Bogdan Klepacki, Elżbieta
Szymańska
Technologia produkcji roślinnej jako
szansa i bariera rozwoju rolnictwa :
(na przykładzie województwa
tarnowskiego i zamojskiego na tle
opolskiego)
Acta Scientifica Academiae Ostroviensis nr 6, 72-88
Bo g d a n Kl e p a c k i El ż b i e t a Sz y m a ń s k a Te c h n o l o g i a p r o d u k c j i r o ś l i n n e j j a k o s z a n s a I BARIERA RO ZW O JU R O LNICTW A (N A PR Z Y K Ł A D ZIE W O JE W Ó D ZT W A T A R N O W SK IE G O I Z A M O JSK IE G O NA TLE O P O L S K IE G O )1
W literaturze am erykańskiej w yróżnia się cztery zasoby dostępne przedsiębiorstw om . Są to ziem ia, kapitał, ludzie i technologie. Znaczenie trzech pierw szych zostało ju ż szeroko zbadane oraz opisane. N ieco mniej uwagi, zw łaszcza w rolnictw ie, przyw iązyw ano dotychczas w Polsce zasobowi czw artem u, czyli technologii.
T echnologia produkcji rolniczej je st to św iadom ie opracow any i realizow any zbiór m etod przetw arzania przedm iotów pracy w rolnicze produkty finalne o w łaściw ościach zm ienionych w stosunku do surow ców wyjściow ych. Pojęcie technologii w iążem y więc z efektem końcow ym , produktem finalnym .
W rolnictw ie polskim zaniedbania technologiczne są znaczne. W ynika to z w ielu w zględów . Przez w iele lat m iała np. w Polsce m iejsce tzw. selekcja negatyw na na wsi, co oznacza, że na rolników spośród dzieci rodzice w ybierali te mniej aktyw ne, czy naw et mniej zdolne. Poziom w ykształcenia i w iedzy rolników był też niezbyt w ysoki, co w pływ ało na korzystanie głów nie z dośw iadczenia rodziców , a pom ijanie dorobku nauki. W rolnictw ie, na tle przem ysłu, w ystępow ał jeszcze jed en czynnik, a m ianow icie przyroda częściow o rekom pensow ała błędy popełniane przez człow ieka (w przem yśle nie ma to m iejsca, np. źle ustaw iona frezarka w yprodukuje w adliw y produkt).
W rolnictw ie krajów Unii Europejskiej i USA w latach sześćdziesią tych i siedem dziesiątych m iał m iejsce przełom technologiczny. O praco w ano now oczesne technologie, w zm ocniono rolę doradztw a i w iedzę sa mych rolników . To spow odow ało gw ałtow ne przyśpieszenie w ydajności w produkcji roślinnej i zw ierzęcej. Takie sam o w yzw anie stoi przed rolnic twem polskim , które je st jeszcze opóźnione, ale i w ew nętrznie zróżn ico wane. Celem prezentow anych badań było przedstaw ienie sytuacji w trzech
w ojew ództw ach, położonych w Polsce Zachodniej, Środkowej i W schod niej, zw łaszcza poziom u i zróżnicow ania technologii produkcji roślinnej.
W opracow aniu zaprezentow ano dane z badań zrealizow anych w roku 1996. U zyskane wyniki m ożna uznać za aktualne, poniew aż w zakresie technologii produkcji w następnych latach nie m iały m iejsca zdecydow ane zm iany. M ateriał badaw czy pochodził z 143 gospodarstw indyw idualnych, położonych w w ojew ództw ie tarnow skim , zam ojskim i opolskim . A nalizą objęto technologie produkcji czterech podstaw ow ych roślin: pszenicy ozim ej, żyta, ziem niaków i buraków cukrow ych.
Ps z e n i c a o z i m a
Pszenica ozim a jest zbożem o najw iększym znaczeniu gospodarczym w kraju. W roku 1998 obszar jej upraw y stanow ił praw ie 15% pow ierzchni zasiew ów [Rocz. Stat. 1999]. W badanych w ojew ództw ach odnotow ano duże zróżnicow anie pow ierzchni, zaś najw iększe plantacje w ystąpiły w w ojew ództw ie opolskim (średnio 7,29 ha), a w zam ojskim były praw ie 3- krotnie m niejsze (tab. 1). W w ojew ództw ie tarnow skim ten gatunek zbóż przeciętnie zajm ow ał około 1,00 ha pow ierzchni w gospodarstw ie. Z
w ielkością plantacji zw iązane było w ystępow anie ścieżek
technologicznych, które najczęściej stosowali rolnicy w w ojew ództw ie opolskim (39% ). N a m niejszych pow ierzchniach upraw y pszenicy ścieżki technologiczne w ystępow ały rzadziej.
Pszenica ozim a m a najw iększe w ym agania glebow e spośród w szystkich zbóż. W ynika to głów nie z jej system u korzeniow ego, który je st słabo rozw inięty i ma m ałą zdolność pobierania trudno przysw ajalnych
składników pokarm ow ych [Praca zbiorow a 1995]. W badanych
w ojew ództw ach rolnicy na ogół popraw nie dobierali pola pod względem jakości gleb pod upraw ę pszenicy ozimej.
