Patronat parafii w dekanacie szadkowskim w drugiej połowie XVIII w.

Mczysław Różański

Patronat parafii w dekanacie

szadkowskim w drugiej połowie

XVIII w.

Biuletyn Szadkowski 10, 103-116

2010

BIULETYN SZADKOWSKI

Tom 10 2010

Ks. Mieczysław Różański

PATRONAT PARAFII W DEKANACIE SZADKOWSKIM

W DRUGIEJ POŁOWIE XVIII W.

Ius patronatus - prawo patronatu beneficjum kościelnego rozumiane jest w ustawodawstwie kościelnym jako ogół praw i obowiązków wobec beneficjum. Nadane są one przez Kościół fundatorowi i jego spadkobiercom* * 1. Przedmiotem tego prawa (w rozumieniu prawnym) mogło być tylko beneficjum jako instytucja kościelna2. Prawo to wyrosło ze świeckiego prawa własności nad kościołami3. Do końca istnienia Rzeczypospolitej prawo patronatu związane było z prawami własnościowymi i osadnictwem4. Ten związek uwidaczniał się w wizytacjach kościelnych okresu nowożytnego. Był on wynikiem sposobów nabywania dóbr, z których wcześniej zostało wyodrębnione pierwotne upos^enie beneficjum. W Polsce prawo posiadania ziemi, która była podstawą upos^enia beneficjum, posiadała tylko szlachta, dlatego dziedziczenie i sprze­ d a odbywały się w ramach tej samej grupy własnościowej. Bardzo

Ks. Mieczysław Różański, dr, jest zastępcą dyrektora Archiwum Archidiecezjalnego w Łodzi.

1 S. Litak, Parafie w Rzeczpospolitej w XVI—XVIII wieku, Lublin 2004, s. 96.

2 Zgodnie z tak przyjętym założeniem, prawem patronatu nie były objęte kościoły katedralne, kolegiackie, urzędy kościelne, które nie miały charakteru beneficjalnego, np. dziekanie teryto­ rialne, oficjałat itd.

3 W. Abraham, Początki prawa patronatu w Polsce, Lwów 1889, s. 12.

4 Problem rozwoju struktur kościelnych na ziemiach polskich i związane z nim relacje własnościowe posiadają bardzo bogatą literaturę przedmiotu. Pisali o tym m. in.: E. Wiśniowski, Rozwój organizacji parafialnej w Polsce do czasów reformacji, [w:] J. Kłoczowski (red.), Kościół w Polsce, t. 1, Kraków 1966, s. 237-374; tenże, Parafie w średniowiecznej Polsce, Lublin 2004; S. Litak Formowanie sieci parafialnej w Łukowskiem do końca XVI w. Studium geograficzno- historyczne, „Roczniki Humanistyczne” 1964, t. 12, z. 2, s. 5-136; tenże, Parafie w Rzeczy­ pospolitej w X V —XVIII wieku, Lublin 2004; J. Chachaj, Powstanie i rozwój sieci parafialnej

w dekanacie Zator do końca XVI wieku, „Archiwa, Biblioteki i Muzea Kościelne” (dalej: ABMK) 1977, t. 68, s. 221-308; S. M. Zajączkowski, Siec parafialna na obszarze przedrozbiorowego powiatu orłowskiego do końca XVI wieku, Kutno 2001; tenże, Uwagi nad dziejami dóbr

sporadycznie następowały zmiany rodzaju patronatu, np. z szlacheckiego na duchowny lub królewski. Poniew^: ten rodzaj patronatu był w zasadzie instytucjonalny, toteż nie zachodziły w nim zmiany. Jedynie w patronacie szlacheckim możemy zaobserwować częstsze zmiany.

Źródłem prawa patronatu była funkcjonująca w czasach średniowiecznych i nowożytnych zasada Patronus faciunt dos, aedificatio, fundus5. Użyte pojęcia posiadały określone znaczenie prawne, choci^: ich praktyczne znaczenie cechowała duża różnorodność i wymienność interpretacyjna. Pod pierwszym z tych pojęć fundare, które bezpośrednio odnosi się do procesu tworzenia beneficjum, można rozumieć zarówno wzniesienie, wybudowanie (ze swoich dóbr materialnych) budynku świątyni, jak też i samo przekazanie gruntu, na którym ma być ona wystawiona. Drugie z pojęć aedificare oznaczało wybudowanie, wzniesienie samego kościoła, a dotare to przekazanie uposażenia na działanie, funkcjonowanie beneficjum jak i samego beneficjanta6. Wszystkie wymienione powyżej czynności mogły być dokonane w jednym lub dłuższym okresie zarówno przez jedną jak i przez wiele osób fizycznych lub prawnych. Stawały się one podstawą do uzyskania prawa patronatu.

