Zagadnienia stylu zdrowego życia u dorastającej młodzieży w Republice Czeskiej

Oliva Řehulková, Evžen Řehulka

Zagadnienia stylu zdrowego życia u

dorastającej młodzieży w Republice

Czeskiej

Nauczyciel i Szkoła 3-4 (28-29), 49-54

2005

Zagadnienia stylu zdrowego życia u dorastającej

młodzieży w Republice Czeskiej

Studiom zdrow ego stylu życia i zdrow ia dorastającej m łodzieży1 je st w naszym społeczeństwie pośw ięcana nieustająca uw aga specjalistów różnych dziedzin społeczno-naukow ych.Zagadnienia te rozw iązują w różnych aspektach peda­ godzy, psycholodzy, socjolodzy, praw nicy i lekarze.

W naszym projekcie badaw czym zrealizow anym w ostatnim okresie zajm o­ w aliśm y się neurotyzm em i lękiem w odniesieniu do sposobów radzenia sobie z trudnościam i życiow ym i oraz zdrow ym stylem życia u dorastającej młodzieży. Z a cel postaw iliśm y sobie analizę wpływ u neurotyzm u, który rozum iem y z jednej strony jak o predyspozycje do lęku z drugiej zaś strony jak o nieskuteczne sposo­ by radzenia sobie z trudnościam i życiow ym i,co rzutuje na kształtow anie sie zdrow ego stylu życia osób w okresie adolescencji.

Badania prow adzone były w kilku etapach, a w tym m iejscu prezentujem y je d y ­ nie niektóre w yniki cząstkowe. W badanich satysfakcji życiow ej2 analizow any był po pierw sze w pływ czynnika zew nętrznego jak im je st środow isko, a po drugie w pływ czynnika w ew nętrznego, a więc właściwości osobow ościow ych.O kazało się, że zadow olenie z życia zw iązane je s t przede w szystkim z cecham i osbow ości, a przede w szystkim tem peram entu (w edług teorii Eysencka). Ekstraw ersja sprzyja pozytyw nej sam oocenie i zadow oleniu z życia, a w edług naszych badań w arunkuje używ anie pew nych sposobów radzenia sobie z trudnościam i życio­ wymi. W przeciw ieństw ie tego neurotyzm sprzyja niezadow oleniu z życia i ni­ skiej sam oocenie oraz je st także zw iązany z nieefektyw nym i stylam i copingu.

1 Zamiennie używać będę w niniejszym tłumaczeniu terminów „młodzież w okresie dojrzewania”, „dojrzewająca młodzież” i „adolescenci” jako, zc ten ostatni termin używany przez Autorów nic w każdym kontekście tekstu polskiego wygląda dostatecznie czylclnic. Używać także będę określeń „młodzieńcy” i „dziewczęta” jeśli mowa będzie o przedstawicielach różnych pici (przyp.tłum. - ZM)

2 Termin „životná spokojenost którego używają Autorzy rozumieć można i jako „zadowolenie zżycia“ i „satysfakcja życiowa“ , czy „komfort życia“. To ostatnie określenie występuje też w tekście jako synonim. Można te określenia odnieść do bardzo ogólnego pojęcia biologicznego i psychologicznego homeostazy. Można też termin „životná spokojenost „ uważać za element składowy mechanizmu radzenia sobie bądź to zc stresem (coping) bądź radzenia sobie w kryzysowych sytuacjach życiowych (por. np teorie kryzysów życiowych. E. Eriksona) O ile mi wiadomo w polskich badaniach pedagogicznych i psychologicznych zagadnienie to nic jest tak dogłębnie penetrowane . Dla większej przejrzystości i czytelności tekstu będę używać w tłumaczeniu pojęć „zadowolenie zżycia“ i „satysfakcja życiowa“ w zestawieniu z terminem „poczucie“, a więc „poczucie zadowolenia...“ czy „“poczucie satysfakcji życiowej“ (przyp. tlum.-Z .M .)