O wysokości plonu zbóż decyduje rów nież zagęszczenie roślin w łanie. Ilość w ysiew anych nasion w w ojew ództw ie tarnow skim była zgodna z
zaleceniam i IUNG w Puław ach [Katalog... 1999] W pozostałych
w ojew ództw ach norm y w ysiew u były nieco zaw yżone. B yć m oże rolnicy starali się w ten sposób ograniczyć ujem ny w pływ opóźnionego w ysiew u nasion w tych rejonach.
Z roślin zbożow ych pszenica ozim a m a rów nież najw iększe w ym a gania przedplonow e. Zw iązane je st to z jej du żą podatnością na choroby podstaw y źdźbła i system u korzeniow ego. W w ojew ództw ie tarnow skim , podobnie ja k w opolskim , stosow ano różne przedplony. W w ojew ództw ie zam ojskim pszenicę w ysiew ano najczęściej po okopow ych. Stanow ią one
dobry przedplon dla zbóż, jeśli są upraw iane na oborniku i zostają zebrane we wrześniu.
Tabela 1. Podstaw ow e cechy technologii p rodukcji p szenicy ozim ej
Wyszczególnienie
Parametry technologii produkcji pszenicy ozimej:
tarnowskie zamojskie opolskie Liczba plantacji 54 53 41 Przeciętny obszar [ha] 0,99 2,48 7,29 Najczęstszy przedplon [udział w % ] * Okopowe [42,0] * Dominująca klasa gleby III III III, IV Przeciętne pH gleby 6,1 5,9 5,8 Najczęstsza odmiana Almari Roma Almari Wysiew nasion fdt/ha] 2,39 3,13 3,02 Udział plantacji z opóźnionym termi
nem siewu [%1 48,1 62,3 26,8 Udział plantacji obsianych materia
łem kwalifikowanym 42,6 45,3 90,2 Udział plantacji ze ścieżką technolo
giczną
5,6 9,4 39,0 Średnie nawożenie mineralne [kg NPK/hal:
a) azotowe 40,2 60,2 99,3 b) fosforowe 34,6 58,0 67,1 c) potasowe 41,1 63,5 70,9 d) razem 115,9 181,7 237,3 e) relacja N:P:K 1:0,8:1 1:0,8:1,1 1:0,7:0,7 Udział plantacji z nawożeniem \% \.
a) jednokrotnym 22,2 17,0 2,4 b) dwukrotnym 66,7 39,6 29,3 c) wielokrotnym 7,4 41,5 68,3 Udział plantacji z nawożeniem do
listnym [%1
5,6 37,7 48,8 Udział plantacji ze stosowaniem:[%l
a) zapraw nasiennych 68,5 45,3 41,5 b) herbicydów 64,8 94,3 100,0 c) fungicydów 3,7 18,9 70,7 Udział plantacji zbieranych kombaj
nem [%1
87,0 94,3 100,0 Przeciętny plon [dt/ha] 40,2 42,6 53,1 Zakres zmienności plonów 28-52 24-60 32-72 W skaźnik zmienności plonów [%] 13,7 26,1 15,3
Spośród odm ian w w ojew ództw ie tarnow skim dom inow ała Alm ari, podobnie ja k w w ojew ództw ie opolskim . Jest to odm iana ogólnoużytkow a 0 szczególnie dużych ziarnach. C echuje j ą w ysoka odporność na rdzę i choroby podstaw y źdźbła. W w ojew ództw ie zam ojskim najczęściej w y siewano Romę - odm ianę nieco późniejszą, ale w yjątkow o od porną na niskie tem peratury. Jej zaletą je st rów nież w ysoka odporność na choroby grzybow e i na porastanie ziarna [Praca zbiorow a 1995].
W now oczesnej technologii produkcji roślinnej bardzo w ażną rolę pełni stosow anie wysokiej jakości m ateriału siewnego. W w ojew ództw ie tarnow ski i zam ojskim udział plantacji obsianych m ateriałem kw alifiko wanym był podobny i stanow ił średnio 42,6% w pierw szym z rejonów oraz 45,3% w drugim. W w ojew ództw ie opolskim odsetek upraw , na któ rych w ysiano kw alifikow ane nasiona pszenicy był 2-krotnie większy.
W zakresie naw ożenia m ineralnego w ystąpiło znaczne zróżnicow anie w badanych rejonach. N ajniższy poziom naw ożenia odnotow ano w w oje w ództw ie tarnow skim (115,9 kg N PK /ha). W w ojew ództw ie zam ojskim przeciętne dawki naw ozów m ineralnych były w yższe średnio o 65,8 kg NPK na 1 ha (rys. 1). Stosunek czystych składników w naw ożeniu m ine ralnym w tych w ojew ództw ach był jed n ak podobny. O dm ienna sytuacja w ystąpiła w w ojew ództw ie opolskim , gdzie dawki naw ozów m ineralnych były najw yższe i odpow iadały norm om zalecanym przez IUNG w P uła wach [Poradnik... 1996]. Poziom naw ożenia m ineralnego pszenicy ozimej 1 jeg o strukturę przedstaw iono na rysunku 1.