Próbę uporządkowania funkcjonującego w Kościele od średniowiecza prawa patronatu podjął Sobór Trydencki, który w czasie ostatniej 25 sesji, w części dyscyplinarnej dokonał prawnej oceny tego zagadnienia. Celem jej było określenie warunków powstania prawa patronatu i uporządkowania sytuacji prawnej w istniejących beneficjach. Sobór określił najpierw środki, które mogłyby potwierdzić już istniejące prawo patronatu. Były nimi: dokumenty fundacyjne i dotacyjne, a także wielokrotnie dokonywane prezenty, które wykraczają poza ludzką pamięć7. W przypadkach wątpliwych prezenty te powinny być wykonywane przez ostanie 50 lat i potwierdzone odpowiednimi dokumentami8. Wszystkie niepotwierdzone opisanymi wyżej środkami prawny­ mi patronatu Sobór zniósł i zlikwidował9. Zastosował także środki karne za przejmowanie upos^enia beneficjum przez patrona oraz sprzedaż prawa patronatu. Czynności te zagrożone były karą ekskomuniki i pozbawieniem

5 L. Ferraris, Prompta bibliotheca canónica, iuridica, moralis, theologica, nec non ascética, polémica, rubricistica, historica, t. 4, Paris 1860-1861, s. kol. 1232; W. M. Plöchl, Geschichte des Kirchenrechts, Bd. 5, München 1969, s. 145.

6 B. Szady, Prawo patronatu w Rzeczpospolitej w czasach nowożytnych, Lublin 2003, s. 103. 7 Dokumenty Soborów Powszechnych, oprac. A. Baran, H. Pietras, t. 4, Kraków 2005, s. 824; Sess. 25, c. 9, de ref.; decernit sancta synodus, ut titulus iuris patronatus sit ex fundatione vel dotatione, qiu ex authentico documento et aliis iure requistis ostendatur, sive etiam ex multiplicantis praesentationibus per antiqussimum temporis cursum, qiu hominum memeriam excedat.

8 Tamże.

9 Tamże, s. 824-826; reliqui patronus omnes in beneficis [...] in totum prorsus abrogatia et irrita, cum quasi possessione inde secuta, intelligantur.

Patronat parafii w dekanacie Szadkowskim w drugiej połowie XVIII w. ₁₀₅

prawa patronatu. Oprócz tego Sobór anulował połączenia beneficjów prostych z beneficjami patronackimi, które nie nabyły mocy prawnej i powodowały podporządkowanie prawu patronatu. Nakazał biskupom zweryfikowanie tego typu połączeń w ciągu ostatnich 40 lat. W przypadku odkrycia, że prawo patronatu zostało ustanowione bez należytej potrzeby, nakazywał biskupom jego odwołanie10.

Czynność fundacyjna była potwierdzona przez stosowne dokumenty i stawa­ ła się podstawą do wyr^enia zgody przez odpowiednią władzę kościelną, aby zaistniało prawo patronatu nad beneficjum. Przy czym zgoda władzy kościelnej była warunkiem koniecznym. Informację o zaistnieniu prawa patronatu przynosi dokument erekcyjny, a czasami informacje takie znajdują się też w samych dokumentach fundacyjnych, które przekazują informację o zgodzie władzy kościelnej na wzniesienie nowej świątyni* 11. Zgoda ta nie musiała dotyczyć wprost nadania prawa patronatu, wystarczyła zgoda na powstanie nowego beneficjum, gdyż prawo to powstawało w wyniku samego faktu fundacji, budowy lub upos^enia beneficjum, nawet jeśli fundator tego wyraźnie w swoim akcie nie zastrzegł12.

Należy podkreślić, że zależność prawa patronatu parafii, jak i struktury własnościowej na danym terenie były wynikiem dominacji patronatu rzeczo­ wego w tej kategorii beneficjów13. Oczywiście nie dotyczył on zmian samego uposażenia beneficjum, bo prawo do niego fundator i jego prawni następcy zrzekali się w momencie wystawienia dokumentu fundacyjnego. Zależność zatem odnosiła się tylko do własności majątku, z którego zostało wcześniej wyodrębnione beneficjum.

Poniew^: beneficja lokalizowane były głównie w posiadłościach fundatora, ukształtowała się zasada, że patronem parafii był właściciel lub właściciele miejscowości, w której znajdował się kościół parafialny. Nie zawsze można jednak mówić o tak prostym przełożeniu prawa własności na prawo patronatu. Istnieją także takie przypadki, które wskazują na prawo patronatu innych osób, np. właścicieli dóbr sąsiednich lub instytucji świeckich czy kościelnych, które nie miały żadnych praw własnościowych związanych z miejscowością para­ fialną Wówczas można mówić o patronacie o charakterze osobowym. Przykła­ dem takiej parafii dla dekanatu szadkowskiego jest prawo patronatu w parafii w Rychłocicach.

10 Tamże, s. 826-829.

11 S. Tylus, Fundacje kościołów parafialnych w średniowiecznej archidiecezji lwowskiej, Lublin 1999, s. 104, 121, 123.

12 P. Piasecki, Praxis episcopalis, s. 498; Sola enim fundatione iuspatronatus licet expresse non reservetur.

W y ją tk i o d w sp o m n ian ej w y żej ogólnej z asad y , k ie d y p a tro n e m b e n e fic ju m b y ł w ła śc ic ie l m ie jsc o w o śc i, b ra ły się z d w ó c h p rzy czy n . P ie rw s z ą by ło u p o sa ż e n ie b e n e fic jó w w m ie jsc o w o śc ia c h o d d a lo n y c h o d p o sia d ło śc i fu n d ato ra, np. w o śro d k a c h m ie jsk ic h , a d ru g ą b y ło p rz e k a z y w an ie p a tro n a tu p rz e z sam eg o fu n d a to ra lub je g o d z ie d z ic ó w in n y m o so b o m lu b in s ty tu c jo m 14.

