M a r c i n B o r y c z k o
DYSKURSYWNE STRATEGIE LEGITYMIZACYJNE
W KONTEKŚCIE KONSTRUOWANIA TOŻSAMOŚCI
GRUPOWEJ NA PRZYKŁADZIE BADANIA
W RAMACH PROJEKTU „TOŻSAMOŚĆ I LOKALNOŚĆ”
Niniejszy tekst jest stanowi prezentację badania przeprowadzonego w ramach pro-jektu badawczego TOŻSAMOŚĆ I LOKALNOŚĆ. Na materiał składają się komen-tarze zgromadzone pod artykułem 200 tysięcy gapiów oglądało egzekucję zbrodnia-rzy ze Stutthofu1. Dlaczego jest to tekst znaczący dla rozważań na temat relacji polsko-niemieckich w dobie „wspólnej Europy”? Po pierwsze dlatego że część owych komentarzy ma charakter niepokojący z punktu widzenia politycznego. Po drugie, dlatego, że w pewnym stopniu tekst umieszczony pod artykułem stanowi swego rodzaju odzwierciedlenie opinii społeczeństwa polskiego odnośnie sposo-bów konstruowania tożsamości grupowej, jak i usytuowania jej wobec innych defi nicji tożsamości. Jest to dyskurs w pewnym sensie marginalny ponieważ poja-wia się niemal wyłącznie w przestrzeni wirtualnej. Z drugiej strony być może jest tak, że ze względu na brak relacji władzy w przestrzeni wirtualnej i możliwości wyrażenia opinii przez każdego bez ponoszenia konsekwencji, jest to sytuacja komunikacyjna zbliżona do idealnej. Mowa nienawiści pojawiająca się w badanych komentarzach zbliżona jest poniekąd do dyskursu neorasistowskiego2, choć nosi
1 M. Gotard, 200 tys. gapiów oglądało egzekucję zbrodniarzy ze Stutthofu, 18 czerwiec 2010, http://www.trojmiasto.pl/wiadomosci/200-tys-gapiow-ogladalo-egzekucje-zbrodniarzy-ze-Stuttho-fu-n33749.html.
2 Ch.S. Josey, Hate Speech and identity: An analysis of neo racism and the indexity of identity, „Discourse & Society” 2000, No. 21 (1), s. 27–39.
w sobie charakterystyczne dla polskiego konserwatyzmu cechy antyniemieckości. Antyniemieckość okazuje się być w badanym przez nas układzie podstawowym elementem konstruowania tożsamości narodowej.
Zanim zaprezentuję wybrane elementy interpretacji oraz wniosków chciałbym przedstawić założenia metodologiczne, które zostały przyjęte w procesie badaw-czym. Należy wyjaśnić użycie liczby mnogiej w odniesieniu do opisu badań. Otóż przyjęliśmy triangulacyjną strategię ugruntowującą badanie w postaci dwóch ba-daczy analizujących ten sam materiał badawczy. W literaturze dotyczącej badań jakościowych triangulacja bywa traktowana również jako peer debriefi ng, czyli „raportowanie w parach”, które polega na przyjęciu strategii analizowania i wnio-skowania przez kilku badaczy3. Denzin wskazuje na cztery kategorie triangulacji: triangulację danych, teorii, badaczy i metod4. Nasz sposób ugruntowywania opie-ra się przede wszystkim na triangulacji badaczy, którzy badając ten sam materiał, porównują swoje analizy oraz wnioski.