Rys. 1. Poziom naw ożenia m ineralnego p szen icy ozim ej w kg N P K na 1 ha
Źródło: O pracow anie własne
Duże różnice m iędzy badanym i w ojew ództw am i w ystąpiły rów nież w zakresie stosow anych daw ek azotu. W w ojew ództw ie tarnow skim ponad 22% plantacji pszenicy ozimej w zbogacono w azot tylko jed en raz w okresie w egetacji. Co trzecia plantacja w tym rejonie otrzym ała dw ie d aw ki naw ozów azotow ych. W w ojew ództw ie zam ojskim praw ie 2/5 upraw pszenicy ozimej naw ożono azotem 2-krotnie. N ieco częściej w tym rejonie stosow ano w ielokrotne naw ożenie naw ozam i azotow ym i. Z kolei w w oje w ództw ie opolskim w ysiew azotu w jednej daw ce dotyczył tylko 2,4% plantacji. W ięcej niż 2 daw ki azotu zastosow ano na ponad 2/3 upraw pszenicy w tym rejonie. D odatkow o, praw ie połow a plantacji była naw o żona dolistnie. W w ojew ództw ie tarnow skim zabieg ten w ykonano tylko na 5,6% upraw pszenicy ozimej.
W celu ochrony roślin przed chorobam i w pierw szych fazach rozw o ju , m ateriał siew ny zapraw iono odpow iednim i środkam i chem icznym i. Zabieg ten najczęściej w ykonyw ali rolnicy w w ojew ództw ie tarnow skim . Zapraw iony m ateriał siew ny w ysiano na ponad 2/3 plantacji w tym rejo nie. W pozostałych w ojew ództw ach zapraw ianie nasion stosow ano rza dziej. Być m oże częściej zakupow ano nasiona ju ż zapraw ione. O dm ienna sytuacja w ystąpiła w zakresie ochrony pszenicy przed chw astam i. W w o jew ództw ie opolskim opryskano herbicydam i 100% plantacji, a w zam oj skim 94%. Z kolei w w ojew ództw ie tarnow skim zabiegu tego nie w ykona no na ponad 1/3 upraw pszenicy ozimej. Jeszcze w iększe różnice w ystąpi ły w zakresie stosow ania fungicydów . Preparaty grzybobójcze i bakterio bójcze zastosow ano tylko na 3,7% plantacji pszenicy ozimej w w ojew
ódz-tw ie tarnow skim . W w ojew ódzódz-tw ie zam ojskim fungicydy w ykorzystyw a no 5-krotnie częściej. Z kolei w w ojew ództw ie opolskim zabieg ten w yko nano na 70% upraw pszenicy ozimej.
W e w szystkich badanych w ojew ództw ach w ysoki był udział planta cji, z których zebrano pszenicę kom bajnem . W w ojew ództw ie tarnow skim zbiór dw uetapow y dotyczył 13% plantacji pszenicy, a w zam ojskim nie w iele ponad 5%.
Poziom uzyskanych plonów pszenicy ozimej w w ojew ództw ie tar now skim i zam ojskim , m im o pew nych różnic w technologiach produkcji, był zbliżony. Przeciętnie zbierano tam z 1 ha 40,2 dt w pierw szym i 42,6 dt pszenicy w drugim z w ojew ództw . W w ojew ództw ie opolskim poziom plonów tego gatunku zboża był w yższy o ponad 10 dt na 1 ha.
Ż Y T O OZIME
Zyto należy do zbóż o stosunkow o m ałych w ym aganiach glebowych. U daje się na glebach lekkich dzięki stosunkow o m ałem u zapotrzebow aniu na w odę i dość dużej zdolności pobierania składników pokarm ow ych [Pra ca zbiorow a 1995]. Z e w zględu na obecność gleb lekkich żyto je st pod staw ow ym zbożem upraw nym w Polsce. W roku 1998 obszar jeg o upraw y stanow ił 18,2% zasiew ów [Rocz. Stat. 1999]. W badanych gospodar stw ach pow ierzchnia obsiana żytem była zróżnicow ana. W w ojew ództw ie tarnow skim przeciętnie w ynosiła 0,76 ha, zaś w opolskim żyto średnio zajm ow ało obszar 3-krotnie w iększy (tab. 2). Ten gatunek zbóż upraw iano najczęściej na glebach IV klasy bonitacyjnej. D om inującym przedplonem dla żyta w w ojew ództw ie tarnow skim i zam ojskim była m ieszanka zbożo wa. Takie następstw o roślin było m ożliw e, poniew aż żyto je s t odporne na choroby podstaw y źdźbła.
