Arkadiusz Robaczewski
Quincunx jako odbicie klasycznej
teorii osoby
Człowiek w Kulturze 10, 43-48
A rk ad iu sz Robaczew ski
Quincunx
ja k o od b icie k la sy czn ej te o rii osoby
Teoria osoby nie je s t darzona ła sk ą zainteresowania przez w s p ó łc z e snych myślicieli. Może mniej to dotyczy czasów całkiem nam w spół czesnych; je s te ś m y p rz ecież św iadkam i pewnego renesansu zaintere sowania o s o b ą 1. A le wszystkie ro z w a ż a n ia na temat osoby w jej klasycznym rozum ieniu ja k ie m iały miejsce jeszcze przed d ru g ą w o jn ą światową uznać należy za pionierskie.
Do takich rozważań należy niewątpliwie koncepcja człowieka, j aką przedstaw ił Feliks Koneczny. M ów ienie o koncepcji je s t m oże tro ch ę „na w yrost", bow iem Koneczny nie b y ł ani filozofem , ani psycholo giem i nie dał ja k ie g o ś systematycznego w y k ład u antropologii. A j e d nak w swoich dziełach o cywilizacji zawarł dość spójne rozważania, które m o żn a śm iało w p isa ć w szereg najlepszych, nie ty lk o n a gruncie polskim , teo rii osoby. Jest ta teoria niejako implicite ukryta w jeg o ro zw ażan iach o cy w ilizacji i prawie, k tó re powszechnie dobrze s ą ju ż znane. Koncepcji cz ło w ie k a mniej p o św ię c a się uwagi. A szkoda, po nieważ to w łaśnie jasny obraz koncepcji człow ieka pozwala lepiej u św ia domić, na czym polegają różnice między cywilizacjami.
N a osobowy charakter antropologii F. Konecznego wskazuje j u ż choćby takie zdanie: „Z ciała i duszy sk ład a się człow iek i wszystko,
Dość wspomnieć chociażby personalizm J. Maritaina (obok innych personalizmów myślicieli francuskich, jak choćby Mouniera, których jednak /wiązki / klasyczną teorią osoby są przynajmniej dyskusyjne), czy. na polskim gruncie. M. A. Krąpca i K.Wojtyły.
44 A rkadiusz Robaczewski
cokolwiek je st ludzkiego i co z człow iekiem pozostaje w jak im k o lw ie k związku; wszystko to posiada formę i treść, stronę zewnętrzną i wewnętrzną. Pełnia życia wymaga obydwóch, gdyż niedomaganie jednej z nich sprowadza wykolejenie c a ło ś c i" 2.
Te proste słowa skracają i w uproszczeniu podają zasadniczą myśl klasycznego personalizmu. W czym on się przejawia? Trzeba tu naj pierw wymienić integryzm w wizji człowieka. Człowiek jest całością d u chow o-cielesną, je st to zasadniczy w y ró żn ik jeg o natury; ja k o j e d ność istnieje i jako jedność działa. Podkreślenia integralności bytu ludzkiego nie sposób przecenić, zwłaszcza, że w historii częste były wypadki burzenia tej jedności. Koneczny słusznie zauważa, że poj mowanie człowieka jako jedności lub też brak integralnej wizji czło wieka, brak w idzenia c z ło w ie k a ja k o całości duchowo-cielesnej je st tym, co różnicuje cywilizacje.
Jako kategorię u jaśn iając ą, na czym owa integralna w izja cz ło w ie ka, o której m owa polega w prow adza Koneczny pojęcie quincunxa. Quincunx, to inaczej pięć dziedzin ludzkiego życia, do k tó ry c h stosu nek wyznacza z jednej strony koncepcję człow ieka, a z drugiej u rz ą dzenie ży cia zbiorowego czy li cyw ilizację.
N a quincunx sk ład a się strona ze w n ętrzn a i w e w n ętrzn a . Strona w ew n ętrzn a obejmuje p o jęcia D obra i Prawdy a ze w n ę trz n a zdrowia 1 dobrobytu. Jednoczy te dwie strony pojęcie P ię k n a 3. M iędzy w ym ie nionym i przez Konecznego kategoriam i, które słu żą do oznaczenia dziedzin życia każdego człowieka zachodzi ścisła korelacja. N ie je st m ożliw e rozw ijanie jednej ty lk o kategorii przy jednoczesnym zaniedbywaniu innych. Obok korelacji, czy koneksji m iędzy p ięcio m a dziedzinami tw o rz ący m i quincunx daje się też z a u w aż y ć ich organiza cja. „A gdzie organizacja, tam hierarchia" — powiada Koneczny . Oczy wiście pierwszeństwo przyznaje kategoriom duchowym5.
