I r . T. Edelman. S t u d i e r a p p o r t WWK. 62-2 D u i n k e r k e n en de Jadeboezem. § 1 . I n l e i d i n g en p r o b l e e m s t e l l i n g . I n deze s t u d i e w i l l e n wij de o o s t e l i j k e k u s t v a n h e t z u i d e l i j k b e k k e n v a n de N o o r d z e e , en w e l c r g e v e e r v a n D u i n k e r k e n t o t de Jadeboezem, a a n een n a d e r o n d e r z o e k o n d e r w e r p e n . L a n g s d i t k u s t v a k komen z e e r v e r s c h i l -l e n d e k u s t -l a n d s c h a p p e n v o o r .
De H o l l a n d s e k u s t v a n Hoek v a n H o l l a n d t o t Den H e l d e r k e n t onmid-d e l l i j k l a n g s onmid-de zee een z a n onmid-d i g e , o n g e b r o k e n k u s t w a l , b e s t a a n onmid-d e u i t een o u d e r c o m p l e x v a n l a g e s t r a n d w a l l e n en s t r a n d v l a k t e n , d a t aan de zee-zijde d o o r een j o n g e r c o m p l e x v a n hoge d u i n e n w o r d t o v e r d e k t . A c h t e r deze k u s t w a l l i g t een v l a k g e b i e d , d a t e e r t i j d s een g e s l o t e n v e e n d e k h e e f t g e k e n d , d a t d o o r l i e p , e n g e d e e l t e l i j k t h a n s nog d o o r l o o p t t o t aan de o u d e r e g r o n d e n v a n h e t v a s t e l a n d . De B e l g i s c h e k u s t , v a n D u i n k e r k e n t o t Cadzand, v e r t o o n t een b e e l d , d a t i n g r o t e t r e k k e n o v e r e e n k o m t met h e t H o l l a n d s e l a n d s c h a p . Het t u s s e n deze b e i d e i n l i g g e n d e k u s t v a k v e r t o o n t e c h t e r e e n g e h e e l a n d e r b e e l d . E i l a n d e n w i s s e l e n a f met b r e d e b e n e d e n r i v i e r e n . De e i l a n d e n l i g g e n m i n o f meer op r i j e n , w a a r v a n de h o o f d r i c h t i n g h a a k s op de k u s t -r i c h t i n g s t a a t . De l e n g t e - a s v a n de meeste e i l a n d e n s t a a t eveneens h a a k s op de k u s t l i j n . De e i l a n d e n b e s t a a n v r i j w e l g e h e e l u i t Jonge Z e e k l e i , t e r w i j l d i e e i l a n d e n , w e l k e aan de Noordzee h u n k o p e i n d e h e b b e n , a l d a a r d u i n e n d r a g e n .
Deze d u i n e n z i j n v r i j w e l ov;eral Jonge D u i n e n ; s l e c h t s op Schouwen l i g t m o g e l i j k o n d e r deze Jonge D u i n e n nog een s t u k k u s t w a l v a n Oud D u i n z a n d .
Een g e h e e l a n d e r b e e l d b i e d t h e t k u n s t v a k v a n Den H e l d e r t o t de Jadeboezem. H i e r w o r d t e e n z a n d i g e V/addenzee v a n de N o o r d z e e g e s c h e i d e n d o o r één r i j Vifaddeneilanden, t e r w i j l deze V^addenzee aan de b i n n e n z i j d e b e g r e n s d w o r d t d o o r een v e e n k l e i l a n d s c h a p , d a t u i t w i g t t e g e n de a c h t e r -l i g g e n d e p -l e i s t o c e n e g r o n d e n . De W a d d e n e i -l a n d e n b e s t a a n i n h o o f d z a a k u i t Jonge D u i n e n en J o n g Z e e z a n d ; s l e c h t s T e x e l k e n t e e n p l e i s t o c e n e k e r n . V o o r z o v e r b e k e n d , komt op de e i l a n d e n g e e n Duinzand o f Oud-Zeezand v o o r .
De l a n g e as v a n de e i l a n d e n l i g t e v e n w i j d i g a a n de k u s t l i j n en z i j be-z i t t e n m e e s t a l de bekende k i k k e r v i s j e s - v o r m , met e e n k o p e i n d e i n h e t w e s t e n en een s t a a r t i n h e t o o s t e n .
Het p r o b l e e m , d a t ons h i e r z a l b e z i g h o u d e n , i s , hoe deze l a n d -s c h a p p e n z i j n o n t -s t a a n e n w a a r d o o r z i c h i n de v e r -s c h i l l e n d e k u -s t v a k k e n zo t o t a a l v e r s c h i l l e n d e l a n d s c h a p p e n h e b b e n o n t w i k k e l d .
B e h a l v e v e r s c h i l l e n , m e r k e n we i n deze l a n d s c h a p p e n ook w e l ge-m e e n s c h a p p e l i j k e a s p e c t e n op. H e t v a l t d i r e c t op, d a t a l deze k u s t v a k k e n i n een o f a n d e r e vorm z o i e t s a l s een z a n d i g e k u s t w a l b e z i t t e n . Wij
z u l l e n a l l e r e e r s t de genese v a n een d e r g e l i j k e k u s t w a l m o e t e n o n d e r -z o e k e n .
§ 2. Genese v a n de kus t v / a l . V o o r z o v e r wij w e t e n b e s t a a t de bodem v a n de N o o r d z e e i n h o o f d z a a k u i t z a n d . Ook de k u s t w a l b e s t a a t u i t z a n d , d a t g r o t e o v e r e e n k o m s t v e r -t o o n -t me-t h e -t b o d e m r a a -t e r i a a l v a n de Woordzee. H e -t l i g -t d u s v o o r de h a n d , d a t de k u s t w a l d o o r de N o o r d z e e z e l v e i s g e v o r m d . V r o e g e r e o n d e r z o e k e r s ( i k noem h i e r s l e c h t s de naam T e s c h ) v a t t e n de k u s t w a l op a l s e e n " N e h r u n g " , w e l k e v a n u i t e e n v a s t p u n t ( C a l a i s ) l a n g z a m e r h a n d was u i t g e g r o e i d , w a a r b i j h e t v o o r a l , zo n i e t u i t s l u i t e n d , de s t r o m i n g v a n u i t h e t K a n a a l was, d i e men v o o r de opbouw v a n deze N e h r u n g v e r a n t w o o r d e l i j k a c h t t e . L a t e r e o n d e r z o e k i n g e n (VAN VEEN; EDELMAN, e n a n d e r e n ) h e b b e n deze o p v a t t i n g v r i j w e l o n h o u d b a a r g e m a a k t . O f s c h o o n h e t mechanisme, w a a r d o o r de zee op e e n f l a u w h e l l e n d e , z a n d i g e k u s t e e n k u s t w a l o p w e r p t , z e k e r n o g n i e t i n a l l e d e t a i l s i s o n d e r k e n d , h e l t men t e g e n w o o r d i g t o t de m e n i n g o v e r , d a t h e t i n h o o f d zaak de g o l f s l a g ( b r a n d i n g ) i s , w e l k e e e n k u s t w a l , a l t h a n s t o t op s t r a n d -h o o g t e o p b o u w t , en d a t de d u i n e n e e n w i n d v o r m i n g z i j n u i t d o o r de zee ( b r a n d i n g ) op h e t s t r a n d g e d e p o n e e r d en a l d a a r d r o o g g e w o r d e n z a n d . H e t z a n d w a a r u i t onze k u s t w a l i s s a m e n g e s t e l d , k o m t d u s v o l g e n s de h u i d i g e o p v a t t i n g e n n i e t meer u i t de b u u r t v a n G a l a i s , d o c h i s i n h o o f d z a a k a f k o m s t i g v a n de d i r e c t v o o r de k u s t w a l l i g g e n d e zeebodem. De a a n v o e r r i c h t i n g s t a a t d u s d w a r s op de k u s t , a l z a l v a n z e l f s p r e k e n d z a n d l a n g s de k u s t w o r d e n v e r p l a a t s t d o o r s t r o o m e n g o l f i n h e t w a t e r en d o o r w m d l a n g s h e t s t r a n d . . Gaan we g e m a k s h a l v e eens u i t v a n e e n r e c h t l i j n i g b o d e m p r o f i e l ( z i e f i g u u r 1 ) , Ongeveer b i j h e t p u n t A, waar de w a t e r s p i e g e l (we z i e n e v e n a f v a n eb en v l o e d ) d i t r e c h t l i j n i g b o d e m p r o f i e l s n i j d t , z a l e e n k u s t w a l o n t s t a a n . D a t w i l z e g g e n , d a t de zee b i j p u n t A z a n d op h e t s t r a n d w e r p t , w e l k z a n d a f k o m s t i g i s v a n de zeebodem e n a a n g e v o e r d w o r d t d o o r de b r a n d i n g . A a n g e z i e n de b r a n d i n g s l e c h t s o p t r e e d t i n w a t e r t o t e e n b e p a a l d e d i e p t e ( e n i n h e t a l g e m e e n g o l v e n h e t bodem-b e ^ S p n t """^ bodem-b e p a a l d e d i e p t e i n bodem-b e w e g i n g k u n n e n bodem-b r e n g e n ) b e t e k e n t d i t , d a t s l e c h t s e e n b e t r e k k e l i j k s m a l l e s t r o o k v a n de zee¬ bodem ( d e e i g e n l i j k e b r a n d i n g s z o n e ) z a n d a f s t a a t a a n h e t b o v e n w a t e r l i g g e n d e d e e l v a n de k u s t . De b r a n d i n g s z o n e w o r d t d a a r d o o r z a n d a r m e r en de bodem x n de b r a n d i n g s z o n e z a l m o e t e n d a l e n . H e t o o r s p r o n k e l i j k e r e c h t l y n i g e p r o f i e l w o r d t d a a r d o o r omgevormd i n e e n g e b o g e n p r o f i e l d a t n a a r h e t s t r a n d t o e s t e e d s s t e i l e r z a l komen t e s t a a n . I n de ' f i g u u r 1 moet h e t g e a r c e e r d e o p p e r v l a k j e a g e l i j k z i j n a a n h e t g e a r -c e e r d e o p p e r v l a k j e b . e • H e t i s d u i d e l i j k , d a t d i t p r o c e s n i e t e i n d e l o o s v o o r t k a n g a a n . De h e l l i n g v a n de bodem v o o r de k u s t w a l w o r d t n a m e l i j k v o o r t d u r e n d s t e i l e r , en t e e n i g e r t i j d z a l deze h e l l i n g zo s t e i l w o r d e n , d a t de zee e r g e e n Z ^ t w ' T b r e n g e n . E r o n t s t a a t d a n e e n e v e n w i c h t s t o e s t a n d , w a a r b i j de k u s t w a l n i e t v e r d e r g r o e i t . v..^ ïi- "T"" d u s v e r r e a a n , d a t h e t z e e n i v e a u e e n c o n s t a n t e h o o g t e had. Waj w e t e n e c h t e r , d a t g e d u r e n d e h e t H o l o c e e n de z e e s p i e g e l v o o r t -d u r e n -d t e n o p z i c h t e v a n h e t l a n -d i s g e s t e g e n . D a t w i l i n cnze f i g u u r 1 z e g g e n , d a t h e t p u n t A z i c h v o o r t d u r e n d n a a r r e c h t s v e r p l a a t s t . Gaat de k u s t w a l n u ook g e l e i d e l i ^ i k mee n a a r r e c h t s ? D i t l i j k t n i e t w e l m o g e l i j k , d a a r de a c h t e r z y d e v a n e e n e e n m a a l gevormde k u s t w a l d o o r de zee n i e t