T a b e la 2. P o d s ta w o w e c e c h y te c h n o lo g ii p r o d u k c ji ży ta o z im e g o
W yszczególnienie Parametry technologii produkcji żyta: tarnowskie zamojskie opolskie Liczba plantacji 15 10 10 Przeciętny obszar [ha] 0,76 1,10 2,37 Najczęstszy przedplon [udział w %] m.zboż.[40,0] m.zboż.[50,0] * Dominująca klasa gleby IV, V IV IV Przeciętne pH gleby 5,9 5,2 5,8 Najczęstsza odmiana Dańkow. Złote Dańkow. Złote * Wysiew nasion fdt/hal 1,69 1,84 1,73 Udział plantacji z opóźnionym
terminem siewu [%] 0,0 10,0 0,0 Udział plantacji obsianych materia
łem kwalifikowanym 20,0 30,0 80,0 Średnie nawożenie mineralne [kg NPK/ha]:
a) azotowe 47,1 49,0 99,1 b) fosforowe 39,0 39,6 67,4 c) potasowe 41,2 40,7 81,2 d) razem 127,3 129,3 247,7 e) relacja N:P:K 1:0,8:0,9 1:0,8:0,8 1:0,7:0,8 Udział plantacji z nawożeniem [%]:
a) jednokrotnym 26,7 60,0 10,0 b) dwukrotnym 73,3 40,0 50,0 c) wielokrotnym 0,0 0,0 40,0 Udział plantacji ze stosowaniem:[%
a) zapraw nasiennych 66,7 20,0 20,0 b) herbicydów 13,3 10,0 60,0 c) fungicydów 0,0 0,0 10,0 Udział plantacji zbieranych kom
bajnem [%]
86,7 100,0 90,0 Przeciętny plon [dt/ha] 28,1 26,3 38,2 Zakres zmienności plonów 22-35 13-30 30-45 W skaźnik zmienności plonów [%] 14,2 23,9 12,0
* brak dom inującego gatunku przedplonu lub odm iany Źródło: Opracowanie własne
W śród upraw ianych odm ian żyta w w ojew ództw ie tarnow skim i za m ojskim dom inow ało D ańkow ski złote. O dm ianę tą cechuje m ała skłon ność do w ylęgania, ale tylko średnia odporność na choroby. Ponadto do brze w ykorzystuje ona w yższy poziom agrotechniki. Ilość w ysiew anych
nasion w badanych gospodarstw ach była w yższa od zalecanych przez IUNG [Katalog... 1999]. Przeciętnie w ynosiła 1,69 dt/ha w w ojew ództw ie tarnow skim i 1,84 dt/ha w w ojew ództw ie zam ojskim . N asiona żyta w y siew ano najczęściej w odpow iednim term inie. O późniony w ysiew nasion dotyczył tylko 10% upraw tej rośliny w w ojew ództw ie zam ojskim . W ięk sze różnice odnotow ano w jakości w ysiew anych nasion. W w ojew ództw ie tarnow skim kw alifikow anym m ateriałem nasiennym obsiano 20% planta cji. W w ojew ództw ie zam ojskim liczba takich plantacji była w yższa o 10%, a w opolskim w zrosła 4-krotnie. Ze w zględu na m ałe pow ierzchnie upraw y żyta, przy je g o produkcji nie stosow ano ścieżek technologicznych.
Poziom naw ożenia m ineralnego na plantacjach żyta w w ojew ództw ie tarnow skim i zam ojskim był niski, poniżej 130 kg NPK na 1 ha (rys. 2). Dawki azotu, fosforu i potasu w tych rejonach osiągnęły bardzo zbliżony poziom . Praw ie 2-krotnie w yższe naw ożenie odnotow ano na plantacjach żyta w w ojew ództw ie opolskim , chociaż relacje czystych składników w tym rejonie były podobne do stosunku N :P:K w pozostałych w ojew ódz twach.
Rys. 2. Poziom naw ożenia żyta w kg NPKJha
Źródło: Opracowanie własne
Naw ozy azotow e na 3/5 plantacji żyta w w ojew ództw ie zam ojskim w ysiano w jednej dawce. Zabieg ten je st dość ryzykow ny, poniew aż w danych w arunkach daw ka azotu m oże być za w ysoka i w ów czas pow oduje w yleganie zboża. N a pozostałych plantacjach żyta w tym rejonie zastoso w ano w ysiew naw ozów azotow ych w dwóch częściach. Podział dawki azotu zapew nia nie tylko w yższą efektyw ność jeg o działania, ale um ożli
w ia rów nież bardziej precyzyjne dostosow anie poziom u naw ożenia do warunków pogody i stanu rozw oju roślin. W w ojew ództw ie tarnow skim naw ozy azotow e dzielono najczęściej na dw ie części. Zabieg ten w ykona no na praw'ie 3/4 upraw żyta. W w ojew ództw ie zam ojskim 2-krotne naw o żenie azotem dotyczyło połow y plantacji. W tym rejonie na 2/5 upraw żyta zastosow ano więcej niż dwie dawki azotu. W żadnym z badanych w oje w ództw nie odnotow ano natom iast dolistnego dokarm iania żyta.