50 Nauczyciel i Szkoła 3-4 2005

Ustaliliśm y, że z neurotyzm em w iąże się w stopniu istotnie w yższym poziom zarów no lęku stałego ja k i lęku aktualnego, który jest w yw ołany sytuacjam i stresującym i.3 N eurotyzm je st zatem zw iązany zaów no z przeżyw aniem sytuacji trudnych, stresujących, ja k i zachow aniem się w tych sytuacjach.4 N eurotyzm w arunkuje negatyw na percepcję i negatyw ne przeżyw anie sytuacji i urudnia w ypracow anie zdrow ych nawyków, zdrow ego stylu życia i skutecznych strategii radzenia sobie (copingu).

Problem atyka zdrow ia, zadow olen ia z życia (kom fortu) i naw yków zdrow otnych je st szczególnie aktualna w okresie dojrzerw ania, gdy kształtuje się styl życia człowieka.

W trakcrealizacji program u ukierunkow aliśm y się na analizę skarg zdrow o­ tnych dorastającej m łodzieży, depresji, optym izm u i samooceny, w zajem nych zalezności pom iędzy tym i cecham i i ich udziału w różnorakich w pływ ach w nor­ malnej populacji adolescentów.

Neurotyzm, lęk, depresja, optymizm i samoocena są czasami uważane za różne przejawy tendencji jednostki do przeżywania negatywnych emocji (negatywna emocjonalność). Dla różnicowej diagnozy pomiędzy depresją, a chronicznym i aktu­ alnym lękiem oraz depresją a optymizmem przeprowadziliśmy analizę czynnikową ustalonych zmiennych; przy niskich wartościach cechy wyraźnie rozdzieliły się.5

Stw ierdziliśm y także, że negatyw ne w ydarzenia życiow e w pływ ają jedynie na poziom depresji nie zw iększając jed n ak tendencji do przeżyw ania lęku.

D epresja charakteryzuje sie kilkom a grupami objawów. Spróbowaliśmy zidenty­ fikować typy depresji w normalnej populacji adolescentów. N ajw iększa grupa młodzieży odczuwa relatywnie mało przejawów patologicznego smutku. Wyloniy sie trzy typy z wyższym poziom em depresji, które charakteryzują sie następującymi zespołami objawów:w jednym przeważa psychom otoryczna retardacja, w innym zakłócenia nastroju, a w ostatnim sa objawy zaburzeń interpersonalnych. Typy te sa do pewnego stopnia podobne do trzech podstawowych charakterystyk, które w analizie typologicznej wyróżnili inni au to rz y - typ opóźniony w rozwoju (retarda- cyjny), typ lękowy i wrogi

W depresji charakterystyczny jest wysoki poziom wszystkich objawów, a zwła­ szcza poczucia rozczarowania. Typologia depresji pozwala lepiej zrozumieć nie­

3 A utorzy odw ołują się tu do tych koncepcji, które w yróżniają tzw. lęk podstaw ow y określany też ja k o „bazow y” , „chroniczny” i lęk sytuacyjny, okazjonalny, reaktywny - Ui nazwany „aktualnym ” (przyp. tłum.-Z.M.)

4 Λ w ięc a sp ek t e m o c jo n a ln y (p rzeży w an ie) i b eh aw io raln y (zach o w an ie się) (Z .M )

s A utorzy m ó w ią tu sk ró to w y m jęz y k ie m an alizy m atem atycznej. C hodzi o zró żn ico w an ie pozycji p o ró w nyw anych w m eto d a analizy czynnikow ej czyli statystycznej techniki ustalan ia i m ierzen ia w zględnej d o niosłości zm iennych pod staw o w ych . Z m ienne te, to czynniki sk ładające się na ccchę złożoną, W relacjonow anych badan iach ow ym i cech am i zło żo n y m i są m .in. neurotyzm , depresja, zad o w o len ie itp., a czynnikam i np. skargi zd row otne, konflikty z ro dzicam i, sy tuacje trudne itd. (przyp. tłum .- Z.M )

Oliva Řehulková Evžen Řehulka - Zagadnienia stylu

które dalsze pojedyńcze symptomy. N a przykład objaw braku łaknienia jaw i sie jako niespójny z pozostałymi symptomami, a jego wysoki poziom określa jeden z empi­ rycznych typów depresji.