kr^ïï
/T
^^=^§^^^11^^ ^^e^^ns g e e n z a n d meer d o o r de zee t o e g e v o e r d k r n j g t . D a a r e n t e g e n w o r d t v o o r l o p i g a a n de z e e z i j d e n o g m a t e r i a a l t o e g e -v o e r a , w a a r d o o r de k u s t w a l g r o e i t i n z e e w a a r t s e r i c h t i n g .K U S T W A L ^ ^ ^ ^ ^
A
FIGUUR H
Z E E S P - 3 A ^ Z E E S P . Z E E S P . 2 1" 'A,
^ O O R S P R O N K E L ' J K P R O F I E L K U S T W A L I IS V O L G R O E I D E N B U Al B E G I N T E E N N I E U W E K U S T -WAL I L T E G R O E I E N . K U S T W A L I I S V E R N I E T I G D E N K U S T W A L JL I S V R U W E L V O L T O O I D . M A T E R I A A L V A N I IS V O O R H E T G R O O T S T E D E E L IN H G E K O M E N .f i g u u r U I
D o o r de s t i j g i n g van de z e e s p i e g e l w o r d t de d i e p t e v o o r de k u s t w a l e c h t e r v o o r t d u r e n d g r o t e r . Omdat g o l v e n op h e t b o d e m m a t e r i a a l s l e c h t s t o t een b e p a a l d e d i e p t e i n w e r k e n , w o r d t de b r e e d t e v a n de b r a n d i n g s z o n e s t e e d s k l e i n e r . Dus moet ook, b i j s t i j g e n d e z e e s p i e g e l , de a a n v o e r v a n z a n d , dus de v o e d i n g van de k u s t w a l , s t e e d s k l e i n e r w o r d e n . B o v e n d i e n neemt de s t r a n d h e l l i n g o n d e r w a t e r v o o r t d u r e n d t o e , z o d a t h e t v o o r de zee s t e e d s m o e i l i j k e r w o r d t om m a t e r i a a l d a a r l a n g s n a a r b o v e n t e b r e n g e n . E r moet d e r h a l v e een p e r i o d e a a n b r e k e n , w a a r i n de k u s t w a l n i e t meer a a n g r o e i t , n o c h i n de b r e e d t e , n o c h i n de h o o g t e . D i t l a a t s t e i s b e l a n g r i j k . I m m e r s , de z e e s p i e g e l b l i j f t s t i j g e n en dus moet na v e r l o o p v a n t i j d de g e h e l e k u s t w a l o n d e r w a t e r komen. B o v e n deze v e r d r o n k e n k u s t w a l z a l b r a n d i n g g a a n o p t r e d e n , w e l k e de k u s t w a l o n d e r w a t e r a f b r e e k t en h e t m a t e r i a a l v e r s p r e i d t . T e n s l o t t e b l i j f t e r v a n de k u s t w a l s l e c h t s een f l a u w e v e r h e f f i n g , een l a g e r u g met z e e r f l a u w e h e l l i n g e n , op de zeebodem o v e r . Reeds v o o r d a t de k u s t w a l o n d e r w a t e r komt o n t s t a a t , n a b i j h e t i n -m i d d e l s n a a r r e c h t s v e r s c h o v e n p u n t A een n i e u w e k u s t w a l , w e l k e e e r s t goed t o t o n t w i k k e l i n g komt a l s de v o o r g a a n d e k u s t w a l a a n h e t v e r d w i j -nen i s . B i j een v o o r t d u r e n d e z e e s p i e g e l r i j z i n g z i e n we d u s , d a t de k u s t w a l z i c h n i e t g e l e i d e l i j k l a n d i n w a a r t s v e r p l a a t s t , d o c h d a t d i t een s c h o k s g e w i j s p r o c e s i s . Op g e r u i m e a f s t a n d a c h t e r de oude k u s t w a l v o r m t z i c h een n i e u w e : z i j n o p v o l g e r . I n f i g u u r 2 i s g e t r a c h t , d i t p r o c e s t e s c h e t s e n . De e e r s t e k u s t w a l z a l i n k o r t e t i j d z i j n gevormd en z a l w e i n i g m a t e r i a a l h e b b e n b e v a t . Het g r o o t s t e d e e l v a n d i t m a t e r i a a l z a l i n de t w e e d e k u s t w a l t e r e c h t z i j n gekomen, z o d a t deze tweede k u s t w a l r e e d s meer m a t e r i a a l z a l h e b b e n b e v a t dan de e e r s t e , en t e v e n s een l a n g e r e t y d n o d i g z a l h e b b e n g e h a d om t o t s t a n d t e komen. D i t p r o c e s h e r h a a l t z i c h : i e d e r e v o l g e n d e k u s t w a l b e v a t s t e e d s meer m a t e r i a a l en z i j n v o r -m i n g d u u r t l a n g e r . D o o r de v o o r t d u r e n d r i j z e n d e z e e s p i e g e l w o r d t de zeebodem a l s h e t ware a f g e s c h r a a p t en i n een k u s t w a l z i t m a t e r i a a l , d a t o o r s p r o n k e l i j k a f k o m s t i g i s v a n p l a a t s e n op de z»-ebodem, d i e t i j d e n s de v o r m i n g v a n de k u s t w a l r e e d s n i e t meer d o o r de g o l v e n w o r d e n be-r o e be-r d , omdat z i j t e d i e p z i j n komen t e l i g g e n .
U i t r e c e n t e o n d e r z o e k i n g e n (BENNEMA; JELGERSMA), w e t e n wij, d a t i n de l a a t s t e h e l f t v a n h e t H o l o c e e n de s t i j g s n e l h e i d v a n de zee v o o r t -d u r e n -d g e r i n g e r i s g e w o r -d e n . De p e r i o -d e n t u s s e n twee o p e e n v o l g e n -d e k u s t w a l l e n m o e t e n d u s , n a a r m a t e h e t H o l o c e e n v o r d e r d e , s t e e d s l a n g e r g e w o r d e n z i j n . Het z i e t e r n a a r u i t , d a t de stijgkromme v a n h e t z e e -n i v e a u a l s f u -n c t i e v a -n de t i j d e r g e -n s ee-n a s y m p t o o t h e e f t . D i t h o u d t i -n , 'V;' d a t de t o t a l e , v a n a f een b e p a a l d t i j d s t i p nog t e v e r w a c h t e n s t i j g i n g ' , s t e e d s k l e i n e r z a l w o r d e n , n a a r m a t e d i t t i j d s t i p l a t e r v a l t . W o r d t ( e c h t e r op een b e p a a l d t i j d s t i p de t o t a l e nog t e v e r w a c h t e n s t i j g i n g
{,,.,...J^
b e l a n g r i j k k l e i n e r dan de h o o g t e v a n de dan a a n w e z i g e k u s t w a l b o v e n ,z e e n i v e a u , dan z a l d i t de l a a t s t e k u s t w a l i n de r e e k s z i j n . Deze
^'"'"'A' i'^
l a a t s t e k u s t w a l " z a l nimmer meer d o o r de zee b l i j v e n d k u n n e n w o r d e niJJ''''^^'
o v e r d e k t . // Een a n a l y s e van de d i v e r s e t h a n s b e s c h i k b a r e krommen v a n de
z e e s p i e g e l r i j z i n g a l s f u n c t i e v a n de t i j d l e e r t , d a t wij t h a n s nog een t o t a l e s t i j g i n g v a n de zee mogen v e r w a c h t e n , w e l k e een b e d r a g v a n e n k e l e m e t e r s n i e t t e b o v e n g a a t . De t h a n s l a n g s h e t h:^- beschouwde k u s t v a k a a n w e z i g e k u s t w a l h e e f t o v e r a l een h o o g t e b o v e n h e t h u i d i g e g e m i d d e l d e z e e n i v e a u , w e l k e v e l e m a l e n h e t b e d r a g v a n de nog t e v e r -w a c h t e n t o t a l e z e e s p i e g e l r i j z i n g o v e r t r e f t . H i e r u i t v o l g t , d a t de t h a n s a a n w e z i g e k u s t w a l i n d e r d a a d de " l a a t s t e k u s t w a l " moet z i j n i n den z i n
v a n h e t h i e r b o v e n b e s p r o k e n e . T e v e n s m o e t e n wij aannemen, d a t z e e w a a r t s v a n deze " l a a t s t e k u s t w a l " e e r t i j d s een a a n t a l o u d e r e k u s t w a l l e n t e m e t i s g e g a a n . .§ 3. G e s c h i e d e n i s v a n de " l a a t s t e k u s t w a l " . A a n g e z i e n de zee h e t z a n d n i e t v e e l h o g e r k a n o p b r e n g e n d a n t o t h e t n i v e a u v a n h o o g w a t e r , z a l de o e r v o r m v a n deze " l a a t s t e k u s t w a l " e v e n a l s v a n a l z i j n v o o r g a n g e r s , een s t e e d s z e e w a a r t s b r e d e r w o r d e n d e z a n d p l a a t z i j n g e w e e s t , w e l k e n a a r b i n n e n t o e a f h e l d e . Op een d e r g e l i j k e z a n d p l a a t kunnen z i c h s l e c h t s d u i n e n v o r m e n op de meest b i n n e n w a a r t s e r a n d . Op de meer z e e w a a r t s g e l e g e n d e l e n v a n een d e r g e l i j k e p l a a t k u n n e n , v o o r n a m e l i j k d o o r h e t e e u w i g d u r e n d e bombarde-ment v a n d o o r de w i n d v o o r t g e z w e e p t e z a n d k o r r e l s , k i e m p l a n t j e s z i c h n a u w e l i j k s h a n d h a v e n , z e l f s a l z o u d e n h i e r z a d e n o n t k i e m e n . S l e c h t s l a n g s de r a n d v a n de a c h t e r l i g g e n d e l a g u n e i s een v o c h t i g e s t r o o k a a n w e z i g , w e l k e e n e r z i j d s h e t a a n s t u i v e n d e zand d o e t n e e r s l a a n en a n d e r -z i j d s p l a n t e n -z a d e n d o e t o n t k i e m e n . H i e r v o r m e n z i c h d e r h a l v e o r g a n o g e n e d u i n e n . I n d i e n d i t r e s u l t e e r t i n de v o r m i n g v a n een d u i n k e t e n , z a l deze d u i n k e t e n de a f w a t e r i n g v a n de v o o r l i g g e n d e p l a a t n a a r de l a g u n e b e l e m m e r e n . Z e e w a a r t s v a n de d u i n -k e t e n o n t s t a a t dan een d r a s s i , e s t r o o -k v a n v r i j a a n z i e n l i j -k e b r e e d t e