W zakresie ochrony roślin w w ojew ództw ie tarnow skim dom inow ało stosow anie zapraw nasiennych. Zapraw ione przez rolników nasiona żyta w ysiano na 2/3 plantacji w tym rejonie. W pozostałych w ojew ództw ach zabieg ten dotyczył co piątej plantacji. O dm ienne relacje w ystąpiły w za kresie stosow ania herbicydów . Ten rodzaj ochrony żyta przed chw astam i zastosow ano na około 13% plantacji w w ojew ództw ie tarnow skim i 10% w zam ojskim . W w ojew ództw ie opolskim oprysk herbicydam i odnotow a no na 3/5 upraw żyta. Ponadto, w tym rejonie na 10% plantacji żyta zasto sow ano fungicydy.
Żyto najczęściej zbierano kom bajnem . W w ojew ództw ie tarnow skim i zam ojskim uzyskane plony tego gatunku zboża m ieściły się w przedziale od 26 do 28 dt/ha. W w ojew ództw ie opolskim , ze w zględu na w yższy po ziom naw ożenia i lepszą ochronę roślin, były w yższe o około 10 dt/ha. Najw iększe zróżnicow anie plonów żyta odnotow ano w w ojew ództw ie zam ojskim .
Zi e m n i a k i
Ziem niaki, pod w zględem znaczenia gospodarczego, zajm ują w Pol sce drugie m iejsce po zbożach, chociaż ich pow ierzchnia system atycznie maleje. W roku 1998 obszar ich upraw y stanow ił 10,3% pow ierzchni za siew ów [Rocz. Stat. 1999]. Przeciętna pow ierzchnia upraw y ziem niaków w gospodarstw ie, podobnie ja k innych roślin była najw iększa w w oje w ództw ie opolskim , a najm niejsza w tarnow skim (tab. 4).
Ziem niaki m ają m ałe w ym agania w stosunku do przedplonu. Ponadto należą do roślin gleb lekkich, które z reguły cechuje kw aśny odczyn. M i mo to, pH gleby poniżej 4,5 w pływ a bardzo ujem nie na w ysokość ich plo nów i w apnow anie jest w tedy konieczne [Praca zbiorow a 1995]. W bada nych gospodarstw ach najczęstszym przedplonem dla tego gatunku okopo w ych była pszenica, a odczyn gleby, na której sadzano ziem niaki, był od pow iedni w stosunku do w ym agań tej rośliny.
Ziem niaki najczęściej upraw iano na glebach IV klasy bonitacyjnej. Ilość zużyw anych sadzeniaków w w ojew ództw ie tarnow skim przeciętnie w ynosiła ponad 28 dt na 1 ha. W pozostałych rejonach była niższa o około
3 dt/ha. W iększe różnice w ystąpiły w zakresie użytkow anych odm ian. W w ojew ództw ie tarnow skim na w szystkich plantacjach odnotow ano znacz ne opóźnienie term inu sadzenia ziem niaków . Podobna sytuacja dotyczyła praw ie co drugiej upraw y tej rośliny w w ojew ództw ie zam ojskim i co czwartej w opolskim . N a w szystkich badanych plantacjach ziem niaków w ystąpiło naw ożenie obornikiem . N ajw yższe dawki naw ozu organicznego zastosow ano w w ojew ództw ie opolskim (średnio 35 t/ha).
Tabela 3. P odstaw ow e cechy technologii p rodukcji ziem niaków
W yszczególnienie Parametry technologii produkcji ziemniaków: tarnowskie zamojskie opolskie Liczba plantacji 47 28 35 Przeciętny obszar [ha] 0,71 0,85 1,22 Najczęstszy przedplon [udział w %] pszenica
[36,1] pszenica oz. |46,4| jęczmień, pszenica [po 31,41 Dominująca klasa gleby IV IV IV Przeciętne pH gleby 6,0 . 5,5 5,6 N ajczęstsza odmiana Irga Bronka Bryza Sadzeniaki fdt/ha] 28,5 25,3 24,9 Udział plantacji z opóźnionym
terminem sadzenia [%1
100,0 46,4 25,7 Udział plantacji nawożonych obor
nikiem [%]
100,0 100,0 100,0 Przeciętna dawka obornika [t/ha] 31 29 35 Średnie nawożenie mineralne [kg NPK/ha]:
a) azotowe 33,3 47,2 81,4 b) fosforowe 47,8 34,0 63,7 c) potasowe 57,5 45,3 80,3 d) razem 138,6 126,5 225,4 e) relacja N:P:K 1:1,4:1,7 1:0,7:1 1:0,8:1 Udział plantacji z nawożeniem [%]:
a) jednokrotnym 63,8 50,0 25,7 b) dwukrotnym 27,7 10,7 11,4 c) wielokrotnym 0,0 10,7 31,4 Udział plantacji z nawożeniem
dolistnym [%|
0,0 10,7 17,1 Udział plantacji ze stosowaniem:[%
a) herbicydów 27,7 32,1 85,7 b) fungicydów 53,2 39,3 68,6
c) insektycydów 89,4 85,7 88,6 Udział plantacji zbieranych kom
bajnem [%]
8,5 32,1 65,7 Przeciętny plon fdt/ha] 214,6 241,9 256,9 Zakres zmienności plonów 120-280 150-300 150-400 W skaźnik zmienności plonów [%] 18,9 20,9 17,3
Źródło: Opracowanie własne
Poziom naw ożenia m ineralnego ziem niaków był rów nież najw yższy w w ojew ództw ie opolskim (rys. 3). Przeciętnie w ynosił 225,4 kg N PK /ha, ale nie spełniał norm zalecanych przez IUNG [Poradnik... 1996]. W p ozo stałych rejonach średnie dawki naw ozów m ineralnych były niższe o ponad 86 kg N PK /ha. W w ojew ództw ie tarnow skim odnotow ano szczególnie niski poziom naw ożenia ziem niaków azotem (przeciętnie 33,3 kg N /ha).