N a jw a ż n ie js z ą w id o c z n ą c z ę ś c ią w y k o n y w a n ia p ra w a p a tro n a tu b y ła p re z e n ta , czy li p rz e d sta w ie n ie b isk u p o w i o so b y d u ch o w n ej n a w ak u ją c e b e n e ­ ficju m . C zy n n o śc i tej m ó g ł d o k o n a ć sam p a tro n lu b je g o p ełn o m o c n ik , a w p rz y ­ p a d k u g d y w ła śc ic ie le m m a ją tk u b y ła o so b a n ie le tn ia ta k ż e o p ie k u n lu b k u rato r. T a cz y n n o ść p ra w n a w in n a b y ć d o k o n a n a n a p iśm ie , w e d łu g p rzep isan ej form y. P o w in n a b y ć d o k o n a n a w czasie c z te re ch m ie się c y , g d y p a tro n e m b y ła o so b a św ieck a, a w c iąg u p ó ł ro k u , g d y b y ł n im p a tro n d u ch o w n y . P a tro n św ieck i m ó g ł d a ć p re z e n tę je d n e m u , a p o te m d a ć n a stę p n e m u , b y le b y ty lk o n ie u p ły n ą ł czas o k re ślo n y p raw em . N a to m ia s t p a tro n d u c h o w n y nie m ó g ł c o fn ą ć raz danej p re zen ty . P ra w o n a k ła d a ło ta k ż e in n e o g ra n ic z e n ia w o b e c p a tro n a d u ch o w n eg o . Jeśli d ał p re z e n tę o so b ie n ie g o d n e j, to tra c ił p ra w o p rezen ty , a t a p rz e c h o d z iła n a b isk u p a. O g ra n iczen ie nie d o ty czy ło p a tro n a św ieck ieg o . U sta w o d a w c a k o śc ie ln y u z n a ł, że d u c h o w n y p o w in ie n zn a ć w a ru n k i o g ra n ic z a jąc e m o ż liw o ść p re z e n to w a n ia d u c h o w n e g o n a w o ln e b en eficju m .

W e d łu g p ra w a z w y c z a jo w eg o , p a tro n i p o sia d a li p ew n e h o n o ry w ty m k o ś c ie ­ le, n a d k tó ry m p o sia d a li p atro n at. B y ły nim i:

- w czasie p ro c e sji p u b lic z n y c h zasz c z y tn iejsz e m ie jsc e p o m ię d z y zg ro m a d z o n y m i w ie rn y m i (często te ż p a tro n p ro w a d z ił c e le b ra n sa p o d rękę);

- p ra w o do p o sia d a n ia ła w k i k o la to rs k ie j;

- m o ż liw o ść u m ie sz c z e n ia n a k o śc ie le h e rb u p atro n a;

- p ra w o u z y sk a n ia w sp a rc ia w p rz y p a d k u z u b o ż e n ia p a tro n a lu b je g o p o to m k ó w w lin ii p ro ste j, k tó re b y ło z a sąd zan e p rz e z w ła śc iw y try b u n a ł k o ś c ie l­ ny, z d ó b r u fu n d o w a n e g o k o śc io ła (p raw o to p rz y słu g iw a ło ty lk o p o to m k o m fu n d a to ra , w ż a d n y m p rz y p a d k u n ie m o g ło p rz y słu g iw a ć ty m , n a k tó ry c h p a tro ­ n a t p rzeszed ł).

D o o b o w ią z k ó w p a tro n a n ależało :

- czu w a n ie n a d d o b ra m i k o śc io ła , ab y n ie z o sta ły zm a rn o w a n e , a w p rz y p a ­ d k a c h u z a sa d n io n y c h p o w ia d a m ia n ie w ła śc iw e g o b isk u p a;

- o c h ro n a k o ścio ła;

- staw an ie w o b ro n ie je g o p ra w i o b ro n a p rz e d p rz y w ła sz c ze n ie m i p rz e m o ­ c ą in n y ch .

W y p e łn ia ją c te z ad an ia, p a tro n i nie m ie li p ra w a m ie sz a n ia się w z a rz ą d d ó b r k o śc ie ln y c h , w sp raw y d u sz p a ste rstw a , p o rz ą d k u n a b o ż e ń stw , nie m o g li n a k ła d a ć c ię ż a ró w c z y w y m a g a ć o p ła t itd.

P a tro n tra c ił p rz y słu g u ją c e m u p raw a: 14 Tamże, s. 90.

Patronat parafii w dekanacie szadkowskim w drugiej połowie XVIII w. ₁₀₇

- z powodu przestępstwa, jeżeliby zabił lub okaleczył proboszcza lub jego współpracownika;

- jeśli został heretykiem lub schizmatykiem;

- jeśli sprzedał oddzielnie od majątku prawo patronatu; - jeśli przywłaszczył sobie dobra kościelne.

Oprócz tego prawo patronatu tracił także wówczas, gdy zniknął fundusz kościoła lub został on zrujnowany, ponownie zaś mógł je odzyskać poprzez odbudowanie lub uposażenie beneficjum. Jeżeli zgodził się, by kościół, którego był patronem, został zamieniony na kolegiatę lub został wcielony do innego kościoła lub klasztoru, to również tracił prawo patronatu. Ostatni przypadek utraty prawa patronatu wynikał z niewykorzystywania swoich praw (prawa prezenty) przez okres 40 lat, przy czym w tym czasie biskup musiał przynaj­ mniej dwa razy sam wyznaczyć proboszcza.