(de p l a a t h e l t z e e r f l a u w a f x ) , w e l k e op z i j n b e u r t weer een d o o r g a a n d z a n d t r a n s p o r t n a a r de d u i n k e t e n o n m o g e l i j k m a a k t e n w a a r i n t e v e n s weer g u n s t i g e v o o r w a a r d e n v o o r b e g r o e i i n g o p t r e d e n . De a c h t e r l i g g e n d e d u i n k e t e n b l i j f t v a n v e r d e r e z a n d t o e v o e r v e r s t o k e n , z o d a t h i j n i e t meer a a n -g r o e i t . De a f b r e k e n d e k r a c h t e n b l i j v e n e c h t e r op deze d u i n r e -g e l h u n w e r k i n g u i t o e f e n e n . D e r h a l v e z a l deze e e r s t e d u i n k e t e n l a n g z a a m w e r d e n a f -getiie.von, w a a r b i j t e n s l o t t e een s o o r t e v e n w i c h t s t o e s t a n d z a l o n t s t a a n w e l k e h e t b e s t e o m s c h r e v e n k a n w o r d e n a l s een l a g e r u g v a n d u i n e n met f l a u w e h e l l i n g e n . K o r t o m : de v o r m , w e l k e wij l n h e t Oude D u i n l a n d s c h a p met h e t w o o r d : s t r a n d w a l p l e g e n aan t e d u i d e n . H e t o v e r de d r o g e p l a a t s t u i v e n d e zand w o r d t g e v a n g e n aan de z e e -w a a r t s e r a n d v a n de d r a s s i g e v l a k t e , -w e l k e o n t s t a a n i s z e e -w a a r t s v a n de e e r s t e d u i n k e t e n . Aan deze r a n d k a n een tweede d u i n k e t e n o n t s t a a n , w e l k e d e z e l f d e w e r k i n g op h e t v o o r l a n d u i t o e f e n t a l s de e e r s t e d u i n -k e t e n , e n w e l -k e z e l v e een g e l i j -k s o o r t i g e o n t w i -k -k e l i n g d o o r m a a -k t t o t h e t e i n d s t a d i u m : t w e e d e s t r a n d w a l . D i t p r o c e s h e r h a a l t z i c h een a a n t a l m a l e n , w a a r d o o r t e n s l o t t e de v o l l e d i g u i t g e g r o e i d e k u s t w a l een oppervlaktereliëf v e r k r i j g t v a n l a g e d u i n r u g g e n met d a a r t u s s e n g e l e g e n b r e d e s t r a n d v l a k t e n , i n w e l k e l a a t s t e v e e n v o r m m g op k a n t r e d e n en k l e i ( v a n u i t de z e e g a t e n ) k a n w o r d e n a f ¬ g e z e t . N a a r m a t e een s t r a n d v l a k t e d i c h t e r b i j zee l i g t , l i g t z i j n o p p e r v l a k h o g e r . Ook de j o n g e r e d u i n k e t e n s l i g g e n met h u n b a s i s h o g e r dan de o u d e r e . De k u s t w a l I S n a m e l i j k een r e g r e s s i e v e v o r m i n g b i j v o o r t d u r e n d s t i j g e n d e
z e e s p i e g e l . '^^
x) V o o r de H o l l a n d s e k u s t w a l i s de h e l l i n g v a n de z a n d p l a a t , w e l k e e r de b a s i s v a n v o r m t , n a a r ruwe s c h a t t i n g z o i e t s a l s 1 : 300"
I n d i e n t e n s l o t t e e e n e v e n w i c h t s p r o f i e l i s b e r e i k t en de v o o r l i g -g e n d e , v o o r l a a t s t e k u s t w a l -g e h e e l i s o p -g e r u i m d , i s h e t e e r s t e s t a d i u m , h e t s t a d i u m v a n de s n e l l e g r o e i d o o r d w a r s t r a n s p o r t , geëindigd. A l s d a n nemen s e c u n d a i r e f a c t o r e n de o v e r h a n d . H i e r v a n i s h e t l a n g s t r a n s p o r t de b e l a n g r i j k s t e . Neemt h e t l a n g s t r a n s p o r t i n de t r a n s p o r t r i c h t i n g a f . d a n b e t e k e n t d a t e e n a a n g r o e i v a n h e t b e t r o k k e n k u s t g e d e e l t e ; neemt h e t i n de t r a n s p o r t r i c h t i n g t o e , d a n e r o d e e r t de k u s t . I n g e v o l g e h e t v e r l o o p v a n h e t t i j v e r s c h i l e n de v o r m v a n de k u s t l i j n ( b o l o f h o l ) g r o e i d e de H o l l a n d s e k u s t n a d i t e e r s t e s t a d i u m n o g a a n , t e r w i j l de N e d e r l a n d s e W a d d e n k u s t t e n g e v o l g e v a n s e c u n d a i r e i n v l o e d e n a c h t e r u i t g i n g . I n d i t tweede s t a d i u m ( d a t o v e r i g e n s t o t op h e d e n v o o r t d u u r t ) w o r d t e r a l l e e n n o g m a t e r i a a l l a n g s de k u s t v e r p l a a t s t , t e r w i j l g e e n n i e u w m a t e r i a a l meer u i t zee w o r d t a a n g e v o e r d . De g o l f s l a g w e r p t v o o r t d u r e n d e e n g e d e e l t e v a n h e t l a n g s de k u s t g e t r a n s p o r t e e r d e m a t e r i a a l op h e t s t r a n d . D i t z i j n , v e r g e l e k e n b i j h e t e e r s t e s t a d i u m , b e t r e k k e l i j k k l e i n e h o e v e e l h e d e n , w e l k e o n v o l d o e n d e z i j n om e e n n i e u w e d u i n r e g e l ( z e e r e e p ) t e vormen; a l t h a n s m e e s t a l . D o o r de w i n d l a n d w a a r t s v e r p l a a t s t , komen deze r e l a t i e f g e r i n g e h o e v e e l h e d e n zand t e r e c h t op o f t e g e n e e n v o l l e d i g b e g r o e i d e z e e r e e p (Oude D u i n e n ) . Deze z e e r e e p g r o e i t d a a r d o o r l a n d w a a r t s e n t e v e n s i n de h o o g t e . H e t r e s u l t a a t i s , d a t op h e t Oude D u i n l a n d s c h a p e e n n i e u w d u i n l a n d s c h a p komt t e l i g g e n : h e t z.g Jonge
D u i n l a n d s c h a p . ° B i j de H o l l a n d s e k u s t w a l i s d i t z e e r d u i d e l i j k t e o n d e r k e n n e n ; de enorme
b r e e d t e , w e l k e de Jonge D u i n e n h i e r soms i n n e m e n z a l mede v e r o o r z a a k t z i j n d o o r de mens, d i e de n a t u u r l i j k e b e g r o e i i n g v a n de d u i n e n v e r n i e l d e e n zodoende de v e r s t u i v i n g i n de h a n d w e r k t e . De W a d d e n k u s t e r o d e e r d e , w a a r b i j h e t Jonge D u i n l a n d s c h a p v o o r t d u r e n d v e r d e r o v e r h e t Oude D u i n l a n d s c h a p i n l a n d w a a r t s e r i c h t i n g werd v e r p l a a t s t H e t a a n de z e e z i j d e b l o o t k o m e n d e Oude D u i n z a n d w e r d b i j de e r o s ^ ge-d e e l t e l i j k z i j ge-d e l i n g s l a n g s ge-de k u s t a f g e v o e r ge-d e n g e ge-d e e l t e l i j k l a n ge-d w a a r t s v e r p l a a t s t t e r v o e d i n g v a n h e t Jonge D u i n l a n d s c h a p . Thans i s op de W a d d e n e i l a n d e n g e e n s p o o r meer o v e r v a n h e t Oude D u i n l a n d s c h a p . Onze z i e n s w i j z e komt i n h e t k o r t op h e t v o l g e n d e n e e r . I n h e t e e r s t e s t a d i u m w e r d e n i n b e t r e k k e l i j k k o r t e t i j d r e u s a c h t i g e h o e v e e l h e d e n zand ( a c c u m u l a t i e u i t o u d e r e k u s t w a l l e n ) i n d w a r s r i c h t i n g a a n g e v o e r d ; h i e r u i t w e r d e e n b r e d e , l a g e k u s t w a l g e v o r m d met d o o r b r e d e s t r a n d v l a k t e n g e s c h e i d e n , l a g e , a l s h e t ware o n d e r o n t w i k k e l d e s t r a n d -w a l l e n . I n h e t t-weede s t a d i u m -was de z a n d t o e v o e r g e r i n g en h i e r u i t o n t s t o n d h e t hoge, Jonge D u i n l a n d s c h a p , d a t h e t Oude D u i n l a n d s c h a p
g e d e e l t e l i j k o v e r d e k t . ^ _ A l d u s de o n t w i k k e l i n g i n g r o t e l i j n e n , w a a r b i j w e l b e w u s t w o r d t a f -g e z i e n v a n a l l e r l e i v e r s t o r i n -g e n e n o n r e -g e l m a t i -g h e d e n , v e r o o r z a a k t d o o r de z e e g a t e n , d o o r s t o r m v l o e d e n e t c . _§ 4. De Lagune a c h t e r de k u s t w a l . A a n g e z i e n h e t a c h t e r l a n d n a a r de zee moet a f w a t e r e n , k a n de k u s t -w a l n i e t v o l l e d i g g e s l o t e n z i j n . E r z i t t e n o p e n i n g e n i n de z e e g a t e n en d o o r deze z e e g a t e n s t a a t de N o o r d z e e i n v e r b i n d i n g met de a c h t e r de k u s t w a l z i c h b e v i n d e n d e l a g u n e . vnm^ f * ^T^^ m a t e r i a a l ( z a n d en s l i b ) d a t i n h e t z e e w a t e r a a n w e z i g i s , komt d o o r de z e e g a t e n de l a g u n e b i n n e n en z a l , n a a r m a t e de s t r o o m s n e l h e i d a f n e e m t , m deze l a g u n e n e e r s l a a n . H e t g r o f s t e m a t e r i a a l s e d i m e n
-t e e r -t reeds d i c h -t bij de zeega-ten, -t e r w i j l h e -t f i j n s -t e m a -t e r i a a l word-t
^ nlnTZn 1 k u s t der lagune en tevens op de v a n e e n .