1. Analiza dyskursu zapośredniczonego przez komputer
Nietypowy charakter wypowiedzi osób badanych miał fakt, iż opinie wypowiada-ne na forum mają formę całkowicie elektroniczną. Stąd też badacze zaliczają ten typ aktów do kategorii dyskursu zapośredniczonego przez komputer5. Dyskurs zapośredniczony przez komputer stanowi dziś coraz bardziej typowy sposób ko-munikowania się ludzi za pośrednictwem komputera. Jest to rodzaj badania, który stanowi część szerszego podejścia badawczego, jakim jest badanie komunikacji zapośredniczonej przez komputer. Różnica między nimi wynika ze specyfi ki ana-liz stosowanych w orientacji związanej z dyskursem, gdzie stosuje się narzędzia i podejścia związane z analizą dyskursu. W naszym przypadku jest to podejście określane jako krytyczna analiza dyskursu. W podejściu, jakie przyjąłem, od tego momentu zaczyna się część indywidualna badania, dyskurs traktowany jest jako zrekontekstualizowana praktyka społeczna. Van Leeuwen określa dyskurs w nastę-pujący sposób: „Jako, że dyskursy oznaczają społeczne poznanie, społecznie
spe-3 Zob. S. Kvale, InterViews. Wprowadzenie do jakościowego wywiadu narracyjnego, Białystok 2004, s. 210–216; N.K. Denzin, Th e research act: A theoretical introduction to sociological methods,
New York 1978.
4 N.K. Denzin, op.cit., s. 301–313.
5 Zob. D.M. Chun, Computer-mediated discourse in instructed environments [w:] Mediating
cyfi czne sposoby pojmowania społecznych praktyk, mogą być i są źródłami repre-zentacji praktyk społecznych w tekście. To oznacza, że można zrekonstruować dyskursy na podstawie teksów ich dotyczących”6.
Tym, co spaja podejście związane z badaniem dyskursu zapośredniczonego przez komputer, jest fakt mediowania aktów komunikacyjnych przez nowe tech-nologie komunikacyjne, a zwłaszcza komputer. Tekst w tym kontekście przyjmo-wać może szereg form, od wiadomości mailowych, poprzez wpisy na blogach, aktywności na forach, po komentarze pod artykułami publikowanymi na stro-nach www. Cechą wspólną tych wszystkich aktywności jest wizualny kontekst funk cjonowania wypowiedzi. Wszystkie tego typu aktywności przyjmują formę języka pisanego. Problem, jaki pojawia się przy konstruowaniu badań nad feno-menem komunikacji zapośredniczonej przez komputer czy praktyk społecznych w przestrzeni wirtualnej, dotyczy statusu owych zjawisk. W literaturze przedmio-tu przyjmuje się zasadniczo dwa podejścia7. W jednym przyjmuje się, że Internet stanowi kulturę samą w sobie, w drugim zaś przestrzeń wirtualną traktuje się jako kulturowy artefakt8. Znaczenie tego rozróżnienia nie tylko odnosi się do decyzji metodologicznych – przyjęcie danej perspektywy pociągać będzie za sobą określone tematy i sposoby prowadzenia badań. Z perspektywy podejścia Anali-zy Dyskursu Zapośredniczonej Przez Komputer (ADZPK) przestrzeń wirtualna jest trakto wana jako artefakt kulturowy, dyskurs jest zrekontekstualizowaną prak-tyką społeczną.
Podejście, jakie zastosowaliśmy w naszym projekcie badawczym, określane jest jako Analiza Dyskursu Zapośredniczona Przez Komputer (Computer – Mediatel Discourse Analysis). Najogólniej można określić pole językowe, co do którego stosuje się analizy w ramach ADZPK, jako składające się z czterech warstw: struk-tury, znaczenia, interakcji, zachowań społecznych9. O ile dwie pierwsze warstwy nie wymagają tłumaczenia, chociażby ze względu na ich tradycyjne osadzenie w językoznawstwie, o tyle dwie ostatnie warto nieco przybliżyć. W podejściu, któ-re przyjęliśmy w trakcie naszego badania, poziom interakcji obejmuje środki zwią-zane z negocjowaniem interakcyjnej wymiany, np. zmiany tematu, sposoby
rozwi-6 T. van Leeuwen, Discourse and Practice. New Tools for Critical Discourse Analysis, New York i in. 2008, s. 6.
7 K. Heine, Virtual Ethnography, London i in. 2001. 8 Ibidem, s. 14–40.
9 S.C. Herring, Computer-mediated discourse analysis: An approach to researching online behavior [w:] Designing for Virtual Communities in the Service of Learning, S.A. Barab, R. Kling, J.H. Gray (eds.), New York 2004, s. 338–376.
jania tematu czy też przejmowanie wątku. Z kolei społeczny wymiar zachowanie obejmuje językowe wyrażenie wynikające z zachowań społecznych np. gry, rywa-lizacji, konfl iktu czy przynależności do określonych grup.
