200 lat prasy polskiej na Śląsku

Ceglarska, Dorota

200 lat prasy polskiej na Śląsku

Kwartalnik Historii Prasy Polskiej 30/1, 113-114

S

P

R

A

W

O

Z

D

A

N

I

A

K w artalnik H istorii Prasy Polskiej X X X 1 PL ISSN 0137-2998

200 LAT PRASY POLSKIEJ NA SLASKU

Minęło 200 lat od chw ili, kiedy w 1789 r. powstało na Śląsku pierwsze pismo w języku polskim — „Gazety Śląskie dla Ludu Pospolitego”, jako m utacja m ie­ sięcznika „Schlesische V olkszeitung zum Nutzen und Vergnungen”. W dniach 13—14 grudnia 1989 r., z tej okazji odbyła się w Opolu sesja naukowa poświęcona dw ustuletnim dziejom prasy na Śląsku, którą zorganizował Sam odzielny Zespół Badań Prasoznawczych, kierowany przez Joachima Glenska. Do udziału w sesji zostali zaproszeni autorzy książek poświęconych dziejom prasy śląskiej, najw ybit­ n iejsi historycy prasy, w spółtw órcy i organizatorzy prasy śląskiej z różnych ośrod­ ków naukowych.

Franciszek Marek (WSP Opole, autor książki Najdawn iejsze czasopisma polskie na Śląsku 1789—1854, W rocław—Opole 1972) w w ystąpieniu pt. N ajd awniejsze czasopisma polskie na Śląsku om ówił początki prasy (do połow y X IX w.). M ie­ czysław Pater (U niw ersytet W rocławski) w referacie pt. Wartości uniwersalne i narodow e w prasie polskiej na G órn y m Śląsku w drugiej poło w ie X I X i na początk u X X w. szczególną uwagę zwrócił na uniw ersalne w artości chrześcijańskie jako kontynuujące w artości narodowe i będące oparciem dla Polaków w dobie braku państw owości. Referat Joachim a Glenska nosił tytu ł R ozw ój p rasy lokaln ej na obszarze sty k u dwóch narodowości. Autor dokonał pierwszej próby nakreślenia rozwojowej linii zarówno prasy polskiej, jak i niem ieckiej na Górnym Śląsku ukazując jej w zajem ne zależności. W skazał na stopniow y w zrost aspiracji poli­ tycznych tych czasopism oraz apogeum natężenia tendencji nacjonalistycznych, które przypadło na okres plebiscytu i powstań śląskich (1919—1921) — gdy zarówno Niem cy jak i Polacy w ydaw ali naw et prasę w języku przeciwnika.

N astępnie Jerzy M yśliński (IBL PAN) w ygłosił referat Prasa socjalistyczna na Śląsku, w którym scharakteryzował rozwój om awianej prasy podejm ując próbę porównania jej dziejów w Niem czech i w Austrii, w zróżnicowanych warunkach politycznych i w yznaniowych. Na Śląsku Cieszyńskim prasa ta była równorzędna z prasą innych plebejskich nurtów politycznych, na Górnym Śląsku, ograniczona praktycznie do jednego tytułu, stała się bez w ątpienia w ażnym orężem PPS i kla­ sow ego ruchu zawodowego. K olejny tekst, Prasa polska na Śląsku O polskim w dw udziesto leciu m ię d zy w o je n n y m , przedstaw ił Jerzy R atajew ski (U niw ersytet Ś lą ­ ski). Om ówił prasę w edług m etody prasoznawczej, tzn. schematu twórcy, odbiorcy, warunki przekazu itd. Podobny temat, a ściśle prasy w ojew ództw a śląskiego w dwudziestoleciu m iędzywojennym , podjęła w sw ym w ystąpieniu Anna M ielcza- rek-Bober.

Jerzy Jarow iecki (WSP Kraków) w referacie Prasa śląska w latach 1939—1945 zaprezentował prasę różnych ugrupowań politycznych i społecznych, wydaw aną na Śląsku. Na ogólną liczbę ok. 2 tys. tytu łów gazet konspiracyjnych, w okręgu śląskim