d i P n f ! . ? algemeen s t e l l e n , d a t de s e d i m e n t a t i e de gemiddelde ecïïer ^^^"'^ doet afnemen. De s t i j g i n g van h e t zeeniveau, van sekmPnï S^'"^!^^^!^^ ^"P^e toenemen. De gemiddelde s n e i h e i d
I t L T n t l Z T ,
'^''''^'T
hangt met name n i e t a f van des t ^ g s n e l h e i d van de zee. I n d i e n de s t ^ g s n e l h e i d van d e " g r o t e r i s dan de s n e l h e i d , waarmede de bodem van de lagune gemiddeld door n ^ o i f d r O r / ^ r "P^^^-^'^' lagunf een'wadde^ e e ! Felice n o o i t d r o o g v a l t . I s e c h t e r de s t i j g s n e l h e i d van de zee k l e i n e r dan de
TnT.tt . . - ^ i - n t a t i e s n e l h e i d , dan z a l de bodem van de lagune ïe e n i g e r t i j d boven water moeten komen. Het e e r s t e was vermoedelijk het g e v a l met de lagunes, welke i n h e t oud-Holoceen b e s t l n d e n l h e f l a a g s t e geschiedde met de lagunes u i t h e t j o n g s t e Holoceen. Met d^ lagune welke b e s t a a n h e e f t a c h t e r onze " l a a t s t e k u s t w a l " was d i t z e k S S^t g e v a l . Deze lagune veranderde op den duur i n een s o o r t WaddeÏzee waar-xn zandige p l a t e n over grote u i t g e s t r e k t h e i d t e n m i n s t e bij laagwa^er
• nZT^^]"^'- ^^^S^^^'^^ P l ^ * ^ - nauwelijks meer door de z f l ve^der opgehoogd bij normaal weer; d i t g e s c h i e d t s l e c h t s nog bij hoge v L I d e n en v o o r a l bij s t o r m v l o e d e n . De s e d i m e n t a t i e geschied? dSn b ^ v o o r b e e l d i n % leTk^ÏÏde:.'^'^"'^ " S t u r m f l u t s c h i c h t u n g " en h e t resultïlï^^ori'n
..a+J^tt""^ "^^^ ^^^^^^ proces, en v o o r a l a l s de lagune over g r o t e u i t -g e s t r e k t h e d e n droo-g -gaat v a l l e n , v e r m i n d e r t de "komber-gin-g" ?an diï waddengebied v o o r t d u r e n d . Er i s dus steeds minder wate? n o d i g om deze kom b j eb t e v u l l e n en bij v l o e d t e l e d i g e n . Daarctoor neemt h e f vermogen
i
:bier
::s
::u;e:d
^s.^^^ ^^^^-^^
-
- -eïs?.
d r o ^ i ^ ^ ' ' ' p e r i o d e , a l s reeds g r o t e d e l e n van h e t g e b i e d b l i j v e n d d r o o g v a l l e n en de g e u l e n en zeegaten i n hun vermogen s t e r k a c h t e r u i ? zijn gegaan, z a l h e t m i l i e u a c h t e r de k u s t w a l brak worden en uiteïnde l ^ k g r o t e n d e e l s .vergaan i n een z o e t w a t e r m i l i e u . u i t e m d e
-2 o e L n " ' D e ' e i n d L ' ' ; ^ ' / ' ^^^^^^ ^^^^ - e n
f f t e i n d t o e s t a n d van d i t gebied wordt een met een veendek overdek te k w e l d e r , dus een veenlandschap, doorsneden door de r e s t i n t e n van
^ : r H t ' : e : : i 1 ' f r ' / r "^^^^'^^^ ^^^^^^ aangenomerv^n e ^ ^ S v i e
-ren. Het veenland l i g t t e n s l o t t e op v e l e p l a a t s e n zo hoog, d a t de zee er v r u w e l nimmer meer overheen komt. Aan de zeezijde wordf d i t
veen-e : S \ ^ S g veen-e ^ —
ï . ^ - -
''-'^
— - - . e s c h e ^ ^ r d o o r.eS^kSïïi-^LSf
-
b - e
^ - f i s : ;
sïïtroif h i r
o p p e r v l a k t e v e e n l i g g e n k w e l d e r a c h t i g e a f z e t t i n g e n (duB k l e i i V e a J ' e t t ^ i-f
t t S i r ^ i r
"^''^ "^^^''^^'^
'P z i n d i g e m a i i l n e2- "
z e t t i n g e n . D i t zandige pakket wordt aan de onderzijde begrensd doorg e i s ; ? i
: : : r r
"
-
-
-
^
: : i ' , t 7 A e iW a a r u i t bestond namelijk d i e bodem van de lagune a c h t e r de " l a a t s t e
nn,!wT 7 ! " ^ ^ ' ' o o r s p r o n k e l i j k e p l e i s t o c e n e oppervïakV M t i s
nauwelijks denkbaar. Bij de aanvang van h e t Holoceen l a g n a m l l ^ ' h e t
lou llT.T" o p p e r v l a k i n de omgeving, d i e l a t e r de " i f a t s t e ïagune" zou worden, zeer v e r v e r w i j d e r d van de kust. Het b l i j k t , d a t reeds op de van de zee a f l i g g e n d e l a n d o p p e r v l a k z i c h een veenlaag h e e f t o n l w i k k e l d .
Deze v e e n l a a g noemen wij h e t b a s i s v e e n ; h i j moet z i c h e e r t i j d s h e b b e n u i t g e s t r e k t t o t n a b i j de t o e n m a l i g e , v e e l v e r d e r d a n t h a n s w e s t w a a r t s l i g g e n d e k u s t l i j n . Of, om n a d e r t e p r e c i s e r e n , t o t i n de n a b i j h e i d v a n de b i n n e n w a a r t s e k u s t l i j n v a n de " e e r s t e l a g u n e " , w e l k e z i c h a c h t e r de " e e r s t e k u s t w a l " h e e f t g e v o r m d . Deze k u s t l i j n h e e f t z i c h v o o r t d u r e n d , l a n d i n w a a r t s v e r p l a a t s t . D a a r b i j s t i e r v e n v o o r t d u r e n d de o n d e r deze k u s t l i j n l i g g e n d e d e l e n v a n h e t b a s i s v e e n a f e n z i j w e r d e n b e d e k t d o o r de s e d i m e n t e n , d i e t e l k e n s i n de e l k a a r o p v o l g e n d e l a g u n e s w e r d e n a f g e z e t . P e r i o d i e k vormde z i c h op de b i n n e n w a a r t s e k u s t l i j n v a n e e n l a g u n e e e n n i e u w e k u s t w a l . I n h e t a l g e m e e n z a l e e n d e r g e l i j k e n i e u w e k u s t w a l l i g g e n op h e t v e r d r o n k e n en m i s s c h i e n r e e d s met een l a a g m a r i e n e w a d s e d i m e n t e n b e d e k t e b a s i s v e e n . Z e e w a a r t s v a n de k u s t w a l z a l e c h t e r d o o r de b r a n d i n g h e t b a s i s v e e n w o r d e n o p g e r u i m d , o p d a t h e t o n d e r l i g g e n d e p l e i s t o c e n e zand g e b r u i k t k a n w o r d e n v o o r de opbouw v a n de n i e u w e k u s t w a l . I n de l a g u n e a c h t e r deze n i e u w e k u s t w a l z u l l e n op h e t a f g e s t o r v e n b a s i s v e e n m a r i e n e s e d i m e n t e n w o r d e n a f g e z e t . I n h e t O u d - H o l o c e e n z i j n d i t u i t s l u i t e n d s e d i m e n t e n , w e l k e o n d e r w a t e r w o r d e n a f g e z e t , omdat de z e e s p i e g e l t e s n e l s t i j g t om d r o o g v a l l e n v a n de bodem v a n de l a g u n e m o g e l i j k t e doen z i j n . Aan de r a n d e n , dus v o o r a l t e r
p l a a t s e waar i n de t o e k o m s t de v o l g e n d e k u s t w a l z a l o n t s t a a n , z i j n deïo s e d i m e n t e n k l e i i g e r dan i n h e t m i d d e n v a n de l a g u n e . D i t w o r d t i n h e t J o n g - H o l o c e e n a n d e r s . Dan w o r d t h e t n a m e l i j k m o g e l i j k , d a t i n e e n l a g u n e raet a l l e e n o n d e r w a t e r s e d i m e n t e n w o r d e n a f g e z e t , d o c h d a t ook k w e l d e r -v o r m i n g o p t r e e d t e n , -v o o r a l i n de j o n g s t e p e r i o d e -v a n h e t H o l o c e e n , k a n deze k w e l d e r v o r m i n g ook n o g g e v o l g d w o r d e n d o o r v e e n v o r m i n g . Een n i e u w e k u s t w a l i n deze p e r i o d e k a n dus komen t e l i g g e n op e e n p a k k e t , d a t v a n b o v e n n a a r o n d e r e n b e s t a a t u i t v e e n , k w e l d e r , k l e i i g e
v;ad-a f z e t t i n g e n , z v;ad-a n d i g e o n d e r w v;ad-a t e r v;ad-a f g e z e t t e m v;ad-a r i e n e s e d i m e n t e n , b v;ad-a s i s v e e n , P l e i s t o c e e n . A c h t e r d i e k u s t w a l v o r m t d i t p a k k e t de bodem v a n de z i c h vormende n i e u w e l a g u n e . I n deze l a g u n e k a n weer e e n c y c l u s v a n m a r i e n e a f z e t t i n g e n met d a a r o p v e e n v o r m i n g o p t r e d e n . De v o l g e n d e k u s t w a l z a l dan e e n l a g u n e h e b b e n , i n w e l k s bodem r e e d s d r i e v e e n l a g e n v o o r k o m e n
( w a a r t u s s e n m a r i e n e s e d i m e n t e n ) . D i t z i j n twee i n e e n l a g u n e gevormde v e e n l a g e n en één l a a g b a s i s v e e n . S t e l d a t de l a g u n e met d r i e v e e n l a g e n i n z i j n bodem de " l a a t s t e l a g u n e " i s , dan z a l op d i t p a k k e t n o g een-m a a l e e n c y c l u s v a n een-m a r i e n s e d i een-m e n t , g e v o l g d d o o r een v e e n l a a g w o r d e n a f g e z e t . H e t p r o f i e l i n de v o l l e d i g v e r l a n d e " l a a t s t e l a g u n e " k a n d a n v i e r v e e n l a g e n v e r t o n e n , n a m e l i j k h e t o p p e r v l a k t e v e e n , twee i n v r o e g e r e l a g u n e s gevormde en n a d e r h a n d v e r d r o n k e n v e e n l a g e n en één b a s i s v e e n . De v e e n g r o e i i n e e n v e r l a n d e n d e o f g e d e e l t e l i j k v e r l a n d e n d e l a g u n e g a a t o n d e r meer u i t v a n h e t l e v e n d e v e e n l a n d s c h a p , d a t op h e t v a s t e -l a n d a a n w e z i g i s . De -l a g u n a i r e v e e n -l a g e n z i t t e n dus a a n de -l a n d z i j d e v e r b o n d e n a a n h e t l a n d v e e n , d a t s t e e d s o n g e s t o o r d h e e f t k u n n e n d o o r g r o e i e n . De t u s s e n deze v e e n l a g e n a a n w e z i g e m a r i e n e l a g e n ( w a d a f z e t -t i n g e n ) w i g g e n d a n a a n de l a n d z i j d e u i -t i n h e -t v e e n . I n f i g u u r 3 i s e e n d e r g e l i j k ( t h e o r e t i s c h ) p r o f i e l s c h e m a t i s c h g e s c h e t s t . Een zo v o l l e d i g p r o f i e l v i n d t men e c h t e r i n v / e r k e l i j k h e i d bijna n o o i t t e r u g . H e e s t a l z i j n e r b o v e n h e t b a s i s v e e n n o g s l e c h t s één o f twee v e e n l a g e n a a n w e z i g . Z o a l s b e k e n d , h e e f t men l a n g e t i j d h e t o n t s t a a n v a n m e e r d e r e v e e n l a g e n b o v e n e l k a a r , w a a r t u s s e n m a r i e n e a f z e t t i n g e n voorkwamen, w i l l e n v e r k l a r e n d o o r g r o t e s c h o m m e l i n g e n i n de r e l a t i e v e z e e s t a n d . De h i e r g e g e v e n o n t s t a a n s w i j z e v a n e e n d e r g e l i j k p r o f i e l l i j k t meer i n o v e r e e n s t e m m i n g met de moderne i n z i c h t e n i n z a k e de r e l a t i e v e b e w e g i n g e n v a n h e t z e e n i v e a u .