2. Konstrukcja badania
Szeroko pojęta problematyka doboru próby w ADZPK przyjmuje formę podpo-rządkowania problemom badawczym. Zatem dobór próby zależy w dużej mierze od jednostek analizy pośrednio związanych z szerzej determinującym ów dobór skład problemów i pytań badawczych. Jednak praktyka badawcza w tym zakresie przekonuje, że problem polega nie tyle na zdobywaniu danych, ile na selekcji nie-kiedy bardzo złożonych i gigantycznych zasobów danych tekstowych znajdujących się najczęściej w sieci. Bardzo często, tak jak w przypadku badania etnografi cznego, typ danych i ich dobór zależy od kontekstu. Najczęstsze przypadki doboru opiera-ją się na kryterium tematu, czasu, zjawisku, a niekiedy na specyfi cznym wydarzeniu czy sytuacji10.
W naszym przypadku podstawowym kryterium doboru próby jest określony temat, który przyjmuje postać wątku dyskusji dotyczącej artykułu na temat egze-kucji. Strategia ta zapewnia z jednej strony spójność zakresu treściowego, tym samym brak materiału nieistotnego z punktu widzenia procesu badawczego, jak i możliwość rozszerzenia zakresu badanych wątków z jednoczesnym zachowaniem zasady spójności w doborze materiału.
Problemy badawcze zostały sformułowane w sposób następujący: Jaki
wizeru-nek Niemców pojawia się w mediach komputerowych na przykładzie badania
opinii publikowanych on-line na stronie portalu regionalnego w ramach „sytuacji krytycznej”? Jakie strategie konstruowania „Niemca” wykorzystują uczestnicy dys-kusji? Jakie strategie konstruowanie tożsamości typu „my” – „oni” podejmują bada-ni? W jaki sposób w warunkach „normatywnego epoché” następuje konstruowanie przestrzeni normatywno-wartościującej? W jaki sposób postrzegają wydarzenie egzekucji uczestnicy forum? Jakie znaczenie ma owo wydarzenie dla konstruowania tożsamości na poziomie lokalnym i narodowym? Jakie role podejmują uczestnicy dyskusji? Jak sposób prowadzenia dyskusji (ramy interpretacyjno-normatywne) skłaniają uczestników do przyjęcia określonych stanowisk i pozycji w dyskursie? Czy w przypadku wpisów w księdze gości mamy do czynienia z wykształceniem/ zrekonstruowaniem się tymczasowej wspólnoty wirtualnej? Jakimi cechami
rakteryzuje się taka spontaniczna wspólnota? Jaki jest związek tożsamości sponta-nicznej wspólnoty z tożsamością narodową? W jaki sposób fantazja związana z uczestnictwem w wydarzeniu kształtuje ich wybory dotyczące pozycji przyjmo-wanych w dyskursie?
3. Analiza danych
Traktowanie dyskursu jako specyfi cznej formy interakcji społecznej stało się pod-stawą do przyjęcia Krytycznej Analizy Dyskursu jako stanowiska czy – patrząc z punktu widzenia metodologicznego – paradygmatu analitycznego. Okazuje się bowiem, że badane przez nas komentarze wytwarzają wirtualną przestrzeń, w któ-rej ścierają się różne wizje świata, społeczeństwa czy procesów historycznych. Jest to przede wszystkim miejsce dominacji, rywalizacji, gdzie ustala się podstawowe normy rządzące życiem społecznym. Tak rozumiana przestrzeń normatywno-war-tościująca staje się polem walki o roszczenie do prawomocności i społecznego obowiązywania. W związku z tym interpretacja znaczeń nie może obyć się bez odniesienia do relacji władzy i dominujących ideologii. Stąd też etap analizy dys-kursu opiera się na krytycznym podejściu reprezentowanym przez Fairclaugha11 oraz van Leeuwena12.