Prawie 2/3 upraw ziem niaków w w ojew ództw ie tarnow skim w zboga cono w azot tylko jeden raz w okresie wegetacji. N a pozostałych p lan ta cjach tego rejonu zastosow ano podział dawki azotu na przedsiew ną i po- główną. W ysiew naw ozów azotow ych w jednej daw ce w ystąpił na co d ru giej upraw ie ziem niaka w w ojew ództw ie zam ojskim i co czwartej w w o jew ództw ie opolskim . W tych rejonach stosow ano rów nież dzielenie d aw ki naw ozów azotow ych na więcej niż dw ie części, zw łaszcza w w ojew ódz tw ie opolskim , gdzie w ielokrotne naw ożenie azotem zastosow ano na pra w ie 1/3 plantacji ziem niaka. D odatkow o w tych rejonie odnotow ano do listne dokarm ianie ziem niaków .
Rys. 3. Poziom naw ożenia ziem niaków w kg N P K /ha Źródło: Opracowanie własne
W zakresie chem icznej ochrony ziem niaków , najm niejszy udział upraw z w ykorzystaniem herbicydów w ystąpił w w ojew ództw ie tarnow skim. Prawie 2-krotnie częściej stosow ano fungicydy przy upraw ie ziem niaków w tym rejonie. Z kolei w w ojew ództw ie zam ojskim na co trzecią plantację w prow adzono chem iczne środki przeciw chw astom i chorobom grzybowym . N ajw iększy jednak udział upraw ziem niaków z w ykorzysta niem herbicydów i fungicydów w ystąpił w w ojew ództw ie opolskim . We w szystkich badanych gospodarstw ach ponad 85% plantacji ziem niaków poddano ochronie przed szkodnikam i.
Do zbioru ziem niaków w w ojew ództw ie tarnow skim najczęściej w y korzystyw ano kopaczki przenośnikow e. O dsetek plantacji, na których zbioru dokonano przy pom ocy kom bajnu, stanow ił tylko 8,5%. W ynikało to z małej pow ierzchni upraw ziem niaka w tym rejonie oraz braku w ypo sażenia gospodarstw' w kom bajny ziem niaczane. W w ojew ództw ie zam oj skim z prawie 1/3 plantacji, ziem niaki zebrano z w ykorzystaniem kom baj nu, a w opolskim z 2/3 upraw. Przeciętny plon ziem niaków w w ojew ódz tw ie tarnow skim średnio w ynosił 215 dt/ha, w zam ojskim był w yższy o około 17 dt/ha, a w opolskim o 42 dt/ha. N ajw yższy w skaźnik zm ienności plonów odnotow ano w w ojew ództw ie zamojskim .
Bu r a k i c u k r o w e
Burak cukrow y jest rośliną o w ysokich w ym aganiach klim atycznych, glebow ych i agrotechnicznych, dlatego na w iększą skalę upraw iany jest jed y n ie w niektórych rejonach naszego kraju, głów nie w środkowo- zachodniej części, oraz na lubelszczyźnie [Praca zbiorow a 1995]. W zw iązku z tym , w w ojew ództw ie tarnow skim liczba plantacji buraka cu krow ego była 6-krotnie m niejsza w stosunku do w ojew ództw a zam ojskie go i opolskiego (tab. 4). Ponadto, pow ierzchnie buraków cukrow ych były w iększe w rejonach sprzyjających upraw ie tej rośliny.
N ajczęstszym przedplonem dla tego gatunku okopow ych była pszenica, zw łaszcza w w ojew ództw ie tarnow skim i zam ojskim . Takie następstw o roślin stw arzało m ożliw ość starannej jesiennej upraw y roli. Ponadto buraki cukrow e, po zbożach, cechuje w ysoka wartość technologiczna korzeni.