Rozwój instytucji patronatu był związany z powstawaniem struktur kościelnych na danym obszarze. Patronat pojawiał się w momencie powoły­ wania do życia beneficjum kościelnego, a następnie podlegał wszelkim prawidłom, które przechodziło samo beneficjum i własność, z którego pierwo­ tnie zostało wyodrębnione jego upos^enie. Patronat był traktowany przez właścicieli jako integralna część majątku15. S. Litak dokonał zestawiania prawa patronatu dla całej Rzeczypospolitej w drugiej połowie XVIII w. - wśród kościołów parafialnych dominował patronat szlacheckich (55,1%), a w dalszej kolejności patronat duchowny (27,2%) i królewski (15,6%). Natomiast pozostałe typy patronatu: ksi^ęcy, mieszczański, Akademii Krakowskiej czy patronat mieszany miały znacznie marginalne16.

Spójrzmy, jak wyglądało prawo patronatu w dekanacie szadkowskim. Wynikało ono z określonych wcześniej zależności, dlatego też badając tę problematykę, należy cofnąć się do czasu powstawania k^dej z parafii. Z powodu braku zachowania dokumentów fundacyjnych, najlepszym źródłem do określenia jakie było prawo patronatu k^dej z nich, są informacje zawarte w Liber beneficiorum Jana Łaskiego.

15 J. Wroniszewski, Szlachta ziemi sandomierskiej w średniowieczu. Zagadnienia społeczne i gospodarcze, Poznań-Wrocław 2001, s. 151.

16 S. Litak, Kościół łaciński w Rzeczpospolitej około 1772 roku. Struktury administracyjne, Lublin 1996, s. 81-82.

Tablica 1. Patronat parafii w dekanacie Szadkowskim według Liber beneficiorum Jana Łaskiego w pierwszej połowie XVI w.

Parafia Miasto /wieś

Data

erekcji Wezwanie Patronat

Strona w Liber beneficiorum, t. I Borszewice wieś ok. 1413 św. Stanisława arcybiskupi 443 Brzyków wieś pocz.

XIII w. św. Jana Chrzciciela szlachecki 473 Buczek wieś poł.

XIV w. św. Jana Chrzciciela szlachecki 449 Drużbice wieś XV w. św. Marcina szlachecki 459-460 Grabno wieś XIV w. św. Wacława i

Mikołaja szlachecki 468 Grocholice miasto ok. 1230 Wszystkich Świętych arcybiskupi 458 Korczów wieś XIII w. św. Katarzyny szlachecki 478-479 Łask miasto 1366 brak wezwania szlachecki 444-446 Łobudzice wieś 1488 św. Wawrzyńca,

św. Tomasza Ap. szlachecki 452-453 Marzenin wieś XIII/XIV

w. Wniebowzięcia NMP arcybiskupi 481-482 Parzno wieś 1176 Wniebowzięcia

i Zwiastowania NMP arcybiskupi 461-462 Restarzew wieś ok. 1300 św. Andrzeja Ap. arcybiskupi 464 Rychłocice

b) wieś 1551 Zwiastowania NMP szlachecki 471 Sędziejowice wieś I poł.

XIII w.

św. Marii Magdaleny,

św. Klemensa arcybiskupi 466 Strońsko wieś poł.

XIII w. 11 Tyś. Dziewic szlachecki 475-476 Szadek miasto XII w. Wniebowzięcia NMP,

św. Jakuba królewski 439-440 Szczerców miasto 1367 św. Piotra i Pawła królewski 456 Widawa miasto 1417 św. Marcina szlachecki 469-470 Wygiełzów wieś przed

1436

Zwiastowania NMP,

Nawrócenia św. Pawła szlachecki 453-454 Źródło: oprac. własne.

N a 19 p ara fii, k tó re fu n k c jo n o w a ły w p ierw szej p o ło w ie X V I w . n a te ren ie d e k a n a tu sz a d k o w sk ieg o , d w ie b y ły p a tro n a tu k ró le w sk ie g o , sześć d u c h o ­ w n eg o , a z d e c y d o w a n a w ię k sz o ść (1 1 ) m ia ła p a tro n a t szlach eck i. Z a u w a ż y ć m o ż n a tu taj je s z c z e j e d n ą zależn o ść. K ró l i d u c h o w n i b y li fu n d ato ram i n a jsta rsz y c h (u tw o rz o n y c h w X II i X III w .) p a ra fii z n a jd u ją c y ch się n a ty m

Patronat parafii w dekanacie szadkowskim w drugiej połowie XVIII w. ₁₀₉

terytorium. Dopiero w XIV w. częściej pojawiają się szlacheckie fundacje parafii - ten rodzaj fundacji rozwijał się dynamicznie aż do końca XVIII w., odgrywając istotną rolę w procesie rozbudowy sieci parafii w Rzeczypospolitej.

W XVI w. powstały na terenie dekanatu szadkowskiego dwie parafie: w Krzepczowie i Rychłocicach. Parafia w Krzepczowie, z kościołem pw. św. Wojciecha, utworzona została w 1526 r. Terytorium jej obejmowało wsie: Krzepczów, Grabica, Boryszewo, Rypociny, Dziewieliny, Wdowin, Gudki, Kobyłki, Stradzów, Butków i Wymysłów. Była ona objęta patronatem szlacheckim.