Jeśli idzie o poziom kodowania, skoncentrowaliśmy naszą uwagę na semantycz-nych aspektach aktów mowy13. Powierzchowne potraktowanie poziomu syntak-tycznego wynika po części z powiązania kodowania i analiz z problemami badaw-czymi, a po części z sytuacji, która zaistniała w księdze gości, spontanicznej dyskusji wywołanej pojawieniem się artykułu dotyczącego egzekucji. Traktowanie języka jako fenomenu syntaktycznego (strukturalnego) pociąga za sobą analizy typu: formowanie wypowiedzi, emotikony, schematy syntaktyczne etc. Ze względu na specyfikę naszych problemów badawczych skoncentrowaliśmy się przede wszystkim na warstwie semantycznej obejmującej aspekty interakcyjne, związane z działaniem społecznym. Mówiąc inaczej, aspekty które wymagają interpretacji. Konieczność interpretacji prowadzi do co najmniej dwóch konsekwencji – po pierwsze, umożliwia szerokie i pogłębione spojrzenie na dyskurs jako praktykę
11 N. Fairclough, Analysing Discourse. Textual analysis for social research, London & New York 2003.
12 Zob. T. van Leeuwen, op.cit.
13 M. Bauer, Classical content analysis: A review [w:] Qualitative Researching with Text, Image and
społeczną, po drugie, subiektywizuje do pewnego stopnia badanie: badacz-interpretator staje się w pewnym sensie narzędziem badania.
W ADZPK przyjmuje się, że interpretacja danych może przebiegać na co naj-mniej trzech poziomach14. Na poziomie danych interpretacja staje się formą syn-tezy i podsumowania zastosowanych strategii analitycznych w odniesieniu do zebranych danych. Jest to najbardziej podstawowa interpretacja służąca w pierw-szym rzędzie identyfi kacji pojawiających się wzorów czy schematów. Interpretacja zorientowana na pytania badawcze stanowi drugi etap pogłębiający analizę po-przez próbę odpowiedzi na postawione problemy badawcze za pomocą uzyska-nych dauzyska-nych. Często badacz już na tym etapie musi wykazać się „wyobraźnią in-terpretacyjną”, odnosząc na przykład pojęcie zawarte w problemie badawczym do zestawu surowych danych, innymi słowy, dokonując operacjonalizacji. Trzeci etap, który wymienia Herring, opiera się na wyjściu poza pytania badawcze, oznacza w zasadzie szeroko rozumiany poziom interpretacyjny. Jest kwestią sporną, czy jest to etap konieczny do poprawnego interpretowania, trzeba jednak stwierdzić, że szeroka interpretacja sprzyja nie tylko pozytywnej recepcji pracy analitycznej, ale inspiruje do rozwijania badania w przyszłości. W naszym badaniu zastosowaliśmy wszystkie trzy etapy analizy. Jako przykład analizy pierwszego stopnia niech po-służą poniższe tabele prezentujące kategoryzacje wyłonione na podstawie analizy materiału badawczego.
Type Name Memo Link Sources References Created On Free Node ambiwalencja winy Yes 3 17 2010-03-13 15:22
Free Node antysemityzm 1 1 2010-03-13 17:51
Free Node conditio humana Yes 4 20 2010-03-13 13:53 Free Node dyskusja wokół
rozrywki i Realnego Yes 2 4 2010-03-13 12:16 Free Node egzekucja publiczna
– więzienna 2 6 2010-02-13 18:00
Free Node kobiety Yes 2 12 2010-03-13 17:21
Free Node magia i miejsce 1 3 2010-03-13 13:56
Free Node sadyzm Yes 2 9 2010-03-13 15:12
Free Node tożsamość Yes 2 2 2010-03-13 17:41
Free Node wpływ na uczestniów 2 6 2010-03-13 15:24 Free Node zachowania tłumu 2 5 2010-02-13 17:58
Type Name Memo Link Sources References Created On Tree Node eksperci wiedzy Yes 7 64 2010-03-28 15:38
Tree Node historia grupowa 8 73 2010-03-13 18:23
Tree Node motyw zemsty 4 27 2010-03-13 18:23
Tree Node Niemcy 5 53 2010-03-13 18:23
Tree Node rozryka zaburzenie letargu 4 37 2010-03-13 18:23
Tree Node sądy normatywne 5 72 2010-03-13 18:23
Tree Node spektakl władzy 5 35 2010-03-13 18:22
Sposoby używania języka w kontekście społecznym (cele komunikowania, wy-twarzanie przestrzeni normatywno-wartościującej, pozycjonowanie) jako przykła-dy interpretacji materiału badawczego.