M e r k e n we n o g s l e c h t s op, d a t de v e e n l a g e n , w e l k e o n d e r h e t o p p e r v l a k t e v e e n v o o r k o m e n , t i j d e n s e e n m a r i e n e t r a n s g r e s s i e z i j n v e r d r o n k e n e n d a t z i j d i e n t e n g e v o l g e t h a n s z o u t b e v a t t e n . H e t z i j n z o u t -houdende v e e n l a g e n , d i e l a t e r d o o r de mens w e l z i j n o n t g o n n e n ( m o e r n e r i n g ) . § 5» V o l g r o e i d en o n v o l g r o e i d l a n d s c h a p . I n h o o f d z a a k d o o r d a t de s t i j g i n g v a n de z e e s p i e g e l z i c h s t e e d s l a n g z a m e r h e e f t v o l t r o k k e n , k o n e r l a n g s de k u s t e e n l a n d s c h a p o n t s t a a n , d a t a l s e e n e i n d t o e s t a n d mag w o r d e n beschouwd. Langs de o u d e r e g r o n d e n l i g t e e n b r e d e s t r o o k v e e n l a n d , d o o r s n e d e n d o o r r i v i e r e n e n r i v i e r t j e s , t e r w i j l d i t v e e n l a n d aan de b u i t e n z i j d e d o o r e e n z a n d i g e k u s t w a l b e
s c h e r m d w o r d t t e g e n de d i r e c t e a a n v a l v a n de z e e . Wij z u l l e n d i t l a n d -schap i n h e t v e r v o l g met de naam " v o l g r o e i d k u s t l a n d s c h a p " a a n d u i d e n . Het i s i n h o o f d z a a k o n t s t a a n i n h e t J o n g - f l o l o c e e n en h e e f t z i j n b e s l a g g e k r e g e n i n h e t S u b - B o r e a a l e n h e t S u b - A t l a n t i c u m . H e t b l i j k t , d a t t h a n s d i t v o l g r o e i d e l a n d s c h a p l a n g s g r o t e g e d e e l -t e n v a n h e -t d o o r ons beschouwde k u s -t v a k v a n de N o o r d z e e n i e -t a a n w e z i g i s . Men v i n d t h e t , h o e w e l n i e t o n g e s c h o n d e n , i n h o o f d z a a k n o g t e r u g l a n g s de B e l g i s c h e k u s t en op h e t v a s t e l a n d v a n de p r o v i n c i e s N o o r d -en Z u i d h o l l a n d . H e t i s b e w i j s b a a r , o f a l t h a n s a a n n e m e l i j k t e mak-en, d a t h e t e e n m a a l i n Z e e l a n d a a n w e z i g g e w e e s t moet z i j n . ^ ) I n h e t h u i -d i g e W a -d -d e n g e b i e -d i s e r t h a n s e c h t e r g e e n s p o o r meer v a n t e o n t -d e k k e n . H i e r r i j s t de v r a a g , o f h e t v o l g r o e i d e l a n d s c h a p e e n m a a l i n h e t Waddengeb i e d a a n w e z i g was. Zo j a , d a n moet h e t d o o r m e n s e l i j k i n g r i j p e n v e r -n i e t i g d z i j -n . Zo -nee-n, d a -n moet de o -n t w i k k e l i -n g t o t v o l g r o e i d l a -n d s c h a p h i e r t e e n i g e r t i j d s t e r k v e r t r a a g d o f a f g e b r o k e n g e w e e s t z i j n . I n d e r d a a d t r e e d t e r i n de v o l l e d i g e o n t w i k k e l i n g s l i j n e e n moment op, w a a r i n de v o o r t z e t t i n g n i e t o n d e r a l l e o m s t a n d i g h e d e n g e w a a r -b o r g d s c h i j n t . D i t i s h e t moment, d a t op de z a n d i g e p l a t e n i n de t o t Waddenzee g e w o r d e n l a g u n e k w e l d e r s m o e t e n w o r d e n g e v o r m d . Of d i t a l dan n i e t g e b e u r t h a n g t v e r m o e d e l i j k a f v a n de s l i b r i j k d o m v a n h e t w a t e r i n de Waddenzee. I s e r t e w e i n i g s l i b , d a n z e t de k w e l d e r v o r r a i n g op de p l a t e n i n h e t c e n t r a l e d e e l v a n e e n Waddenzee n i e t d o o r ; h e t b l i j f t dan b i j e e n k w e l d e r v o r m i n g l a n g s de r a n d e n , w e l k e s l e c h t s z e e r l a n g zaam v o r d e r t ( b e h a l v e i n u i t g e s p r o k e n inliaramen). D i t i s e i g e n l i j k h e t -geen wij i n de h u i d i g e Waddenzee waarnemen. De e c h t e , s l i b r i j k e Wadden, waar men t o t a a n de knieën i n k a n w e g z a k k e n , l i g g e n v r i j w e l u i t s l u i t e n d l a n g s de r a n d e n , dus v l a k o n d e r de e i l a n d e n e n d i c h t l a n g s de k u s t v a n h e t v a s t e l a n d . En d a t n i e t eens o v e r a l . Op de z a n d p l a t e n i n h e t c e n -t r a l e d e e l v a n de Wadden v i n d -t men n a u w e l i j k s s l i b , ook n i e -t op de p l a t e n , w e l k e b i j gewoon h o o g w a t e r d r o o g b l i j v e n . Op e n k e l e p l a a t s e n t r a c h t e e n m o s s e l b a n k z i c h t e h a n d h a v e n en s l i b t e v a n g e n ; d o c h e e n g r o t e v o o r t g a n g i n d i t p r o c e s i s n i e t waarneembaar. V e e l a l w o r d e n d e r g e l i j k e m o s s e l b a n k e n na v e r l o o p v a n t i j d weer d o o r e e n meanderende g e u l o p g e r u i m d ; h e t d a a r b i j vrijkomende s l i b w o r d t i n h o o f d z a a k i n de r i c h t i n g v a n h e t v a s t e l a n d v e r p l a a t s t en komt d a a r t o t a f z e t t i n g . ^ ) H i e r o p k a n t h a n s o n m o g e l i j k d i e p e r w o r d e n i n g e g a a n . I k hoop n o g eens e e n s t u d i e t e k u n n e n l a t e n v e r s c h i j n e n , w e l k e i k o v e r de h i s t o r i s c h - g e o g r a f i s c h e o n t w i k k e l i n g v a n d i t g e b i e d heb g e m a a k t .