2 F. Koneczny, O wielości cywilizacji, Kraków 1935, s. 134. 3 Por. tamże, s. 134.
A Por. tamże.
5 „Otóż hierarchia w tym naszym quincunxie dla chrześcijanina wprawdzie prosta, boć oczywiście pierwsze miejsce należy się moralności, a kategoriom
C ały passus d o ty c z ą c y nachodzenia na siebie p o szc zeg ó ln y ch dziedzin quincunxa je s t o tyle ciekawy, że w łaśn ie to nachodzenie je st dowodem na je d n o ś ć osoby ludzkiej i w szystkich jej działań. Z a chwianie ró w n o w a g i, harm onii, m ięd zy ty m i dziedzinami prow adzi do w y p a cze ń , k tó re charakterystyczne są dla cy w ilizacji nie- personalistycznych6. Te stwierdzenia, na po ły socjologiczne, pozw a lają jednak na odtworzenie obrazu osoby, k tó reg o rozumienie legło u podstaw cyw ilizacji łacińskiej.
Jak można by w języku filozoficznym wyrazić koncepcję quincunxa? Czy nie je s t to, w y ra ż o n a w innym ję z y k u , teoria osoby?
W tradycji filozoficznej, arystotelesowsko-tomistycznej, a w ięc tej, która jest integralną częścią cywilizacji łacińskiej, jedność struktury czło w iek a ja k o osoby je s t szczeg ólnie p o d k re śla n a. Z w ła sz c z a p od kreślić należy właśnie jedność duchowo — cielesną, gdyż chyba w p rz ek re śle n iu tej je d n o ś c i w zasadniczej mierze n ależ y u p a try w a ć p rz y czy n ę spychania cy w ilizacji łaciń sk iej, rugow aniajej z ży c ia oso bistego i sp ołeczn ego. Przejawia się to m ięd zy innym i w przeciw sta w ianiu sobie nawzajem filozofii b ytu i filozofii ducha, ontologii i m etafizyki, czy te ż , w konsekwencji, rozdzielania antropologii od etyki. Można tu wskazywać na filozoficznych protagonistów takiego
duchowym w ogóle pierwszeństwo przed cielesnymi — ale w życiu wyjątkowo tylko trafia się taka wyłączność wyboru pomiędzy tern a tamtem, bo rzeczywistość łączy je w jedność bym ziemskiego.", tamże, s. 135. Rzecz postawiona przez Autora kontrowersyjnie; kontrowersja dotyczy mianowicie prymatu Dobra (moralności) przed Prawdą. Sprawa wymaga osobnej dyskusji. W tym miejscu tylko zaznaczam kontrowersję.
‘Spójrzmy na klasztory góry Athos! Mogą one służyć za świadectwo, jako człowiek nie może uprawiać samych tylko kategorii ducha, nie uwzględniając cielesnych. N a Athosie kapłani nigdy nie zajmowali się rolnictwem, górnictwem, budownictwem i podobnemi zajęciami mnichów zachodnio europejskich. Na Athosie uprawia się tylko Prawdę nadprzyrodzoną i Dobro duszne. Co za karykatury porobiły się z tego i co za karykaturalne zakony rozeszły się stamtąd po całym prawosławiu. Podobnież filozofia chińska odrzuca roztrząsanie kategorii cielesnych i cóż widzimy? Oto niema kraju bardziej bezdusznego, ja k Chiny.
46 A rkadiusz Robaczewski
stanu rzeczy (Jan Duns Szkot, Kartezjusz, K ant), m o żn a p o d k reślać w pływ , ja k i w y w a rli oni n a formowanie się obecnego stanu rzeczy. B ędzie się on w dużej części p o k ry w a ł — co bardzo ciekawe — z wpływem obcych cywilizacji na filozoficzne myślenie. Genialna intuicja Konecznego, dotycząca różnic między kulturami, i to różnic, które sięgają bardzo głęboko, bo aż w koncepcję człowieka (obojętnie, uświadomioną czy też nie), znajduje tu swoje potwierdzenie.
Pogląd o jedności człowieka, tak charakterystyczny dla filozofii naszego kręg u kulturow ego, dla filozofii klasycznej, w y ra żo n y je st w kategorii osoby. K ategoria ta j u ż w definicji w sp o m n ia n ą je d n o ść w y raża. Konsekwencje tej je d n o ś c i są rozliczne; zw róćm y u w agę n a te najlepiej widoczne i z pewnego punktu najbardziej in teresu jące — na konsekwencje etyczne.