Druga z parafii w Rychłocicach została erygowana ok. 1551 r., natomiast kościół pw. św. Marcina, zlokalizowany w tej miejscowości, został ufundowany i upos^ony przez jej kolatorów Piotra i Elżbietę Szczawińskich ok. 1455 r.17 Świątynia ta jest wzmiankowana w Liber beneficiorum jako kościół parafialny, choć w tym czasie była jeszcze kościołem filialnym parafii w Brzykowie18. Podawany w zapisie tej księgi czas kanonicznej erekcji kościoła budzi wiele wątpliwości. Miał tego dokonać proboszcz gnieźnieński i admini­ strator diecezji sede vacante Przedwój z Grąd Grądzki w 1455 r. Jednakże w tym czasie Grądzki nie był administratorem archidiecezji (którą od 1454 r. rządził arcybiskup Jan Sprowski), był natomiast administratorem archidiecezji po śmierci arcybiskupa Wincentego Kota w końcu 1488 r. i początku 1489 r. Jeśli zatem on erygował kościół, musiał to uczynić w tych latach. Sam Przedwój zmarł w czwartek po Zielonych Świątkach 1455 r.19 Teren parafii obejmowały wsie: Rychłocice Małe i Wielkie.

W XVII w. na terenie dekanatu szadkowskiego powstały trzy kolejne parafie. Jako pierwsza 17 października 1622 r. utworzona została parafia we wsi Poźdzenice20, co wiązało się z wydzieleniem (za pozwoleniem arcybiskupa gnieźnieńskiego Wawrzyńca Gębickiego) z parafii Buczek wsi Poźdzenice i fol­ warku Poźdzenice. Kościół parafialny pw. św. Kazimierza i św. Barbary konsekrowany został przez ks. Mikołaja Starzyńskiego, infułata łaskiego 4 grudnia 1622 r.21 Patronat nad świątynią sprawowali dziedzice wsi parafialnej.

W 1643 r. utworzono parafię w Ruściu poprzez wydzielenie części parafii restarzowskiej. Podział dokonany został 15 czerwca, natomiast formalna erekcja

17 ADWł, AAG Wiz. 5, s. 199; AAG Wiz. 72, s. 313.

18 J. Łaski, Liber beneficiorum, t. 1, Gniesnae 1880 (dalej: LB), s. 471.

19 J. Korytkowski, Prałaci i kanonicy katedry metropolitalnej gnieźnieńskiej, t. 2, Gniezno 1881, s. 128-129; LB, t. 1, s. 471.

20 LB, t. 1, s. 471; Regesty z wybranych zapisek z akt działalności arcybiskupów gnieźnieńskich, wyd. H. Rybus, ABMK 1961, t. 3, z. 1-2, s. 239; erectio ecclesiae parochialis in Poźdzenice.

21 ADWł, AAG Wiz. 72, s. 181; J. Korytkowski, Prałaci i kanonicy..., t. 3, Gniezno 1882, s. 590.

nowej parafii nastąpiła 18 grudnia tegoż roku22 - decyzję w tej sprawie podjął arcybiskup Maciej Łubieński na prośbę Jana Koniecpolskiego kasztelana sieradzkiego i miejscowego dziedzica, pod którego patronatem pozostawała parafia. Jej terytorium, oprócz Ruśćca, obejmowało jeszcze wsie: Dabrowa, Kuźnica, Wola Wiązowa i Leśniaki23.

Sześć lat później powstała parafia we wsi Chabielice, w której od 1597 r. istniał kościół filialny pw. św. Trójcy należący do parafii Osiny, wybudowany przez braci Andrzeja, Ludwika i Macieja Chabielskich. W 1649 r. arcybiskup Maciej Łubieński podniósł tę świątynię do godności kościoła parafialnego. Nowa parafia swym zasięgiem objęła wsie: Chabielice, Parchliny, Ług, Zalas oraz Młynki, i pozostawała pod patronatem szlacheckim24. Jedna z parafii dekanatu szadkowskiego - Osiny w źródłach z XVIII w. występuje pod nazwą Puszcza i ok. 1790 r. została przyłączona do parafii w Chabielicach.

Podstawą źródłową do odtworzenia patronów parafii dekanatu szadkow­ skiego w drugiej połowie XVIII w. są wizytacje kanoniczne przeprowadzone w latach 175925, 177926, 178827 i 1798-179928. Wszystkie one systematycznie poruszały zagadnienie prawa patronatu parafii. Niestety informacje w nich zawarte mówią jedynie, jaki jest stan faktyczny i ograniczają się do danych personalnych patrona bez podania, w jaki sposób i z tytułu jakiego przywileju uzyskał on prawo patronatu.

PATRONAT KRÓLEWSKI

W dekanacie były dwie parafie patronatu królewskiego, obydwie fundowane w średniowieczu. Pierwsza z nich utworzona została w Szadku w XII w., a naj­ później w XIII w. z fundacji k si^ąt polskich29. Kościół wraz z miastem złupili w 1331 r. Krzyżacy, a jak podaje Długosz, pleban szadkowski Wacław był świadkiem w procesie z Krzyżakami30. Druga parafia powstała w mieście królewskim Szczercowie. Ufundowana i uposażona została przez króla Kazi­ mierza Wielkiego, zaś jej kanonicznej erekcji dokonał arcybiskup gnieźnieński

22 ADWł, AAG Wiz. 72, s. 142; Regesty..., s. 259, 260. 23 ADWł, AAG Wiz. 72, s. 85.

24 Tamże, s. 82, s. 47; LB, t. 1, s. 537. 25 ADWł, AAG Wiz. 41.

26 ADWł, AAG Wiz. 72. 27 ADWł, AAG Wiz. 81. 28 AAG, A Cons E 24b. 29 LB, t. 1, s. 439.

Patronat parafii w dekanacie szadkowskim w drugiej połowie XVIII w. ₁₁₁

Jarosław Skotnicki w dniu 8 września 1367 r.31 W drugiej połowie XVIII w. prawo patronatu w tych parafiach posiadali władcy Polski, o czym informowali wizytatorzy w aktach wizytacyjnych32.