I k b e n g e n e i g d a l s h y p o t h e s e t e s t e l l e n , d a t i n h e t h u i d i g e W a d d e n g e b i e d n o o i t een " v o l g r o e i d l a n d s c h a p " a a n w e z i g i s g e w e e s t . Het k o n z i c h n i e t o n t w i k k e l e n t e n g e v o l g e v a n een p r i m a i r e s l i b a r m o e d e v a n h e t w a t e r , d a t i n deze o m g e v i n g i n de l a g u n e c i r c u l e e r d e . D i t i n t e g e n s t e l l i n g met de meer z u i d e l i j k g e l e g e n l a g u n e , w a a r v o l d o e n d e s l i b i n h e t w a t e r a a n w e z i g was om h e t v o l g r o e i d e l a n d s c h a p t e d o e n o n t s t a a n . Vanwaar d i t v e r s c h i l i n s l i b g e h a l t e ? I k z o u e r op w i l l e n w i j z e n , d a t i n h e t z u i d e l i j k d e e l v a n de k u s t een a a n t a l g r o t e r i v i e r e n u i t -monden, de S c h e l d e , de Maas en de R i j n , d i e g r o t e h o e v e e l h e d e n s l i b a f v o e r e n . V o o r a l de S c h e l d e , d a a r deze u i t een lössgebied k o m t . I n de n o o r d e l i j k e l a g u n e monden v o o r e e r s t g e e n ^ r o t e r i v i e r e n u i t (de b e l a n g r i j k s t e i s de Eems), t e r w i j l deze r i v i e r e n , men z o u h a a s t z e g g e n , u i t m u n t e n d o o r hum armoede a a n s l i b . Hun s t r o o m g e b i e d e n b e s t a a n i n h o o f d -zaak u i t z a n d g r o n d e n en v e e n g r o n d e n en k u n n e n dan ook n i e t v e e l s l i b l e v e r e n . I n e n t e r w e e r s z i j d e n v a n h e t m o n d i n g s g e b i e d v a n R i j n , Maas e n S c h e l d e i s i n de l a g u n e een v o l g r o e i d l a n d s c h a p o n t s t a a n . I n en t e r w e e r s z i j d e n v a n de m o n d i n g s g e b i e d e n d e r s l i b a r m e , k l e i n e r e r i v i e r e n a l s Oude I J s s e l , O v e r i j s e l s e V e c h t , L i n d e , Marne, L a u w e r s , Hunze, F i v e l , Eems en hoe ze meer mogen h e t e n , i s h e t v o l g r o e i d e l a n d s c h a p n i e t a a n -w e z i g . O p m e r k e l i j k i n d i t v e r b a n d i s de s n e l l e r e g e n e r a t i e v a n h e t d o o r m o e r n e r i n g g r o n d i g v e r w o e s t e " v o l t o o i d e l a n d s c h a p " v a n Z e e l a n d ; onge-t w i j f e l d m o g e l i j k g e w e e s onge-t d o o r de p r i m a i r e s l i b r i j k d o m v a n h e onge-t S c h e l d e w a onge-t e r . W e l i s w a a r h e e f t de mens deze a a n s l i b b i n g e n d o o r i n d i j k i n g e n v e i l i g g e -s t e l d , d o c h e e n d e r g e l i j k e o n t w i k k e l i n g i -s t o c h e i g e n l i j k i n h e t Waddeng e b i e d o n d e n k b a a r . De l a n d w i n s t i s h i e r , o n d a n k s i n t e n s i e v e l a n d a a n -w i n n i n g s -w e r k e n , t o c h a l t i j d b e t r e k k e l i j k g e r i n g . Aan de w a d d e n k u s t v a n de W a d d e n e i l a n d e n h e b b e n l a n d a a n w i n n i n g s w e r k e n h e e l w e i n i g s u c c e s g e h a d . Men k r i j g t de i n d r u k , d a t de nog a l d a a r a a n w e z i g e k w e l d e r s e e r d e r l a n g z a a m w o r d e n a f g e b r o k e n dan d a t z i j a a n g r o e i e n . De d o o r ons g e s t e l d e h y p o t h e s e l i j k t dus w e l a a n n e m e l i j k . Wij o n t v e i n z e n ons e c h t e r n i e t , d a t z i j o m v e r g e w o r p e n z o u w o r d e n , i n -d i e n bewezen k a n w o r -d e n , -d a t i n h e t c e n t r a l e -d e e l v a n -de Wa-d-denzee e e n m a a l z o i e t s a l s e e n v o l g r o e i d l a n d s c h a p a a n w e z i g g e w e e s t i s .
Hoe z o u men d i t k u n n e n bewijzen? V o o r e e r s t d o o r g e o l o g i s c h e en a r c h e o l o g i s c h e f e i t e n , d u s : " v a n u i t de bodem". Ten tweede d o o r h i s t o r i s c h e f e i t e n , d u s : " v a n u i t b o e k e n en k a a r t e n " .
H e t l i j k t n i e t a a n n e m e l i j k d a t men e r o o i t n o g i n z a l s l a g e n om " v a n u i t de bodem" v o o r h e t c e n t r a l e d e e l v a n de Waddenzee a a n t e t o n e n , d a t h i e r eenmaal een " v o l g r o e i d l a n d s c h a p " h e e f t b e s t a a n . I n d i e n h e t e r e e n m a a l g e w e e s t i s , i s h e t immers v o l k o m e n v e r d w e n e n . Het z o u e c h t e r d e n k b a a r z i j n , d a t l a n g s i n d i r e c t e weg nog i e t s bewezen k a n w o r d e n u i t b e p a a l d e a f z e t t i n g e n l a n g s de r a n d e n v a n de Waddenzee. Wij z u l l e n h i e r o p n i e t d i e p e r i n g a a n , d o c h wij v e r m e l d e n s l e c h t s , d a t h e t e r , v o o r z o v e r t h a n s b e k e n d , n i e t n a a r u i t z i e t , d a t op deze wijze o o i t h e t b e d o e l d e bewijs z a l k u n n e n w o r d e n g e l e v e r d . E e r d e r h e t t e g e n -d e e l . De v o r m i n g v a n een l a n -d s c h a p a l s B a r r a -d e e l , -de a a n w e z i g h e i -d v a n een r u d e k u s t w a l o f i e t s d e r g e l i j k s , d w a r s d o o r W e s t e r g o , e e n v o r m i n g a l s de M i d d e l z e e , de v o o r m a l i g e a a n w e z i g h e i d v a n e e n P i v e l -boezem, om s l e c h t s e n k e l e d i n g e n t e noemen, wijzen b e p a a l d n i e t op de a a n w e z i g h e i d i n v r o e g e r t i j d v a n een v o l g r o e i d l a n d s c h a p i n h e t Wadden-z e e g e b i e d .
§ 6. H i s t o r i s c h e g e g e v e n s o v e r h e t W a d d e n g e b i e d .
De h i s t o r i s c h e g e g e v e n s o v e r h e t Waddengebied z i j n h e l a a s z e e r s c h a a r s en m e e s t a l v r i j v a a g . De v r o e g s t e b e r i c h t e n d a t e r e n u i t de Romeinse t i j d ,
T a c i t u s b e s c h r i j f t een t o c h t v a n G e r m a n i c u s n a a r de Eems. De heen-r e i s g i n g i n d heen-r i e p a heen-r t i j e n , C a e c i n a g a a t met 40 c o h o heen-r t e n d w a heen-r s d o o heen-r h e t g e b i e d d e r B r u k t e r e n r e c h t s t r e e k s n a a r de Eems. Pedo b r e n g t de c a v a l e r i e d o o r h e t g r e n s g e b i e d d e r F r i e z e n , ook o v e r l a n d , n a a r de Eems. G e r m a n i -cus z e l f t r a n s p o r t e e r t 4 l e g i o e n e n met v a a r t u i g e n " o v e r de m e r e n "
(Ann. 1 - 6 0 ) . De t e r u g r e i s v e r l o o p t a l s v o l g t . C a e c i n a g i n g l a n g s d e z e l f d e weg t e r u g a l s h i j gekomen was. Idem G e r m a n i c u s . Een d e e l v a n de r u i t e r i j k r e e g b e v e l , l a n g s de k u s t v a n de Oceaan, n a a r de Rijn t e t r e k k e n ( A n n . 1 - 6 3 ) . G e r m a n i c u s e c h t e r s t e l d e v a n de 4 l e g i o e n e n , d i e h i j p e r s c h i p h a d a a n g e v o e r d , twee s t u k s o n d e r b e v e l v a n V i t e l l i u s ,
t e n e i n d e ze l a n g s de weg o v e r l a n d t e l e i d e n , o p d a t zodoende de v l o o t met m i n d e r d i e p g a n g o v e r de zee v o l o n d i e p t e n k o n v a r e n , o f bi,1 eb
m i n d e r v a s t z o u komen t e z i t t e n ( A n n . 1 - 7 0 ) ^ Men moet h i e r u i t h a a s t w e l opmaken, d a t de v l o o t w e r d v e r v o e r d o v e r de Waddenzee ("de zee v o l o n d i e p -t e n " ) . V i -t e l l i u s h a d a a n v a n k e l i j k e e n -t o c h -t , d i e op d r o g e bodem o f b i j s l e c h t s m a t i g opkomende v l o e d o n g e s t o o r d v e r l i e p ; maar w e l d r a k r e e g d o o r h e t o p s t e k e n v a n de w i n d , i n c o m b i n a t i e met h e t n a c h t e v e n i n g s -g e s t e r n t e , w a a r d o o r de o c e a a n h e t meest p l e e -g t t e z w e l l e n ( b l i j k b a a r i s h e t s p r i n g t i j b e d o e l d ) , de c o l o n n e h e t zwaar t e v e r a n t w o o r d e n . A l l e l a n d werd o v e r s t r o o m d ; één u n i f o r m a s p e c t b o d e n z e e , k u s t e n v e l d e n .... A l l e s werd met g e l i j k g e w e l d o v e r s p o e l d . E i n d e l i j k s l a a g d e V i t e l l i u s e r i n , z i c h d o o r t e w o r s t e l e n n a a r h o g e r g e l e g e n t e r r e i n . H e t d a g l i c h t s c h o n k h u n de v a s t e bodem weer en men d r o n g d o o r t o t de r i v i e r de V i d r u s ( i n de t e k s t s t a a t : V i s u r g i s • de Wezer, maar d i t k a n n i e t j u i s t z i j n . D i t moet z i j n : de V i d r u s , w e l k e i n d e r d a a d t u s s e n Eems en
Rijn l a g e n d i e b i j C a l l a n t s o o g i n de Noordzee u i t m o n d d e ) w a a r h e e n G e r m a n i cus met z i j n v l o o t was g e k o e r s t . D a a r o p w e r d e n de l e g i o e n e n weer i n
-g e s c h e e p t .