Kategorią silnie spajającą zdecydowaną większość wypowiedzi odnoszących się do artykułu 200 tysięcy gapiów oglądało egzekucję zbrodniarzy ze Stutthofu była wiedze ekspercka, która posłuży jako przykład interpretacji materiału badawczego. Wiedza ekspercka w interpretacji przebiegającej na poziomie danych polega przede wszystkim na przyjmowaniu określonego punktu widzenia, a w kontekście dys-kursu objawia się w występowaniu schematu pozycjonowania. Uczestnik dyskusji, przyjmując perspektywę ekspercką, zmienia punkt, z którego wypowiedź jest do-konywana. Na kategorię wiedzy eksperckiej składają się schematy szczegółowe.
4. Schemat normatywno-wartościujący
Schemat ten charakteryzuje się silnym zakotwiczeniem w sferze normatywnej i prawnej. Dysputanci odwołują się do pozycji, które nazwałem ekspertyzami nor-matywno-prawnymi. Mówiąc inaczej, stawiają się w roli ekspertów. Przykładowy głos będący przykładem tego typu schematu wygląda następująco:
[2009–07–15 21:52]
No pewnie. Katolicki naród polski, któremu siadła psycha, jest usprawiedliwio-ny w robieniu szopek typu publiczne egzekucje, bezczeszczenie zwłok itp. Poza tym sprawiedliwość należy do organów państwa, a nie motłochu. Skazanych można było pozbawić żywota w zaciszu więzienia, a nie używać ich do zaspokajania naj-niższych instynktów gawiedzi15.
Schemat normatywno-wartościujący sytuuje się w obszarze tzw. myślenia zdro-worozsądkowego, pełni funkcję kubła zimnej wody. Wątki dyskusji zagrzewające dysputantów do walki zostają ochłodzone owymi schematami, wypowiadanymi z pozycji ekspertów normatywno-prawnych. Ładunek obiektywności jest tutaj wynikiem po części wynikiem odwołania do wyższej, niejako transcendentej wo-bec konfl iktu wojennego sfery moralności:
[2009–07–15 10:42]
A ja myślałem, że np. nauczanie Jezusa (czyli mniej więcej religia chrześcijańska) ma charakter obowiązujący powszechnie i ponadczasowo. Ponadto Jezus nie mówił
miłujcie nieprzyjaciół waszych, z wyjątkiem lat 1939–50…
Po części wynika z odwołania do sfery „moralności immanentnej”, zanurzonej w konfl ikt wojenny, z dominującym wątkiem zemsty:
[2009–07–15 15:18]
jak myślicie co czuje człowiek który spotyka swojego oprawcę po latach?? Na-pewno wielu ss-manów jeszcze żyje na wolności. Do Gdańska przyjeżdża dużo niemców. Jak myślicie co może czuć taki były więzień któy spaceruje sobie po ro-dzinnym Gdańsku i spotyka swojego byłego oprawcę któy przyjechał tu na wyciecz-ke? Mój dziadek nienawidzi niemieckich turystów (głównie tych starszych) nad Motławą. Gdyby mi powiedział Tomek zobacz ten facet wymordował Twoją babcię i i połowę rodizny to bym go chyba tam rozszarpał na miejscu.
5. Schemat wiedzy zinstytucjonalizowanej
Wiedza ekspercka polega nie tylko na przedstawianiu zdarzenia, a więc roszczenia do prawomocności przedstawianego z perspektywy dyskursu historycznego lub świadectwa przekazanego (najczęściej rodzinnego), ale przede wszystkim na fanta-zji uczestnictwa w rytuale oczyszczenia i wyklęcia zła poprzez zarżnięcie kozła ofi arnego16. W tym przypadku ofi ara staje się nie tyko wyrazem spojenia wspólno-ty wokół czystości (swoiście rozumianej logiki władzy), ale przede wszystkim mo-mentem przypomnienia ofi ary złożonej przez przodków. W ten sposób niemiecka
Data w nawiasie kwadratowym służy identyfi kacji fragmentu tekstu w całym ciągu wypowiedzi in-ternautów.
forma ofi ary jest zadośćuczynieniem za okrucieństwa wojny, a niekiedy w dłuższej perspektywie historycznej ciemiężenie polskiego narodu przez Niemców.