Po pierwsze, je d n o ś ć cz ło w ie k a pozw ala na wypracow yw anie cnót. Bez cnót zaś, ja k wiadom o, nie je s t m ożliw e m oralnie dobre działanie ludzkie. A to w łaśn ie człow iek ja k o je d n o ś ć osobowa m oże stać się podmiotem cnót. Cnoty naturalne (kardynalne) są spraw n o ściam i mającymi zaprowadzić równowagę w złożonym bycie ludzkim, mają w nieść harm o n ię pom ięd zy , j a k p o w ied ziałb y Koneczny, pierw iast kiem m aterialnym a duchowym. Charakterystyczne jest, że żad na oprócz łacińskiej cywilizacja nie w ypracow ała teorii cnót. Było to niem ożliw e ze w zględu na brak harm onii p om iędzy elementami ąuin- cunxa.
Bez cnót nie ma rozwoju moralności, a rozwój moralności musi obejmować całość życia — nie można praktykow ać cnoty hojności, ani sprawiedliwości wspóldzielczej nie dbając jednocześnie o swój rozwój m aterialny7. I na o d w ró t, rozwój materialny dla samego tylko
7 „Bezprzykładna zaiste jednostronność zawładnęła umysłami, skoro mogło się przyjąć, że przez walkę o byt rozumie się samą tylko walkę o dobrobyt! Wyłączność taką spotyka się atoli w rzeczywistości chyba tylko u ludzi zdegenerowanych. Walka o byt jest bowiem potrójna, trzykrotnie cięższa niż mniemają zwolennicy materyalizmu dziejowego, ale też trzykrotnie wyższa, godniejsza człowieka: ludzie normalni prowadzą walkę o byt moralne, umysłowy, tudzież materyalny, lecz nigdy o sam tylko materyalny. Cały pęd
rozwoju materialnego może stać się niebezpiecznym sybarytyzmem moralnym. W ypływ a to ze wspomnianej ju ż osobowej jedności czło wieka. Jej zaprzeczenie pow ala m oralnie nie ty lk o tego, komu tej j e d ności brak, ale też społeczeń stw o , w którym osoba pozbawiona w e wnętrznej jedności żyje.
Konecznego kategoria quincunxa, ja k o kategoria moralna, dosko nale ilustruje, czym je s t cel w etyce. Bo o ile upraw ianie ducha samo w sobie nie jest niczym złym, tak ja k niczym złym nie jest dbałość o dobrobyt m aterialny, to jednak absolutyzacja któregoś z tych ele mentów przynosi zazwyczaj groźne skutki, o których zresztą wcze śniej była mowa. Trzeba pam iętać, że zarówno asceza, ja k i dążenie do posiadania dóbr materialnych są tylko środkami do celu, a celem tym je st (z pewnej perspektywy) d osk o n ało ść osoby ludzkiej, k tó ra wymaga odpowiednich proporcji między dziedzinami ludzkiego życia. Rezultatem znalezienia i zastosowania odpow iednich p roporcji je s t człowiek piękny i dobry.
R o z w a ż a n ia Konecznego i wprowadzenie przez niego kategorii quincunxa m a kapitalne znaczenie dzisiaj, kiedy z jednej strony m od ne są i znajdują oddziaływanie w życiu społecznym religie (czy może raczej pseudoreligie) wschodu i ró ż n e postacie N ew Age z uporem odmieniające słowo „duch" przez wszystkie przypadki; a z drugiej strony niemniej oddziaływ uje intensywny konsumpcjo nizm, sprowadzający życie człowieka do poziomu zwierzęcia zdolne go w sposób wyrafinowany zaspokajać swe podstawowe potrzeby cielesne. W szystko to dzieje się na obszarze k s z ta łto w a n ia się i n ie gdysiejszej dominacji cywilizacji łacińskiej, która właśnie tym się charakteryzowała, że to realne dobro człowieka-osoby było celem wszystkich urządzeń społecznych, a sprawdzianem ich przydatności do realizacji tego dobra b y ła kategoria quincunxa. Odejście od tej kategorii, jako mieszczącej kryteria odróżniania dobra od zła
wpro-życia polega na tern, by się utrzymać na powierzchni, lub dojść w górę jako jednostka szanowaną uważana za godną przyjaźni ludzkiej, żeby rozwinąć jak najbardziej swój intelekt, tudzież zapewnić sobie chleb powszedni i wygody życia", tamże, s. 157.
4S Arkadiusz Robaczewski
wadzą zamęt, powoduje, że działania człowieka w padają w ślepe za ułki spirytualizmu lub materializmu. W iodąca dotąd cywilizacja ła cińska (personalistyczna) zepchnięta została ze sprawdzonych choć trudnych dróg, na k tó ry c h czło w iek staw ał się lepszym. Zam iast real nego dobra cel człow iek ow i Starego K ontynentu w y z n acz ają abstrakty — nie wiadom o d o k ąd Europa zmierza.