PATRONAT DUCHOWNY

Patronatem duchownych było objętych sześć parafii, również o rodowodzie średniowiecznym (erygowanych w XIII-XV w.). Wszystkie one w chwili erekcji położone były w dobrach arcybiskupów gnieźnieńskich. Dwie wsie w których utworzono parafie - Parzno i Sędziejowice - należały do najstarszych ośrodków osadniczych w regionie i wzmiankowane były już w bulli papieża Innocentego II z 1136 r., potwierdzającej posiadłości arcybiskupów gnieź­ nieńskich. Później ufundowane zostały przez arcybiskupów gnieźnieńskich parafie w Grocholicach, Restarzewie, Marzeninie i Borszewicach. Dwie z nich, w Grocholicach i Restarzewie, w drugiej połowie XVIII w. zachowały prawo patronatu arcybiskupa gnieźnieńskiego. Natomiast parafia w Marzeninie weszła w skład upos^enia erygowanego prałata kanclerza w kapitule katedralnej w Gnieźnie. Aktu tego dokonał arcybiskupa Janisław 2 kwietnia 1331 r.33. Od tego czasu prawo prezentowania plebana parafii należało do prałata kanclerza kapituły katedralnej w Gnieźnie34. Druga z parafii - w Borszewicach, połączona została z kustodią kolegiaty w Łasku, natomiast prawo prezentowania znajdowało się w tzw. alternacie i było naprzemienne (należało naprzemiennie do arcybiskupa gnieźnieńskiego i familii Korabitów)35.

PATRONAT SZLACHECKI

Patronat pozostałych 19 parafii w dekanacie szadkowskim należał do osób świeckich - wszystkie one zostały ufundowane przez szlachtę. Poniżej przedstawiono zestawienie osób sprawujących prawo patronatu w poszczegól­ nych parafiach w drugiej połowie XVIII w.

31 LB, t. 1, s. 456.

32 Szadek - ADWł, AAG Wiz. 41, s. 34; wiz. 59, s. 500; wiz. 72, s. 123; wiz. 81, s. 168; Szczerców - ADWł AAG Wiz. 41, s. 45; wiz. 59, s. 764.

33 J. Korytkowski, Prałaci i kanonicy ..., t. 1, s. 44. 34 ADWł, AAG Wiz. 81, s. 196.

Tablica 2. Kollatorowie parafii patronatu świeckiego w dekanacie Szadkowskim w drugiej połowie XVIII w.

Parafia Wiz. 41 Wiz. 59 Wiz. 72 Czaykowski Wiz. 81

1 2 3 4 5 6

Brzyków Józef Bolikowski dziedzic wsi Walewski Józef Walewski Buczek Krystyna z Rychłowskich Walewska Walewski Walewska Chabielice Stanisław Walewski Walewski Konstancja z Jordanów Walewska Walewska Walewska

Drużbice Elżbieta

Kobierzycka dziedzice wsi

Jan Kobierzycki Kobierzycki Adam Jan Kobierzycki Grabno Michał Szulmierski, Józef Maguski, Mikołaj Wysłowski właściciel wsi Dziedzice wsi

Grabno i Górki Bieliński

Tadeusz Bieliński Kociszew Teodora z Mączyńskich Wysocka Antoni Wysocki Zygmunt Dąbek Korczów Paweł Tyminiecki dziedzice wsi Cielecki Ignacy Cielecki Krzepczów Jan Olszowski Idzi i Maxym

Olszewski Olszowski

Idzi Olszewski

Łask Załuski

Łobudzice Władysław

Krzycki Zwoliński?

Stefan

Swidziński Szwidziński

Stefan Swidziński Poźdzenice Walenty Klichowski Walenty Klichowski Klichowski Walenty Klichowski Puszcza Antoni Rychłowski Zofia

Rychłowska

Józef

Rychłowski biskup łucki

Alojzy Rychłowski Rusiec Stefan Walewski Walewski Stefan Walewski Rychłocice Jan Trepka

(właściciel)

Połączono z

Brzykowem Trepka Olszewski

Strońsko Marianna Borzęcka dziedzice wsi: Zapolice, Strońsko Bielenie Grodzicki Aleksy Masłowski

Patronat parafii w dekanacie Szadkowskim w drugiej połowie XVIII w. ₁₁₃ Tablica 2. (cd.) 1 2 3 4 5 6 Suchcice Widawa Franciszek Szembek Feliks Turski bp biskup łucki Feliks Turski bp. łucki Wygiełzów Stanisław Walewski właściciele wsi Angela z Kosów Łykowska

Łykowski Jan Łykowski Zduńska Wola Feliks Złotnicki sukcesor Złotnickiego sukcesorowie Złotnickiego Źródło: oprac. własne.