W ramach schematu wiedzy zinstytucjonalizowanej występuje silna tendencja pedagogizująca, która polega m.in. na wskazywaniu książek jako źródeł wiedzy, jak też oczywistości doświadczanej lub nierzadko „logicznej”, będącej racjonalnym elementem perswazji. Nie można oprzeć się wrażeniu, że schemat ten ma silną podbudowę ideologiczną, a jego ostrze skierowane jest w stronę defi niowania nie-mieckości i „humanitarności”. Tendencja pedagogizująca jest przykładem legity-mizacji dyskursu opierającej się na autoryzacji (autorytet prawa, instytucji czy zwyczaju), racjonalizacji (odniesienie do wiedzy powszechnie znanej), moralizacji (odwołanie do wartości), jak i mythopoesis (struktur narracyjnych)17.
Czemu służy ten typ dyskursu? Pozycjonowanie wypowiedzi w schemacie eks-perckim ma na celu przede wszystkim perswazję w ramach dyskusji. Wydaje się, że schemat wiedzy zinstytucjonalizowanej służy wspomnianym wyżej celom: udo-wadnianiu niemieckiej odpowiedzialności za zbrodnie nazizmu jak też argumen-towaniu na rzecz zbrodniczej natury człowieka. Przewrotność tego schematu po-lega na tym, że dyskurs pełniąc funkcję informacyjną staje się nośnikiem praktyki społecznej, ma wywołać określony efekt założony w funkcji perswazyjnej.
[2009–07–15 14:32] „Amerykę odkryłeś:)
a chodziłeś do szkoły na biologię??? Człowiek ma zabijanie we krwi, w odpo-wiednich warunkach KAŻDY może stać się mordercą, co zostało zresztą naukowo dowiedzione”.
MJ
[2009–07–16 00:54 ludzie]
„Po pierwsze: zwierzęta przechodzą do porządku dziennego nad zmarłymi swe-go gatunku
Po drugie pomieszkaj trochę w obozie, wyślij tam dzieci na wakacje i rodziców to będziesz wiedział jakich uczuć się doznaje
Po trzecie czytaj ofermo – „Zgromadzeni ludzie mieli wołać, by skrócić cierpie-nie powieszonego”
Po czwarte gyby nie „te emocje” nikt nie ścigałby zbrodniarzy – i to!!!! właśnie wyróżnia nas od zwierząt
a po piąte – bez obrazy! – prędzej ty jesteś zwierzę bo kierujesz się utartymi przekonaniami narzucanymi Ci przez nawiedzonych humanistów w mediach
a nie spełniasz podstawowego warunku – człowieka myślącego – samodzielne-go wyciągania wniosków i stawiasz dobro katów nad podstawowym pojęciem każ-dej kultury – sprawiedliwością, prawdą, złem zabójstwa – bez czego człowiek nie-byłby człowiekiem tylko małopą.
Jak nie wierzysz spytaj szympansy w Oliwie”. rob
Jeśli zaś chodzi o motyw niemieckiej odpowiedzialności, zasadniczą rolę od-grywa tutaj schemat wiedzy zinstytucjonalizowanej:
[2009–07–16 06:45]
„oglądało egzekucję Niemieckich zbrodniarzy z Niemieckiego obozu koncen-tracyjnego na terenie Polski panie tzw dziennikarzu”.