N ajw yższe plony buraków cukrow ych uzyskuje się na glebach ży znych, zasobnych w próchnicę, o odczynie zbliżonym do obojętnego. W badanych gospodarstw ach ten gatunek okopowych najczęściej uprawiano na glebach III klasy bonitacyjnej o odczynie kw aśnym , w w ojew ództw ie zam ojskim i lekko kw aśnym , w opolskim . Spośród odm ian, w w ojew ódz tw ie tarnow skim , dom inow ała Kaw ejana, a w opolskim odm iana nasienna - M ono 4. Ilość w ysiew anych nasion przeciętnie w ynosiła 1,20 lub 1,30 jednostki siewnej na 1 ha. W iększe różnice w ystąpiły w zakresie term inu siewu. W w ojew ództw ie tarnow skim na w szystkich plantacjach buraka cukrow ego odnotow ano opóźniony term in siewu nasion. W w ojew ództw ie zam ojskim taka sytuacja dotyczyła praw ie co drugiej plantacji.
Buraki cukrow e pobierają duże ilości składników pokarm ow ych, dlatego w ym agają zarów no naw ożenia organicznego ja k i m ineralnego. Bardzo dobrze w ykorzystują obornik, poniew aż m ają długi okres w egeta cji. Zaleca się jednak stosow anie obornika jesienią, gdyż w ym aga on orki, która w ykonana w iosną przesusza glebę i skraca okres wegetacji. Przecięt na daw ka obornika w w ojew ództw ie tarnow skim i zam ojskim w ynosiła 26 t/ha, zaś w opolskim była w yższa o 9 t/ha.
N aw ożenie m ineralne w pływ a nie tylko na w ysokość plonów bura ków cukrow ych, ale także na jak ość ich korzeni. N ajw yższy poziom na w ożenia m ineralnego odnotow ano w w ojew ództw ie zam ojskim (średnio 406,9 kg N PK /ha), gdzie zachow ano rów nież w łaściw y stosunek N:P:K [Katalog... 1999]. W w ojew ództw ie opolskim daw ki nawozów' m ineral nych były niższe o około 79 kg /ha, a w tarnow skim praw ie 2-krotnie (rys. 4)
Tabela 3. Podstaw ow e cechy technologii produkcji buraków cukrowych
Wyszczególnienie
Parametry technologii produkcji buraków cukro wych:
tarnowskie zamojskie opolskie Liczba plantacji 5 31 30 Przeciętny obszar [ha| 1,52 2,04 3,83 Najczęstszy przedplon [udział
w %1 pszenica [100,01 pszenica [70,91 pszenica [46,61 Dominująca klasa gleby III II, III III Przeciętne pH gleby 6,4 5,8 6,0 Najczęstsza odmiana Kawejana * Mono 4 Wysiew nasion [j.s./ha] 1,30 1,20 1,23 Udział plantacji z opóźnionym
terminem siewu [%1 100,0 48,4 16,7 Udział plantacji nawożonych
obornikiem [%]
100 93,5 90,0 Przeciętna dawka obornika
|t/hal
26 26 35 Średnie nawożenie mineralne [kg NPK/hal:
a) azotowe 58,0 141,7 136,1 b) fosforowe 69,3 113,1 81,2 c) potasowe 87,8 152,1 111,7 d) razem 215,1 406,9 329,0 e) relacja N:P:K 1:1,2:1,5 1:0,8:1,1 1:0,6:0,8 Udział plantacji z nawożeniem [%]:
a) jednokrotnym 0,0 25,8 0,0 b) dwukrotnym 80,0 38,7 30,0 c) wielokrotnym 20,0 35,5 70,0 Udział plantacji z nawożeniem
dolistnym [%]
0,0 22,6 26,7 Udział plantacji ze stosowaniem:\% ]
a) herbicydów 80,0 100,0 96,7 b) insektycydów 0,0 9,7 40,0 Udział plantacji zbieranych
kombajnem [%]
80,0 41,9 96,7 Przeciętny plon [dt/ha] 504,0 450,3 504,9 Zakres zmienności plonów 460-550 350-615 420-630 Wskaźnik zmienności plonów
[%]
7,0 18,0 15,0
* brak dominującej odm iany Źródło: Opracowanie własne
D zielenie dawki naw ozów azotow ych uw aża się za racjonalne przy upraw ie w ielonasiennych odm ian buraków cukrow ych. W badanych go spodarstw ach tylko w w ojew ództw ie zam ojskim na 1/4 plantacji buraków cukrow ych naw ozy azotow e w ysiano w jednej daw ce. N a pozostałych plantacjach daw kę azotu podzielono na dw ie i więcej części. W w ojew ódz tw ie tarnow skim na 80% upraw zastosow ano naw ożenie azotem dw a razy w okresie wegetacji a na 1/5 azot w ysiano w kilku daw kach. W w ojew ódz tw ie opolskim naw ozy azotow e stosow ano kilka razy w okresie w egetacji. Ponadto, w tym rejonie oraz w w ojew ództw ie zam ojskim na około 1/4 plantacji odnotow ano naw ożenie dolistne buraków cukrow ych.
Rys. 4. Poziom naw ożenia buraków cukrow ych w kg N P K /ha Źródło: Opracowanie w łasne
W zakresie chem icznej ochrony buraków cukrow ych dom inow ało stosow anie herbicydów . Insektycydy w walce ze szkodnikam i w ykorzy stano na 2/5 plantacji w w ojew ództw ie opolskim . Ten rodzaj zabiegu d o tyczył rów nież co dziesiątej plantacji buraka cukrow ego w w ojew ództw ie zam ojskim , zaś w w ojew ództw ie tarnow skim w ogóle nie wystąpił.