Przestawione informacje, zaczerpnięte z dokumentów wizytacyjnych, a doty­ czące patronów kościołów w dekanacie (co związane było z posiadaniem własności ziemskiej) dla porównania uzupełniono informacjami ze spisu posse- sionatów Czaykowskiego z 1783 r.36 Niestety wszystkie te dokumenty podają jedynie aktualny stan faktyczny, nie wyjaśniając jakie były przesłanki

zachodzących zmian własnościowych.

Wyjaśnienia wymaga prawo patronatu w parafiach w Widawie i Puszczy. Według zapisów wizytatorów, patronem tych parafii był biskup łucki Feliks Paweł Turski. Wszedł on jednak w posiadanie tego prawa w wyniku dziedzi­ czenia, a nie tytułu pełnienia funkcji kościelnej, dlatego też patronat ten należy uznać jako szlachecki37. Wizytujący parafię w Widawie w 1779 r. ks. Franciszek Ksawery Grochowalski zapisał, że prawo patronatu w tej parafii przysługuje dziedzicom Widawy, Rogoźna i Woli Wężykowej, jak wynikało z dokumentu z 1499 r. W późniejszym czasie dobra te zostały skomasowane w jednym ręku. W czasie wizytacji dziedzicem tych dóbr był wspomniany wyżej biskup łucki, a przed nim (w 1770 r.) wypełniającym prawo patronatu był Aleksander Szembek (jak wynika z dokumentu prowizyjnego dla księdza proboszcza Tomasza Karasiewicza)38.

Inaczej wyglądała sytuacja w parafii w Rychłocicach. Wieś ta pozostawała w rękach rodziny Trepków, wyznania kalwińskiego i zgodnie z prawem to właśnie oni sprawowali patronat w parafii. 24 lipca 1751 r. wybuchł we wsi pożar i spłonął znajdujący się tam drewniany kościół. Przez ponad 20 lat świątynia nie została odbudowana. Do budowy nowego kościoła w Rychło­ cicach przyczyniła się Katarzyna z Niemojewskich Olszewska, która była

36 „Regestr Diecezjów" Franciszka Czaykowskiego czyli właściciele ziemscy w Koronie 1783— 1784, oprac. Sławomir Górzyński, Warszawa 2006.

37 ADWł, AAG Wiz. 81, s. 48, 104, 38 ADWł, AAG Wiz. 72, s. 271, 296.

właścicielką wsi Niechmirowa. Ona też stała się kolatorką tej parafii. Pozostające przy niej prawo patronatu wynikało z wkładu finansowego w budo­ wę nowej świątyni oraz ugody podpisanej w 1752 r., tj. w momencie zakupu wsi Rychłocicie przez Jana Trepkę od jej wcześniejszego właściciela Adama Piotrowskiego. Wspomniany Piotrowski był dziedzicem Niechmirowa i Rychło- cic. Stąd wyprowadzono prawo patronatu dla następnych właścicieli wsi Niechmirowa39.

W drugiej połowie XVIII w. w dekanacie powstały trzy nowe parafie ufundowane przez właścicieli wsi: Zduńska Wola, Suchcice i Kociszew. Początki życia kościelnego w Zduńskiej Woli sięgały 1599 r. Wówczas to wystawiona została w tej wsi przez stolnika łęczyckiego Marcina Stokowskiego kaplica publiczna. Parafia przy niej erygowana została w 1767 r. 40 dzięki staraniom Feliksa Złotnickiego, właściciela wsi Zduńska Wola. Parafia z kościo­ łem parafialnym pw. Wniebowzięcia NMP41 objęła terytorium Zduńskiej Woli, Paprotni, Swiedzianowic, Chrobanówka i Kawęczyna. Druga z powstających w tym czasie parafii - w Suchcicach - erygowana została 18 września 1780 r.42 przez arcybiskupa Antoniego Ostrowskiego. Włączono do niej kilka wsi z para­ fii Drużbice, a mianowicie: Suchcice, Drużbie, Wielopole i Zazdrość. Kościół parafialny w Suchcicach wybudowany został w 1779 r. przez Ignacego Suchcickiego, chorążego sieradzkiego i miejscowego dziedzica, do którego też należał patronat parafii43. Ostatnia z nowo powstałych parafii - w Kociszewie - wydzielona została z parafii Łobudzice i przyłączone zostały do niej wsie: Kociszew, Grabostów, Karczmy, Kuśnice i młyn Tokarz44. Parafia ta została erygowana przez arcybiskupa gnieźnieńskiego Michała Jerzego Poniatowskiego 16 grudnia 1789 r. W Kociszewie już od XVII w. znajdował się kościół filialny z osobną prebendą45. Patronat nad nową parafią z kościołem pw. św. Teodora46 pozostawał w rękach dziedziców wsi Kociszew.

Bibliografia

Źródła rękopiśmienne

Archiwum Diecezjalne we Włocławku (ADWł).

Akta wizytacyjne Arcybiskupów Gnieźnieńskich (AAG).

39 Tam e, s. 313-314. 40 Regesty..., s. 377.

41 Tam e, s. 377, ADWł, AAG Wiz. 72, s. 381-382. 42 Tam e, s. 279.

43 LB, t. 1, s. 460.

44 ADWł, AAG, Wiz. 115, s. 33 45 AAG, ACons 24b, s. 139. 46 ADWł, AAG Wiz. 135, s. 209.

Patronat parafii w dekanacie Szadkowskim w drugiej połowie XVIII w. ₁₁₅

Sygnatury: wiz. 5, 41, 59, 72, 81, 115, 135. Archiwum Archidiecezjalne w Gnieźnie (AAG). Akta Konsystorza (A Cons).