pisze jeden z uczestników dyskusji nawiązując do tytułu artykułu. Pojawia się spójny wątek, który ma na celu ustalenie relacji między zbiorami „Niemcy” oraz „faszyści”:
„zdaje sie, ze najbardziej prawiedlowe byłoby okreslenie hitlerowski obóz
kon-centracyjny”
j---[2009–07–15 10:49]
„A byli też faszyści nie będący Niemcami! SS-Wallonien, SS-Galizien, SS-Lettland…” [2009–07–15 15:27 2009–07–16 06:45]
„Uprzejmie wyjaśniam, że 100% Niemców popierało Hitlera tak długo, jak długo otrzymywali dobra zrabowane w krajach okupowanych (meble, odzież, inwentarz zwierzęcy, niewolników, polskie dzieci). Miny im zrzedły gdy zaczęli brać w dupę”.
dynamis
[2009–07–16 06:45] „niewiele mniej niż 100%
Była malutka opozycja, którą Niemcy się szczycą, ale nie wiem, czy nie była w granicach błędu statystycznego”.
Poszukiwanie w dyskursie ekwiwalencji pomiędzy niemieckością i byciem fa-szystą (odpowiedzialnym za zbrodnie nazizmu) wskazuje na silną tendencję do niemożliwości zapomnienia wyrządzonych krzywd (przecież naród niemiecki istnieje do dnia dzisiejszego), stanowi też dosyć wyraźny moment budowania wy-obrażonej tożsamości w oparciu o zewnętrzne źródło, tak jak gdyby budowanie tożsamości w oparciu o immanentny porządek symboliczny byłoby niemożliwe. W kontekście problemu ekwiwalencji występuje silna tendencja do utożsamiania niemieckości z nazizmem i różnicowania polskości od niemieckości. Polskość stoi w opozycji wobec zbrukanej zbrodniami nazizmu niemieckości, jest zatem niewin-na i poddaniewin-na opresji.
6. Schemat eksperckiej niemożliwości wyobrażania
Występuje wątek fantazjowania na temat czegoś, czego nie można sobie wyobrazić, co zdaniem jednego z uczestników dyskusji ma swoje normatywne konsekwencje: „Nie oceniaj tych ludzi. Wojna dopiero się skończyła, ich przeżycia są nie do wy-obrażenia”. Niemożliwość wyobrażenia sobie przeżyć wojennego pokolenia jest właściwym motorem napędowym całości dyskursu i jego normatywnego odnie-sienie. Niemożliwość wyobrażenia sobie czegoś staje się paradoksalnie momentem wyobrażania i jednocześnie powoływania do życia wspólnoty, zwanej narodem, którą Anderson wprost nazywa wspólnotą wyobrażoną18.
[2009–07–15 21:54]
„Dla 12 letniej dziewczyny to musialo byc bardzo traumatyczne przezycie, ogladanie egzekucji wieszania. A facet dydnadajacy 20 minut i nie mogacy umrzec, to jakis fenomen. Generalnie kazdy kto troche wie na temat medycyny, wie row-niez ze nie da sie wisiec tak dlugo bo nawet jezeli nie przerwa sie kregi szyjne to nacisk na tetnice szyjna jest tak duzy ze sie udusi. A wystarczy nacisk zaledwie 2 kilogramow. Po egzekucji pewnie byl fest i zabawy… a ciala dyndaly w takt mu-zyki!”
I jeszcze jedno odwołanie do czyjegoś doświadczenia poprzez niemożliwość własnego doświadczania:
18 B. Anderson, Wspólnoty wyobrażone. Rozważania o źródłach i rozprzestrzenianiu się
[2009–07–15 07:44]
„Ta 12 latka pewnie gorsze rzeczy widziała w czasie wojny. Takie publiczne ska-zanie wiec nie było takim samym złem dla niej jak dla jej równieżnieczki z 2009 roku”.
Kategoria niemożliwego wyobrażenia odwołuje do dialektycznego ruchu pod-miotu fantazjującego: z jednej strony do niemożliwości wyobrażenia sobie, z dru-giej imperatywu fantazjowania na temat sytuacji nam nieznanej. Imperatyw ten wynika z konieczności konstruowania własnej tożsamości. Wiedza ekspercka po-siada również swój inny ważny aspekt powiązany bezpośrednio z niemożliwością doświadczenia, doświadczanie za kogoś, kto był na egzekucji obecny.