D i t v e r h a a l i s t e n a a n z i e n v a n de v r a a g d i e ons h i e r b e z i g h o u d t , t a m e l i j k v a a g . Wij w e t e n n i e t , l a n g s w e l k e weg V i t e l l i u s z i j n t r o e p e n t e r u g v o e r d e . Men z o u k u n n e n v e r o n d e r s t e l l e n , d a t z i j l a n g s h e t s t r a n d , dus l a n g s de k u s t w a l l i e p e n , omdat ze b i j de V i d r u s (mond?) u i t k w a m e n . A n d e r z i j d s l i j k t d i t v r e e m d , omdat u i t de v a a r t o c h t v a n G e r m a n i c u s
s c h i j n t t e v o l g e n , d a t e r e e n Waddenzee b e s t o n d . Dan moet e c h t e r de k u s t w a l d o o r b r o k e n z i j n g e w e e s t d o o r z e e g a t e n e n h e t l i j k t n i e t m o g e l i j k , dat e e n l e g e r deze z e e g a t e n p a s s e e r d e . V i t e l l i u s i s dus w a a r s c h i j n l i j k l a n g s de k u s t v a n h e t v a s t e l a n d g e g a a n . Op de heenweg v o l g t de r u i t e r i j ook
een weg o v e r l a n d , w e l k e o m s c h r e v e n w o r d t a l s : " d o o r h e t g r e n s g e b i e d d e r F r i e z e n " . De V i d r u s , ( w a a r v a n b i j a n d e r e s c h r i j v e r s s l e c h t s de u i t -m o n d i n g i n de Noordzee w o r d t genoe-md) -moet, w i l de l a a t s t e o p v a t t i n g j u i s t z i j n , d a n ook v e r l a n d i n w a t r t s nog zo g e h e t e n h e b b e n ; h e t i s v e r m o e d e l i j k de O v e r i j s s e l s e V e c h t . W a a r s c h i j n l i j k w e r d e n de twee l e g i o e n e n v a n V i t e l l i u s dus e r g e n s b e z u i d e n S t a v o r e n weer a a n b o o r d genomen, w a a r o p de s c h e p e n " o v e r de m e r e n " e n o v e r de I J s s e l n a a r h e t t a n a a l v a n DrusuE ( I J s s e l t u s s e n D o e s b u r g e n W e s t e r v o o r t ) v o e r e n n a a r de Rijn en t e r u g n a a r h u n u i t g a n g s p u n t : h e t e i l a n d d e r B a t a v e n ( B e t u w e ) .
G e r m a n i c u s h e e f t nog een t w e e d e e x p e d i t i e n a a r de Eems g e d a a n . D a a r t o e w e r d een v l o o t v a n meer dan d u i z e n d s c h e p e n gebouwd. De h e e n -r e i s g a a t ( w e e -r ) v i a de D -r u s u s g -r a c h t en " v a n d a a -r o v e -r de m e -r e n en de Oceaan n a a r de Eems". Mag men u i t h e t g e b r u i k v a n h e t w o o r d "Oceaan" opmaken, d a t de v l o o t d i t m a a l b u i t e n o m v o e r ? M i s s c h i e n h a d men u i t de v o r i g e e x p e d i t i e g e l e e r d , d a t h e t v a r e n o v e r de Waddenzee d o o r de o n d i e p t e n b e z w a a r l i j k was ( A n n . I I - 8 ) . Over de t e r u g r e i s b e r i c h t T a c i t u s h e t v o l g e n d e : T e r w i j l h e t nog h a r t j e zomer was, w e r d e n e n i g e v a n de l e g i o e n e n o v e r l a n d n a a r de w i n t e r k w a r t i e r e n g e z o n d e n j de m e e s t e l i e t C a e s a r ( d . 1 . G e r m a n i c u s ) s c h e e p g a a n op de v l o o t e n v o e r d e ze v i a de Eems de Oceaan op (wederom: O c e a a n ) . E r s t e e k t e c h t e r een s t o r m op, w e l k e deze v l o o t u i t e l k a a r s l a a t . Een g e d e e l t e d e r s c h e p e n w e r d v e r z w o l g e n , een g r o t e r d e e l ^^""^^^^^ op a f g e l e g e n e i l a n d e n ; en d a a r e r g i n d s g e e n s p o o r was t e v i n d e n v a n de w e r k e n d e r mensen, z i j n de s o l d a t e n e r de h o n g e r d o o d ge¬ e ^ i g e d r i e d e k k e r , d i e l a n d d e aan h e t s t r a n d v a n de C h a u ^ was d i e v a n G e r m a n i c u s E i n d e l i j k , b i j e b b e n d g e t i j , en g u n s t i g e w m d , k e e r d e n de s c h e p e n , s l a g z i j makend, w e e r . G e r m a n i c u s l i e t ze m d e r h a a s t k a l i f a t e n en z o n d ze u i t om de e i l a n d e n a f t e z o e k e n ( A n n . 11-23 en 2 4 ) . ' '—" Welke e i l a n d e n w a r e n d a t ? D i t m o e t e n h a a s t w e l de D u i t s e Wadden-e i l a n d Wadden-e n z i j n , g Wadden-e l Wadden-e g Wadden-e n v o o r dWadden-e k u s t d Wadden-e r ChaukWadden-en. U i t de b e r i c h t e n v a n T a c i t u s z o u i k w i l l e n opmaken, d a t i n
Romeinse t i j d de Waddenzee r e e d s a a n w e z i g was, z e k e r o v e r h e t g e d e e l t e t e n o o s t e n v a n h e t V l i e . H e t g e d e e l t e t e n w e s t e n v a n h e t V l i e l i j k t a a n g e d u i d t e z i j n d o o r h e t b e g r i p : de m e r e n . _ De s c h r i j v e r S t r a b o g e e f t e n k e l e b i j z o n d e r h e d e n . Hij z e g t : i n d e z e l f d e r i c h t i n g a l s de A m i s i a (Eems) s t r o m e n de r i v i e r e n B i s u r g i s ( V i s u r g i s = W e z e r ) en L u p i a . Deze l a a t s t e , s t r o m e n d d o o r h e t l a n d d e r k l e i n e B r u k t e r e n , i s o n g e v e e r 600 stadiën ( d . i . c a . 110 km) v a n de Rijn v e r -wojderd. Ook i s e r een r i v i e r S a l a s , t u s s e n w e l k e e n de Rijn D r u s u s G e r m a n i c u s s t i e r f , t e r w i j l h i j met goede u i t s l a g o o r l o g v o e r d e . H i j h e e f t m e t a l l e e n de meeste v o l k e r e n o n d e r w o r p e n , maar ook de e i l a n d e n , .waar hi,i op zi.jn v a a r t l a n g s de k u s t l a n g s v o e r , t o t w e l k e ook b e h o o r t j j u r c h a n i s . d a t h i j d o o r een b e l e g e r i n g nam.
Ook d o o r S t r a b o s c h i j n e n dus de W a d d e n e i l a n d e n a l s z o d a n i g t e w o r d e n genoemd, w a a r o n d e r Borkum. Wat de L u p i a e i g e n l i j k i s , k a n n i e t met z e k e r h e i d w o r d e n u i t g e m a a k t . H e t k a n de L i n d e z i j n . R e k e n t men v a n de Rijnmond v a n Katvrijk a f , d a n k o m t de L u p i a e r g e n s i n h e t E y e r l a n d s e g a t u i t . R e k e n t men v a n a f de PAaasmond, dan i s de mond v a n de L u p i a met e n i g e w a a r s c h i j n l i j k h e i d i d e n t i e k t e s t e l l e n met de mond v a n de V i d r u s bij C a l l a n t s o o g . Deze V i d r u s i s w a a r s c h i j n l i j k de O v e r i j s s e l s e V e c h t , w a a r i n de L i n d e v e r m o e d e l i j k h e e f t u i t g e m o n d . P l i n i u s v e r t e l t , d a t e r v a n a f h e t C y m b r i s c h e v o o r g e b e r g t e ( m o g e l i j k J u t l a n d ) 23 e i l a n d e n b e k e n d z i j n g e w o r d e n . De v o o r n a a m s t e h i e r v a n z y n : B u r c a n a ( v e r g e l i j k b i j S t r a b o : B u r c h a n i s ; t o c h w e l : B o r k u m ) , ^ a b a r i a , d o o r de o n z e n zo genoemd n a a r de m e n i g t e p e u l v r u c h t e n d i e d a a r v a n z e l f o p s c h i e t e n . E v e n e e n s G l a e s a r i a , t i j d e n s e e n o o r l o g a l d u s genoemd n a a r de b a r n s t e e n , d o o r de b a r b a r e n e v e n w e l A u s t e r a v i a ge-noemd; e n b o v e n d i e n A c t a n i a . N a a r de e i l a n d e n P a b a r i a , A u s t e r a v i a ( i s d i t o o s t e r - e m i s i a , o o s t e r Eems) en A c t a n i a k a n men s l e c h t s g i s s e n .
U x t h e t f e i t e c h t e r , d a t o,a. b i j P l i n i u s b l i j k b a a r W a d d e n e i l a n d e n w o r d e n genoemd, v o l g t ook r e e d s , d a t e r t e n t i j d e d e r R o m e i n e n een Waddenzee moet h e b b e n b e s t a a n . D i t mag h a a s t w e l a l s v a s t s t a a n d w o r d e n aangenomen v o o r h e t g e b i e d t e n o o s t e n v a n h e t V l i e . I n d i e n d a a r o o i t een " v o l t o o i d l a n d s c h a p " a a n w e z i g i s g e w e e s t , moet d i t r e e d s v e r v o o r h e t b e g i n o n z e r j a a r t e l l i n g t e n i e t z i j n g e g a a n . D i t l i j k t e c h t e r n i e t w a a r s c h i j n l i ^ j k , omdat we geen a a n n e m e l i j k e o o r z a a k v o o r d a t t e n i e t g a a n k u n n e n a a n w i j z e n . Ten w e s t e n ( e n z u i d e n ) v a n h e t V l i e b e s t o n d e c h t e r m o g e l i j k i n Romeinse t i j d z o i e t s a l s een v o l t o o i d l a n d s c h a p . Gaan wij b i j v o o r b e e l d b i j Romeinse s c h r i j v e r s na, hoe de r i v i e r e n i n d i t g e b i e d l i e p e n , d a n k a n h e t v o l g e n d e w o r d e n a f g e l e i d .
I e . De Rijn had d r i e monden; de z u i d e l i j k s t e mond v i e l ( H e l i n i u m ) samen met de mond v a n de Maas; de m i d d e l s t e mond l a g b i j K a t w i j k , t e r w i j l de n o o r d e l i j k s t e mond h e t P l e v u m , e r g e n s b i j C a s t r i c u m o f V e l z e n g e l e g e n moet h e b b e n . Het V l i e i s g e e n Rijnmond g e w e e s t .
2e. By C a l l a n t s o o g ( Z i j p e ) mondde e e n r i v i e r de V i d r u s u i t , m o g e l i j k I d e n t i e k met de L u p i a . Het k a n e e n g e m e e n s c h a p p e l i j k e m o n d i n g v a n Oude I J s s e l , O v e r i j s s e l s e V e c h t en L i n d e g e w e e s t z i j n .
3e. Aan de mond v a n h e t V l i e l a g e e n h a v e n , w e l k e Mararmanum w o r d t
genoemd. I n d i e n d i t een v e r b a s t e r i n g i s v a n Marne-marum ( d u s : M a r n e - z e e ) , z o u d a a r u i t v o l g e n , d a t h e t V l i e de m o n d i n g was v a n h e t g r e n s r i v i e r t j e de Marne ( t h a n s n o g v a n B o l s w a r d t o t P i n g j u m ) . D i t M a r n e V l i e i s v a n -ouds een b e l a n g r i j k e g r e n s l i j n g e w e e s t i n h e t l a n d d e r F r i e z e n .