W w ojew ództw ie opolskim i tarnow skim buraki cukrow e zbierano najczęściej kom bajnem . W w ojew ództw ie zam ojskim z ponad 58% planta cji ten gatunek okopow ych zebrano w dwóch etapach. Przeciętne plony buraków cukrow ych ukształtow ały się na poziom ie 504 dt z 1 ha w w oje w ództw ie tarnow skim i opolskim . W w ojew ództw ie zam ojskim w ydajność buraków była niższa o około 50 dt/ha. W tym rejonie odnotow ano rów nież najw yższy w skaźnik zm ienności plonów.
Tabela 5. Z różnicow anie p oziom u w skaźnika kom pleksow ości technologii p ro d u kcji w ybranych roślin upraw nych
Nazwa rośliny Liczba plantacji
Wielkość wskaźnika komple w województwie [%
csowości tarnowskim zamojskim opolskim Pszenica ozima 148 56,2 58,0 69,6 Zyto ozime 35 53,6 47,5 58,7 Ziemniaki 110 63,1 58,3 75,3 Buraki cukrowe 65 * 68,0 78,9
* zbyt mała liczba kart tech nologiczn ych Źródło: O pracowanie własne
O ceny popraw ności stosow anych technologii produkcji w ybranych roślin w badanych gospodarstw ach dokonano rów nież na podstaw ie
w skaźnika kom pleksow ości technologii produkcji [Klepacki 1996].
U w zględnia on udział faktycznie w ykonanych zabiegów i spełnionych w ym ogów ilościow ych w m ożliwej do w yodrębnienia liczbie zabiegów i zaleceń jakościow ych technologii produkcji.
N ajw yższe w skaźniki kom pleksow ości technologii produkcji bada
nych roślin upraw nych odnotow ano w w ojew ództw ie opolskim
(tab. 5). W tym rejonie rolnicy więcej uw'agi przyw iązyw ali do w ykonania w szystkich niezbędnych zabiegów ilościow ych i jakościow ych przy upra wie roślin. W zależności jed n ak od gatunku roślin poziom tego w skaźnika był zróżnicow any. N ajw yższy odnotow ano przy produkcji buraków cu krow ych, a najniższy przy upraw ie żyta. W pozostałych rejonach produk cję żyta ozim ego i ziem niaków cechow ał w yższy w skaźnik w w ojew ódz tw ie tarnow skim niż w zam ojskim . Z kolei poziom w skaźnika kom plek sow ości dla pszenicy ozimej był zbliżony w tych dwóch rejonach, prze ciętnie w ynosił ponad 56%.
Wn i o s k i
1. Z aprezentow ane dane dow odzą, że poziom zaaw ansow ania technolo gicznego gospodarstw rolniczych w Polsce jest bardzo zróżnicow any. W yniki badań potw ierdzają tezę, iż w skali kraju znajom ość i stoso w anie zaleceń technologicznych w m iarę przesuw ania się z zachodu na w schód m aleje. R olnicy coraz mniej uw zględniają reguły popraw nych technologii.
2. R olnicy w produkcji roślinnej popełniali w iele błędów. D otyczyły one zw łaszcza stosow ania naw ożenia, np. zbyt niski poziom , brak
dziele-nia daw ek naw ozów azotow ych, czy naw ożedziele-nia dolistnego. U chybie nia dotyczyły także w yboru odm ian, stosow ania m ateriału siewnego nie kw alifikow anego, czy też rezygnacji z pozostaw ienia ścieżek prze jazdow ych.
3. M iędzy kom pleksow ością technologii a uzyskiw anym i plonam i roślin istnieje ścisły zw iązek. B adania potw ierdziły, że gospodarstw a po prawniej realizujące zalecenia technologiczne uzyskiw ały w yższe plony. O znacza to, że w polskim rolnictw ie, poza innym i, istnieje jeszcze wielka, niew ykorzystana rezerw a, która tkwi w postępie tech
nologicznym . N iezbędne je st w ięc nasilenie działań doradczych w tym względzie. W iedza fachow a rolników je st bow iem nadal niew y starczająca.
Li t e r a t u r a
1. K atalog norm i norm atyw ów , W arszaw a 1999.
2. Klepacki B. i in., Przestrzenne zróżnicow anie technologii p ro d u kcji
roślinnej i je g o skutk,. Fundacja „Rozwój SG G W ”, W arszaw a 1998.
3. Klepacki B., Wybrane p o jęcia z zakresu organizacji gospodarstw,
p rodukcji i p ra cy w rolnictwie, W ydaw nictw o SGGW , W arszaw a
1996.
4. Poradnik naw ożenia i ochrony roślin, A grochem , W arszaw a 1996. 5. Produkcja roślinna T-II, PW RiL, W arszaw a 1995.