Ów moment dialektyki odsyła do czegoś jeszcze – do niemożliwości wytworze-nia wspólnoty na bazie identyfi kacji wyłącznie symbolicznej. Więź ta zakłada pew-nego typu stosunek do czegoś, co w kategoriach psychoanalizy lacanowskiej nazy-wamy nazywa się Rzeczą, ucieleśnioną rozkoszą19. Fantazja stojąca za stosunkiem człowieka do owej Rzeczy – Narodu jest wiodącą siłą wówczas, kiedy owa Rzecz zostaje zagrożona. Przypadek przez nas badany pokazuje jak owa wiodąca siła działała kiedyś, w czasie przeprowadzenia egzekucji (zabicie zbrodniarzy nie tylko w imię sprawiedliwości, ale przede wszystkim w imię wytworzenia wyobrażeniowej wspólnoty w sytuacji konstruowania narodu), a także jak działa dziś poprzez fan-tazjowanie na temat egzekucji i okrucieństw wojennych. Wojna okazuje się ko-niecznym elementem tożsamości narodowej uzyskującej swój kształt poprzez od-niesienie do Innego, który zagraża naszej integralności, naszej Rzeczy – Narodu. Czynnik podtrzymujący identyfi kację danej wspólnoty nie da się, zdaniem Żiżka, zredukować do momentu identyfi kacji symbolicznej20.
7. Perspektywy
Analiza materiału badawczego pokazuje niepokojącą tendencję do budowania tożsamości grupowej w oparciu o logikę naznaczenia, wykluczenia i ofi ary. Tego rodzaju strategie budowania tożsamości prowadzą do praktyk prześladowczych w kontekście grup mniejszościowych21 oraz konfl iktów na poziomie państwowym.
19 Zob. S. Żiżek, Przekleństwo fantazji, Wrocław 2001, s. 56–101. 20 Ibidem, s. 57.
Przypominają strategie budowania tożsamości grupowej w ramach ruchu neora-sistowskiego22, co łączy się nie tylko ze stosowaniem wulgarnego języka wobec grupy innej, ale przede wszystkim ze specyfi cznymi dla tego dyskursu strategiami wykluczania, ekwiwalencji czy pozycjonowania wypowiedzi w dyskursie. Pozosta-je mieć nadzieję, że badany materiał nie reprezentuPozosta-je „ogólnej tendencji” czytelni-ków portalu. Jeśli jest inaczej, to prawdopodobnie siedzimy na tykającej antynie-mieckiej zegarowej bombie nienawiści.
L I T E R A T U R A :
Anderson B., Wspólnoty wyobrażone. Rozważania o źródłach i rozprzestrzenianiu się
na-cjonalizmu, Kraków 1997.
Bauer M., Classical content analysis: A review [w:] Qualitative Researching with Text, Image
and Sound, M. Bauer, G. Gaskell (eds.), London 2000.
Denzin N.K., Th e research act: A theoretical introduction to sociological methods, New York
1978.
Fairclough N., Analysing Discourse. Textual analysis for social research, London–New York 2003.
Girard R., Kozioł ofi arny, Łódź 1987.
Gotard M., 200 tys. gapiów oglądało egzekucję zbrodniarzy ze Stutthofu, 18 czerwiec 2010 http://www.trojmiasto.pl/wiadomosci/200-tys-gapiow-ogladalo-egzekucje-zbrodnia-rzy-ze–Stutthofu-n33749.html.
Heine K., Virtual Ethnography, London i in. 2001.
Herring S.C., Computer-mediated discourse analysis: An approach to researching online
behavior [w:] Designing for Virtual Communities in the Service of Learning, S.A. Barab,
R. Kling, J.H. Gray (eds.), New York 2004.
Josey Ch.S., Hate Speech and identity: An analysis of neo racism and the indexity of identity, “Discourse & Society” 2000, No. 21 (1).
Kvale S., InterViews. Wprowadzenie do jakościowego wywiadu narracyjnego, Białystok 2004.
Leeuwen T. van, Discourse and Practice. New Tools for Critical Discourse Analysis, New York i in. 2008.
Mediating Discourse Online, S.S. Magnan (ed.), Amsterdam 2008.