Ten a a n z i e n v a n h e t g e b i e d d e r l a t e r e Z u i d e r z e e m e r k e n we op,
d a t h i e r i n Romeinse t i j d een a a n t a l a f z o n d e r l i j k e s t r o o m g e b i e d e n moet h e b b e n b e s t a a n . Het z u i d e l i j k s t e d e e l , gevormd d o o r h e t meer F l e v o
(men k a n h i e r b i j d e n k e n a a n een meer, d a t z i c h u i t s t r e k t e v a n M u i d e n t o t b i j V e l s e n , met z i j n l a n g e as o n g e v e e r o o s t - w e s t ) b e h o o r d e t o t h e t s t r o o m g e b i e d v a n de R i j n . W o o r d e l i j k h i e r v a n l a g h e t s t r o o m g e b i e d v a n de (Oude) I J s s e l , w e l k e r i v i e r men z i c h d e n k e n k a n g e l o p e n te h e b b e n v a n Kampen n a a r S c h e l l i n k h o u t en v e r d e r o v e r Wognum en Hoogwoud i n de r i c h t i n g o c h a g e n , waar h i j v e r m o e d e l i j k i n de V i d r u s u i t k w a m .
N o o r d e l i j k v a n d i t s t r o o m g e b i e d l a g v e r m o e d e l i j k h e t s t r o o m g e b i e d
1^"^ F'^SM °^ ^""^ ^ ^ ^ i ^ ^ g e l o p e n h e b b e n l a n g s M e d e m b l i k e n t u s s e n S c h a g e n en W i e r i n g e n , om t j a b i j C a l l a n t s o o g m zee u i t t e monden. Deze u i t m o n d i n g , de Zijpe ( h o g e r o p h e e t t e de r i v i e r l a t e r ook w e l M e d e m a l a c k a ; n o g o v e r i n de naam M e d e m b l i k ) was
el K e m e m e r ï S r ^ ' ^^"^P^^' ^^^^^ ^^^^^^ g r a a f s c h a p p e n T e x e l
M o g e l i j k w a r e n L i n d e en T j o n g e r e e n m a a l z i j r i v i e r e n v a n deze V i d r u s . Nog n o o r d e l i j k e r z o u een s t r o o m g e b i e d v a n de Marne ( V l i e ) k u n n e n
WaddPn °ï r ' ' ' : ^ ' ' " ' f ' ''"^ ^^^^ ^^^^^ e i g e n l i j k e W a d d e n g e b i e d z i t t e n , o f s c h o o n d a t n i e t z e k e r i s . B e d e n k e n we t o c h , d a t G r i e n d a a n de r e c h t e r o e v e r v a n h e t V l i e moet h e b b e n g e l e g e n e n d a t aan de l i n k e r o e v e r v a n h e t V l i e n o g i n de l a t e M i d d e l e e u w e n e e n u i t g e s t r e k t v e e n g e b i e d a a n w e z i g was ( z i e v e r d e r o p i n d i t a r t i k e l ) . De h i e r b e s c h r e v e n s t r o o m g e b i e d e n m o e t e n g e s c h e i d e n z i j n g e w e e s t d o o r h o g e r l i g g e n d e r u g g e n , w a a r b i j we w a a r s c h i j n l i j k m o e t e n d e n k e n a a n v e e n r u g g e n w e l k o z i c h op een s o o r t w a n t i j e n m o e t e n h e b b e n o n t w i k k e l d . H e t s t a a t t e b e z i e n of deze v e e n r u g g e n i n Romeinse t i j d een v o l l e d i g e w a t e r -s c h e i d i n g v o r m d e n t u -s -s e n de -s t r o o m g e b i e d e n . B l i j k b a a r k o n de v l o o t v a n G e r m a n i c u s , komend v a n de Oude I J s s e l , v i a een g e b i e d , d a t h e r h a a l d e l i j k
' ^ ^ h f ^ - ^ ^ de m e r e n ( a l t i j d m e e r v o u d ! ) w o r d t a a n g e d u i d , meer ï r ^ ' v "'"''T''''' elsenli^l. l i e p , i s t h a n s
onmogelijk
meer u i t t e maken, d o c h e r s c h i j n t t o c h w e l een c o m m u n i c a t i e t u s s e n dev e r s c h i l l e n d e s t r o o m g e b i e d e n ( a l t h a n s t u s s e n de n o o r d e l i j k e s t r o o m -g e b i e d e n ) v i a meren t e h e b b e n b e s t a a n . O v e r i -g e n s v i n d e n wij bi,1 de Romeinse s c h r i j v e r s g e e n e n k e l e b e v e s t i g i n g , d a t h e t meer F l e v o i n v e r b i n d i n g h e e f t g e s t a a n met h e t s t r o o m g e b i e d v a n de V i d r u s .
U i t de b e s c h r i j v i n g w e l k e Pomponius f l e l a g e e f t v a n d i t meer F l z o u men e e r d e r h e t t e g e n d e e l opmaken.
B e r i c h t e n u i t de t i j d na de R o m e i n e n , w a a r i n i e t s t e v i n d e n i s o v e r een l a n d o p p e r v l a k i n de h u i d i g e Waddenzee, zi^jn b u i t e n g e w o o n s c h a a r s . V o o r h e t g e b i e d t e n o o s t e n v a n h e t V l i e o n t b r e k e n z e , v o o r -z o v e r mij b e k e n d , -z e l f e g e h e e l , b e h a l v e een a a n t a l g e g e v e n s o v e r G r i e n d . I n de d e r t i e n d e eeuw was i n " G r i j n , o p p i d u l o ad o s t i a e F l e v i f l u m i n i s " een f i l i a a l g e v e s t i g d v a n h e t k l o o s t e r M a r i e n g a a r d t e H a l l u m , w a a r t o e frok een k l o o s t e r s c h o o l op G r i e n d b e h o o r d e . H e t moet e e n s t a d j e g e w e e s t z i j n , d o o r w a l l e n o m r i n g d . I n 1287 w e r d h e t d o o r e e n s t o r m v l o e d g e t e i s t e r d , w a a r n a nog s l e c h t s t i e n h u i z e n en h e t k o o r v a n de k e r k o v e r b l e v e n . Of G r i e n d a l v o o r 1287 een e i l a n d was, b l i j k t n i e t . I n 1318 was h e t d i t w e l ; de o m s c h r i j v i n g i n een s c h e n k i n g s a k t e op d a t j a a r l u i d t : "een e y l a n t g h e l e g h e n i n d e r z e e , g h e h e t e n d i e S c e l l i n g h e , ende e e n a n d e r c l e y n e y l a n d c h y n d a i r b y i n d e r zee g h e l e g h e n , g h e h e t e n d i e G r i n t , ende h o u t o m t r e n t 200 m o r g e n " , e t c . T w e e h o n d e r d morgen komt o v e r e e n met c i r c a 165 h a .
U i t 1611 w o r d t nog b e r i c h t : " h o o g v a n s t o e l , o n b e d y c t , wesende een d o r r e , magere g r o n d t met s e e r v e e l g r o o t e c a e l e s a n d v l e c k e n ende de r e s t e s e e r s o b e r e weyde ende mede s a n d t g r o n d t V i e r h u y s e n , 25 h o o r n b e e s t e n ende o m t r e n t 300 s c h a p e n , w o r d t ooc ' t v o i r s z . e y l a n d t v a n de see m e r c k e l y c k a f f g e s p e e l t " . Van de a a n w e z i g h e i d v a n v e e n o f e e n k l e i i g e k w e l d e r b l i j k t n i e t s .
G r i e n d was e e r t i j d s beroemd om z i j n k a a s . Een e i l a n d v a n 165 ha g r o o t z a l d a a r v a n e c h t e r n i e t v e e l g e l e v e r d k u n n e n h e b b e n . Men z o u k u n n e n v e r o n d e r s t e l l e n d a t h e t v r o e g e r ( d u s v 6 6 r 1318) v e e l g r o t e r i s g e w e e s t e n m i s s c h i e n aan T e r s c h e l l i n g h e e f t v a s t g e z e t e n . Lag h e t op een s o o r t o e v e r w a l v a n h e t V l i e ?
De naam g e e f t ook a l n i e t v e e l h o u v a s t . De F r i e s e naam i s G r y n o f Grnan. S t a a t d i t i n v e r b a n d met g r e i d e = w e i l a n d ? I s e r v e r b a n d met g r i n d ? Met ons w o o r d g r i e n d ?
Wat b e t r e f t h e t g e b i e d t e n w e s t e n v a n h e t V l i e b e s c h i k k e n we o v e r i e t s meer g e g e v e n s ; de b e t r o u w b a a r h e i d v a n deze g e g e v e n s i s e c h t e r t w i j f e l a c h t i g . U i t oude F r i e s e k r o n i e k e n ( z i e : A c k e r - S t r a t i n g . A l o u d e S t a a t I ; v e r m o e d e l i j k z i j n de k r o n i e k e n v a n Ocko S c h a r l e n s i s e n v a n W i n s e m i u s d a a r a a n g e h a a l d ) h e t v o l g e n d e :
"Anno 1222 was h e t n o c h v a n ' t V l i e t o t aen d i e S u y d e r - z e e g e h e e l l a n d t ; d a n , v e r m i t s d i e g r o o t e v a e r t e n . d i e d a e r i n n e g e g r a v e n w o r d e n . h e e f t d i e N o o r t - z e e z i j n g a n c k ende i n b r a e k d a e r i n ghenomen ende
g h e c r e g h e n " .
Op ' t j a a r 1234: "Daer g i n c k v a n d i t S t e d e k e n ( H a r l i n g e n ) e e n e n s c h o e n e n d i e p e n V a a r t t o t aan V l i e l a n d , r e c h t s v o o r D i c x h o r n e d o o r , ende v a n d a e r v o o r t a e n h e t T e x s e l , ' t w e l c k d i e L u y n k e r c k s c h e C o n v e r s e n met h u l p v a n d ' i n w o o n d e r s v a n D i c x h o r n e ghemaect h a d d e n , o p d a t se
des t e g e r i e f f e l i c k e r t o t m a l c a n d e r e n c o n d e n comen, ende h i e r v a n h i e t n o c h e e n d i e p t e o m t r e n t V l i e l a n d F.ïoncke s l o o t . Want d i e v a n L u y n k e r c k dese t i j t e e n c l e y n c l o o s t e r k e n o f t e u i t h o f op V l i e l a n t h a d d e n s t a a n .