Sygnatury: E 24b.

Źródła drukowane

Długosz J., H is to r ia e P o lo n ia e l i b r i X I I ,wyd. A. Przeźnicki, t. 3, Cracovia 1876. Długosz J, R o c z n ik i c z y li k r o n ik i sła w n e g o K r ó le s tw a P o ls k ie g o ,ks. 9, W arszawa 1975.

D o k u m e n ty S o b o r ó w P o w s z e c h n y c h ,oprac. A. Baran, H. Pietras, t. 4, Kraków 2005. Łaski J., L ib e r b e n e fic io r u m ,t. 1, Gniesnae 1880.

„ R e g e s tr D ie c e z jó w ” F r a n c is z k a C z a y k o w s k ie g o c z y li w ła ś c ic ie le z ie m s c y w K o r o n ie 1 7 8 3 - 1 7 8 4 ,oprac. S. Górzyński, W arszawa 2006.

Piasecki P., P r a x is e p isc o p a lis, Venetis 1611.

R e g e s ty z w y b r a n y c h z a p is e k z a k t d z ia ła ln o ś c i a rc y b isk u p ó w g n ie ź n ie ń s k ic h ,wyd. H. Rybus, ABMK 1961, t. 3, z. 1-2, s. 111-404.

Opracowania

Abraham W., P o c zątk i p r a w a p a tr o n a tu w P o ls c e ,Lwów 1889.

Chachaj J., P o w s ta n ie i r o z w ó j s ie c i p a r a fia ln e j w d e k a n a c ie Z a to r d o k o ń c a X V I w ie k u ,

„Archiwa, Biblioteki i M uzea K ościelne” 1977, t. 68, s. 221-308.

Ferraris L., P r o m p ta b ib lio th e c a ca n o n ica , iu rid ica , m o ra lis, th e o lo g ic a , n e c n o n a sc etica , p o le m ic a , ru b ric istic a , h isto ric a ,t. 4, Paris 1860-1861.

Korytkowski J., P r a ła c i i k a n o n ic y k a te d r y m e tr o p o lita ln e j g n ie ź n ie ń s k ie j,t. 1-4, Gniezno 1883.

Litak S., P a r a fie w R z e c z p o s p o lite j w X V I - X V I I I w ie k u ,Lublin 2004.

Litak S., F o r m o w a n ie s ie c i p a r a fia ln e j w Ł u k o w s k ie m d o k o ń c a X V I w. S tu d iu m g e o g r a fic z n o -h is to r y c z n e , „Roczniki Humanistyczne” 1964, t. 12, z. 2, s. 5-136. Litak S., P a r a fie w R z e c z y p o s p o lite j w X V I - X V I I I w ie k u ,Lublin 2004.

Litak S., K o ś c ió ł ła c iń s k i w R z e c z p o s p o lite j o k o ło 1 7 7 2 roku. S tr u k tu r y a d m in is tr a c y jn e, Lublin 1996.

Plöchl W. M., G e sc h ic h te d es K ir c h e n r e c h ts ,Bd. 5, München 1969.

Szady B., P r a w o p a tr o n a tu w R z e c z p o s p o lite j w c z a s a c h n o w o ż y tn y c h ,Lublin 2003. Tylus S., F u n d a c je k o ś c io łó w p a r a fia ln y c h w ś r e d n io w ie c z n e j a r c h id ie c e z ji lw o w sk ie j,

Lublin 1999.

W iśniowski E., R o z w ó j o r g a n iz a c ji p a r a fia ln e j w P o ls c e d o c z a só w re fo rm a c ji, [w:] Kłoczkowski J. (red.), K o ś c ió ł w P o ls c e ,t. 1, Kraków 1966, s. 237-374. W iśniowski E., P a r a fie w ś r e d n io w ie c z n e j P o ls c e ,Lublin 2004.

W roniszewski J., S z la c h ta z ie m i s a n d o m ie r s k ie j w śre d n io w ie c z u . Z a g a d n ie n ia s p o łe c z n e i g o s p o d a r c z e, Poznań-W rocław 2001.

Zajączkowski S. M., S iec p a r a fia ln a n a o b sza rz e p r z e d r o z b io r o w e g o p o w ia tu o rło w s k ie g o d o k o ń c a X V I w ie k u ,Kutno 2001.

Zajączkowski S. M., Uwagi nad dziejami dóbr łaznowskich i niesułkowskich biskupstwa włocławskiego do k o ń ca X V I wieku, Łódź 2000.

PARISH PATRONAGE IN SZADEK DECANATE IN THE SECOND HALF OF THE 18TH CENTURY

Sum m ary

The right of patronage in Church law was understood as a set o f rights and responsibilities with regard to a benefice. As benefices were mostly located on the founder’s estate, it became customary that the owner (or owners) of the locality where the parish church was situated was the parish patron. A m ajor visible element of exercising the right o f patronage was presentation to the bishop o f clergymen to be considered for granting vacant benefices. O f the 19 parishes existing in Szadek decanate in the first half o f the 16th century, two churches had royal patronage, six - ecclesiastical, and the most o f them (11) had noblemen as patrons. In the second half of the 18th century the number o f parishes in the decanate reached 27 as a result o f further foundations by members o f the nobility. The article presents, on the basis of available sources, the patrons o f the parishes as in the second half of the 18th century.