the Evaluation of Carcinogenic Risks to Humans, Vol. 100C, Lyon 2012
2. World Health Organization [Internet]. Organization, Gene-wa 2019 [cytoGene-wany 18 lutego 2019]. Asbestos: elimination of asbestos-related diseases. Adres: https://www.who.int/ news-room/fact-sheets/detail/asbestos-elimination-of-as-bestos-related-diseases
3. Ustawa z dnia 19 czerwca 1997 r. o zakazie stosowania wy-robów zawierających azbest. DzU z 2004 r. nr 3, poz. 20 z poźn. zm.
4. Rozporządzenie Ministra Zdrowia z dnia 4 sierpnia 2004 r. w sprawie okresowych badań lekarskich pracowników za-trudnionych w zakładach, które stosowały azbest w produk-cji. DzU z 2004 r. nr 183, poz. 1896
5. Asbestos. Asbestosis and Cancer: the Helsinki Criteria for di-agnosis and attribution [Consensus Report]. Scand. J. Work Environ. Health 1997;23(4):311−316, https://doi.org/10.52 71/sjweh.226
6. Wolff H., Vehmas T., Oksa P., Rantanen J., Vainio H.: As-bestos, asbestosis, and cancer: Helsinki criteria for diagno-sis and attribution 2014: recommendations. Scand. J. Work Environ. Health 2015;41(1):5−15, https://doi.org/10.5271/ sjweh.3462
7. International Labour Office: Guidelines for the use of ILO International Classification of Radiographs of Dust Diseas-es. Office, Geneva 1980
Ten utwór jest dostępny w modelu open access na licencji Creative Commons Uznanie autorstwa – Użycie niekomercyjne 3.0 Polska / This work is avail-able in Open Access model and licensed under a Creative Commons Attribution-NonCommercial 3.0 Poland License – http://creativecommons.org/ licenses/by-nc/3.0/pl.