Zajm ow aliśm y się analizą struktury depresji przede w szystkim z m etodo­ logicznego punktu w idzenia. Do badania depresji używ ane są niekiedy także tw ierdzenia objaw ow e sform ułow ane w formie negatyw nej (pozbaw ionej pozyty­ w nych emocji). Twierdzenia te w yodrębnia sie jak o specyficzny czynnik, który bardziej je s t zw iązany z innymi w pływ am i niż czynnik pow stały z tw ierdzeń objaw ow ych form ułow anych w postaci tw ierdzeń pozytyw nych (nieobecność emocji negatyw nych, zaham ow anie psychoruchow e itd). N a przykła u m łodzieży w okresie dojrzew ania negatyw ne zdarzenia życiow e i kłótnie z rodzicam i zw iększają obecność objaw ów depresyjnych podczas, gdy żadnego w pływ u nie m a na to w ystępow anie lub niew ystępow anie emocji pozytyw nych.

Rodzinna atmosfera, tak ja k odczuw ana je st przez młodzież, w pływ a na poziom objawów depresyjnych i częściowo upośrednia wpływ negatywnych sytuacji życio­ wych na depresję. Ich działanie jest jednak zależne od płci i tem peramentu odób w okresie dojrzewania.n U m łodzieńców na poziom depresji w pływ a atm osfera rodzinna bardziej niż u dziewcząt, kłótnie z rodzicami podw yższają poziom de­ presji i odwrotnie - ich serdeczność wobec dziecka obniża ją . N a introwertyków wpływ atmosfery rodzinnej jest poniekąd silniejszy, i na odwrót - wpływ przeżyć negatyw nych mniejszy niż na ekstrawertyków.

W badaniach z zakresu psychologii zdrow iac zęsto jak o tzw. zm ienna badaw cza w ystępują skargi zdrow otne - a m ianow icie subiektyw nie odczuw ane pojedyncze fizyczne lub psychiczne sym ptom y. Stwierdziliśm y, że te skargi na stan zdrow ia należy analizow ać w ujęciu strukturalnym - w wyniku analizy w yłonił sie czynnik dolegliw ości żołądkow ych i mdłości, czynnik choroby i w reszcie czynnik różnorodnych dalszych psychosom atycznych i w egetatyw nych dolegliw ości. W badaniach naukow ych używ a sie najczęściej jedynie niezróżnicow anej skali skarg zdrow otnych, będzie zatem koniecznym sprawdzić na ile takie rozróżnienia okażą sie użyteczne. W edług naszego m niem ania w ydaje się, że takie dzielenie na cząstkow e składow e um ożliw ia lepsze prześledzenie głów nych elem entów składowych.

W badaniach dotyczącyh skarg zdrowotnych najczęściej stwierdza się, że dzie­ wczęta zgłaszają ich w iększą ilość niż młodzieńcy. Stwierdziliśmy, że różnica ta dotyczy jedynie niektórych skarg zdrowotnych a mianowicie czynnika obejm ującego mdłości i niewydolność żołądkową. Psychosomatyczne i w egetatywne proble­ my, a także różne chorobowe dolegliwości dotyczą m łodzieńców i dziewczęta jednakow o często. Pojedyńcze skargi na dolegliwości zdrowotne m ożna przew idy­ wać u m łodzieńców w związku z różnymi zmiennymi: dolegliwości w iążą się z ujemnymi emocjami i negatywnymi przeżyciami, zakłócenia wegetatywne

52

w iążą się z negatywnymi emocjami, mdłości z negatywnymi przeżyciami i m ałą skutecznością własnego działania chociaż wpływu na ich poziom nie maja.