1 1 4 S P R A W O Z D A N IA

ukazywało się ponad 50 tytu łów (w tym 40 związanych z obozem londyńskim , a 12 z PPR i organizacjam i podobnymi do niej programowo). O „złotym w iek u ” prasy polskiej na Górnym Śląsku (1848— 1948) m ów ił Aleksander K w iatek (Insty­ tut Śląski). Autor przedstaw ił kierunki rozwoju czasopiśm iennictwa polskiego na Śląsku, przede Wszystkim r.a tle wartości: narodowych, społecznych i w yznanio­ w ych. Interesow ało go pytanie, od kiedy i do jakiego momentu prasa górnośląska posiadała polityczną podm iotowość, jaka była jej ideowa i organizatorska rola w procesie narodowotwórczym oraz w warunkach polskiej państw owości. Stwierdził, iż w czasach niew oli narodowej i w okresie II Rzeczypospolitej prasa ta zacho­ w yw ała społeczną funkcję i utrzym ywała ideową ciągłość. Po II w ojn ie św iatow ej nie zdołała odbudować swojej dawnej pozycji. Spostrzeżenie to autor łączy z od­ rzuceniem przez siły lew icy, w ramach tzw. polityki narodowościowej na Górnym Śląsku, wartości regionalnych.

Alina Słom kowska (Uniwersytet W arszawski) i Zbigniew Grabowski (Instytut Śląski) zaprezentow ali referat pt. Etapy rozw oju prasy w PRL a ewolucja dzien- nikarstiua na Śląsku. Zawierał on charakterystykę kolejnych faz ew olu cji prasy po II w ojnie św iatow ej ze szczególnym uw zględnieniem specyfiki dziennikarskich spraw na Śląsku, poczynając od 1945 r., a kończąc na 1989, z prasą „Solidarności” i tzw. drugiego obiegu w łącznie. Z tekstem zatytułow anym Prasa popołudniowa na Śląsku po 1945 r. w ystąpiła Danuta Grzelewska (Uniw ersytet Warszawski). Autor­ ka om ówiła w nim genezę pism popołudniowych na Śląsku oraz przedstawiła procesy i przeobrażenia, którym podlegały, porównując ich ew olucję ze zmianami w prasie popołudniowej w ydaw anej po 1945 r. w Polsce. Maria K alczyńska (Instytut Śląski) przedstaw iła referat Książka polska w w y d a w n ictw a c h prasow ych na Gór­ n y m Śląsku w X I X w. Autorka scharakteryzowała w ydaw nictw a, które oprócz w ydaw ania czasopism, książek, druków akcydensowych, prowadziły ożywioną dzia­ łalność ośw iatow ą. Za prekursora polskiego w ydaw nictw a prasowego na Górnym Śląsku uznała Teodora Heneczka, prowadzącego w latach 1868— 1872 w Piekarach w ydaw nictw o „Zwiastuna Górnośląskiego”. Do najczęstszych publikacji w ydaw n i­ czych należały: książki religijne, kalendarze ludow e, śpiewniki, opowiadania h i­ storyczne.

Spośród w spółtw órców prasy śląskiej w ystąpił red. W ilhelm Szew czyk z tek­ stem Czasopisma kulturalne na Śląsku. M ówił o losach pism społeczno-literackich, E którym i zw iązał się w dwudziestoleciu m iędzyw ojennym i w okresie P olsk i Lu­ dow ej.

Ponadto referaty w ygłosili: Jerzy Pośpiech (WSP Opole) — Prasa jako źródło do badań folkloru polskiego na Śląsku, Stanisław Łuczko (Opole) — Poezja na la m ach p rasy śląskiej oraz ks. Joachim G iela — Czasopisma katolickie na Śląsku. N ie zabrakło też w ypow iedzi Ireny Hundt — córki redaktora z okresu dwudziesto­ lecia m iędzyw ojennego — Antoniego Paw lety. Zwróciła ona uwagę na sposób fi­ nansowania pism: inny w przypadku pism a Łangow&kiego, a inny w przypadku pism jej ojca, który oparł się na funduszach rodzimych.

Cenne uzupełnienia, dotyczące finansow ania zwłaszcza prasy konspiracyjnej podczas okupacji, w niosła dyskusja. W iele kontrowersji natom iast w zbudziły za­ gadnienia m etodologiczne, w szczególności dotyczące punktu w yjściow ego i kryte­ rium w artościowania prasy. M. Pater i A. K w iatek bronili stanow iska, że na analizowaną gazetę trzeba patrzeć przez system w artości preferowanych przez re­ dakcję danego pisma, badacz powinien się z nim i identyfikow ać. J. Jarowiecki, J. R atajew ski i J. Glensk bronili prasoznawczych m etod badawczych. Sesja oprócz w aż­ nych uzupełnień do dotychczasowej literatury przedmiotu w niosła w iele n ow a­ torskich ocen oraz rozszerzyła pole badawcze o nowe tem aty i ujęcia (np. proble­ m u w spółzależności prasy polskiej i niem ieckiej).