W sparcie społeczne jest często uważane za jeden z czynników, który obniża wpływ negatywnych sytuacji życiowych na stan zdrowia. Nie udało sie nam w ykazać wpływu szerszych układów społecznych na stopień skarg zdrowotnych.

U dojrzewającej m łodzieży na skargi zdrowotne wpływ ma przede wszystkim jakość w arunków socjalnych rodziny oraz stosunek do przyjaciół. Stwierdziliśmy, że wsparcie społeczne otrzymane od przyjaciół obniża stopień skarg zdrowotnych. Śledziliśmy także, czy wpływ' ten jest jednakow y u obu płci. M łodzieńcy i dzie­ wczęta nie różnili się w tym kiedy szlo o ilość negatywnych przeżyć życiowych. Dziew częta cierpiały w wyższym stopniu na depresje niż chłopcy jednocześnie jednak otrzymywały silniejsze wsparcie z grona przyjaciół.

Tak u m łodzieńców , ja k i u dziew czątstopień depresji m ożna było przew idyw ać zarów no z przeżyć negatyw nych zdarzeń (w raz ze w zrostem zdarzeń negatyw nych rosła depresja) ja k i z odczuw ania w sparcia społeczego (w raz ze w zrostem poczucia w sparcia depresja malała).

W sparcie społeczne jednak obniżało w pływ negatyw nych zdarzeń jedynie w grupie chłopców, a jej w pływ był silniejszy u tych, którzy przeżyw ali więcej zdarzeń negatyw nych. U dziew cząt w pływ u tego nie stwierdzono.

Samoocena (ogólna opinia o sobie samym) jest w zestawie pozostałych zmiennych rozum iana różnie, tradycyjnie jak o wynik norm społecznych, ajednocześnie raczej jako w yraz negatywnej emocjonalności, która wpływa na podstawow e przeżycia życiowe, a zatem i na postawę wobec siebie samego. W spółistnieje z neurotyzmem, lękiem, zaburzeniami zdrowotnymi i depresjami.

N egatyw na em ocjonalność bardziej obniża tendencję do popierania negaty­ wnych opinii o sobie niż tendencję do tw ierdzenia o sobie w pozytyw nym sensie. Poczucie własnej kom petencji i poczucie zadow olenia podnoszą miarę posiadanych pozytuw nych w yobrażeń o sobie, nie m ają w pływ u na przyjm ow anie negatyw nych sądów o sobie.

Konflikty z rodzicam i w pływ ają na sam oocenę w zależności od pozycji adole­ scenta w śród rodzeństw a: u najstarszego z rodzeństw a obniżają sam oocenę, a przede w szystkim pow odują tendencję do. przyjm ow ania negatyw nych sądów 0 sobie, tym czasem gdy u najm łodszych z rodzeństw a nie m ają w pływ u na samoocenę.

N a zakończenie m ożna pow iedzieć, że kształtowanie zdrow ego stylu życia 1 sposobów w ychow ania prozdrow otnego m łodzieży w okresie dojrzew ania jest procesem złożonym , w którym często m oże nastąpić tendencja do ujednolicania oddziaływań. W ypracow anie stylu zdrow ego życia, które w okresie dojrzew ania dotyczy w ęzłow ych problem ów życiow ych musi je rozw iązyw ać i projektow ać oddziały w aniauw zględniającepłec i osobow ość w ychow anka, alei szeregdalszych

psychologicznych czynników które w arunkują skuteczność w ychow aw czego oddziaływ ania w tym względzie.

B ibligrafia

Costa, P.T.Jr., M cCrae, R:R.: Personality as a L ifelong D eterm inant o f W ellbe­ ing. In: M alatesa, C.Z., Izard, C. E. (Eds.): Emotion in adult developm ent. Beverly Hills, Sage, 1984, 141-156.

H urrelm ann, K.: Lebensphase Jugend. Juventa, 1995.

K obasa, S.C.: Stressful life efents, personality, and Health: A n inquiry into hardiness. Journal o f Personality and Social Psychology, 1979, 1-11. M acek, P., O secká,L., Řehuiková, O.: Zdravotní stesky adolescentních dívek a

chlapců: Souvislosti s osobnostním i a psychosociálním i charakteristikam i. In: 18. sym pozium D uševní zdraví mládeže. Brno, 1998.

M acek, P. : Adolescence. Psychologické a sociální charakteristiky dospívajících. Praha, Portál, 1999.

M üllner, J., Ruisel, I., Farkaš, G.: D otazník na m eranie úzkosti a úzkostlivosti. Bratislava, Psychodiagnostické a didaktické testy, 1980.

Osecká, L., Franková, E., Řehuiková, O.: Úzkost a úzkostnost: struktura a vztah к tem peram entu u mužů. (Anxiety and anxiety state: structure and relation to the temperament in men). Československá psychologie, 1994, 392-399. O secká, L., Řehuiková, O., Rehulka, E.: N ezdolnost ve vztahu к tem peram entu

u studentů středních škol. K ongres D uševní zdraví mládeže, Brno 1994. O secká,L., Řehuiková, O., M acek, P.: Zdravotní stesky adolescentů: struktura

a rozdíly mezi pohlavím . In: M. Svoboda - M. Blatný: O sobnost a sociální procesy. Brno, 135-144, 1998.

Řehulka, E., Řehuiková, O. (Eds.): U čitelé a zdraví. D íl 1, 2, 3, 4. Sborník Brno, Psychologický ústav AV ČR a N akladatelství K řepela 1998, 1999, 2001

,

.

Řehuiková, O., Blatný, M., O secká, L.: A dolescent's coping styles: a relation to the tem preram ent. Studia Psychologica, 37,1995, 3, 159-161.

Řehuiková, O., Franková, E., Osecká, L.: Stabilita úzkosti: stabilita rysu úzkosti, úzkostného stavu a jejich pozitivních a negativních složek. (Stability o f anxi­ ety: stability o f the train o f anxiety, o f the state o f anxiety, and their positive and negative components.) Československá psychologie, 1995, 12-18. Řehuiková, O., Osecká, L.: Relationship between anxiety and achievem ent

motivation: The role o f positive and negative affect. Poster. 39. Congress der D eutschen Gascllschaft fur Psychologic, 25-29.

54

Řehulková, O., O secká, L.: A dolescent w ell-being: the effect o f tem peram ent and coping styles. IC A -Intem ational C onference on Conflict and develop­ m ent in adloscence. N ovem ber 1995, Belgium , Ghent.

Řehulková,O ., M acek, P., Blatný, M., O secká, L.: Tem peram ent a sociální opora jak o prediktory sebehodnocení. In: M. S v o b o d a -M . Blatný: O sob­ nost a sociální procesy. Brno, 154-162, 1998.

Řehulková, O., Ř ehulka, E. (eds.): Psychologické otázky adolescence. Brno, P S Ú A V Č R , SCAN, 2001.

Tobih, D .L., Holroyd, K .A., Reynolds, R.V.C., Wigal, J.: The hierarchical F ac­ tor Structure o f the C oping Strategies Inventory. Cognitive T heory and Research, 1989, 343-361.

S u m m a ry

in the study in the research o f well-being, the influence o f both ouisidc an inside factors was analysed. This line o f research proved that well-being is mainly connected with personality traits, namely with temperament. The extroversion contributes for positive self-esteem and life satisfaction, and according to our research alo determine the usage specific coping styles. On the other hand, the neuroticism lover well-being, and is connected with unproductive coping styles.