Budownictwo obronne na ziemiach pruskich w pradziejach i we wczesnym średniowieczu

Jerzy Marek Łapo

Budownictwo obronne na ziemiach

pruskich w pradziejach i we

wczesnym średniowieczu

Jerzy M arek Łapo

Budownictwo obronne na ziemiach pruskich

w pradziejach i we wczesnym średniowieczu*

Od najdawniejszych czasów poczucie bezpieczeństwa było jedną z najważ­ niejszych potrzeb człowieka. Na pewnym etapie ewolucji dziejowej niezbędne stało się wznoszenie różnorodnych konstrukcji spełniających określone wymogi obronności.

Na obszarze ziem pruskich pierwsze założenia obronne, rzec można na masową skalę, pojawiły się na początku wczesnej epoki żelaza, tj. pod koniec pierwszej połowy ostatniego tysiąclecia p.n.e.1 Jednakże jeszcze wcześniej, w epokach kamienia i brązu, osady były lokowane w miejscach z natury obronnych. Wiele osiedli neolitycznych zakładanych było na naturalnych wyspach lub półwyspach, bezpośrednio nad brzegami zbiorników wodnych.

Na szczególną uwagę zasługuje stanowisko w Pierkunowie. W 1922 r. podczas wydobywania torfu, na głębokości około 2,5 m, odkryto konstrukcje drewniane oraz zabytki kościane i ceramiczne, które zostały przyporządkowane neolitycznej kulturze amfor kulistych i datowane na 2300—2200 r. p.n.e. Znalezione elementy drewniane nie pozwoliły jednak na jednoznaczne określenie rodzaju osady i kontekstu jej posadowienia względem ówczesnego brzegu jeziora2, niemniej jednak miała ona charakter obronny. Najprawdopodobniej była to konstrukcja palowa bądź też faszynadowa.

Drugim ważnym przedbałtyjskim stanowiskiem jest osada obronna kultury łużyckiej w Olsztynie „Hermanowie”, pochodząca z epoki brązu. Odkryta została w 1933 r. na piaszczystym półwyspie otoczonym z trzech stron zabagnionymi depresjami rzeki Łyny. Od strony lądu stałego dostępu do osiedla bronił drewniany wał, najprawdopodobniej palisadowy3.

Ani w Olsztynie, ani też na innych stanowiskach grupy warmińsko- -mazurskiej kultury łużyckiej nie znaleziono konstrukcji zbliżonych do założeń typu Biskupin.

Pojawienie się nowego systemu osadniczego nastąpiło — jak już wyżej wspomniano — we wczesnej epoce żelaza, wraz z napływem ludności iden­

’A rty k u ł je st p o p ra w io n ą w ersją re fe ra tu p rz e d sta w io n e g o uczestnikom sesji p o p u la rn o n a u k o w ej „System fortyfikacji d a w n y ch P ru s W sc h o d n ic h ” 24 X 1996 r. w W ęgorzew ie. Po r. sp raw o zd an ie G . B iałuński, S ystem

fo r ty fik a c ji daw nych Prus W schodnich, K o m u n ik a ty M azu rsk o -W arm iń sk ie, 1997, n r 1, ss. 125— 126.

1 Z a J. O kuliczem , Pradzieje ziem pruskich o d późnego paleolitu do V II w. n.e., W rocław 1973, s. 5: „P o d pojęciem »ziem p ru sk ic h « p rz y ję ty m tu w sensie histo ry czn o -g eo g raficzn y m rozu m ieć należy k rain ę ro zciąg ającą się u w ybrzeży B ałty k u m iędzy W isłą a N iem nem i zam ieszk an ą w czasach h istorycznych p rzez zachodni od łam w ielkiego lu d u bałty jsk ieg o — P ru só w i bliskich im Jaćw in g ó w ” .

2 A . M ackiew icz, Z a gadnienie ta k zw anych osiedli naw odnych, ze szczególnym uwzględnieniem osiedli

rusztow ych k u ltu r y kurh a n ó w zachodniobałtyjskich. K atalog, T o ru ń 1984: P ierk u n o w o (m ps w In sty tu cie

A rcheologii i E tn ologii U n iw e rsy tetu M ik o ła ja K o p e rn ik a w T o ru n iu ).

3 J. A nto n iew icz, O siedla obronne okresu w czesnożelaznego и» Prusach, Św iatow it, 1964, t. 25, ss. 16— 20.

Komunikaty

tyfikowanej z etnicznym ugrupowaniem Bałtów Zachodnich. Sieć małych osiedli obronnych wraz ze specyficznym zespołem form naczyń, systemem gospodar­ czym oraz kurhanowym obrządkiem pogrzebowym stały się podstawami wydzielenia odrębnej, lokalnej kultury archeologicznej — kultury kurhanów zachodniobałtyjskich4.

W świetle źródeł archeologicznych trudno dopatrzeć się było miejscowych tradycji budownictwa obronnego. Cały system został niejako przeniesiony w gotowej formie z zewnątrz. Próżno szukać korzeni na zachodzie — zanikające na terenach Polski środkowej w okresie halsztackim D grody kultury łużyckiej, różniły się od grodów bałtyjskich w dużym stopniu zarówno w zakresie przestrzennym, jak i konstrukcyjnym, nieznane są także do dzisiejszego dnia grody kultury pomorskiej. Jednak patrząc na wschód — w kręgu kultury ceramiki kreskowanej (sztrychowanej) i kultury miłogradzkiej w VII—VI w. p.n.e. dostrzec można podobne modele osadnicze5.

Zachodniobałtyjskie osiedla obronne podzielono na dwie grupy: wysoczyz- nowe, zachowane po dziś dzień jako grodziska, oraz nawodne, nazywane niegdyś palafitowymi6, obecnie rusztowymi, których relikty zalegają obecnie zarówno nad, jak i pod wodą.

Na miejsca założenia osiedli wysoczyznowych wybierane były punkty o naturalnych walorach obronnych. Preferowano skraje wałów morenowych, u podnóża których często przepływały cieki wodne różnej wielkości. Osady zakładano także w zakolach silnie meandrujących rzek, na odosobnionych wzgórzach bądź też na jeziornych wyspach.

Istnieją przypuszczenia, iż pierwotnie zadowalano się naturalnymi walorami obronnymi wzgórz, a dopiero w trakcie zamieszkiwania uzupełniano je sztucz­ nymi elementami obronnym i7, które, jak wykazały badania archeologiczne, były zazwyczaj kilkakrotnie niszczone, po czym powstawały bardziej skomplikowane systemy zapewniające bezpieczeństwo. Zagospodarowywane powierzchnie obe­ jmowały zazwyczaj około 300 m 2.

Najstarszymi konstrukcjami były palisady tworzone z wbijanych obok siebie pali, umacnianych kamieniami, czasami były to konstrukcje podwójne, jak miało to miejsce np. w Tarław kach8 i na Górze Zamkowej w Szurpiłach9, były to także ściany utworzone z poziomo leżących dranic wzmacnianych od zewnątrz pionowymi palami, co zaobserwowano na grodzisku w Starym Dzierzgoniu. Późniejsza, bardziej skomplikowana zapora na tym ostatnim stanowisku, zbudowana była również z belek leżących poziomo, wzmacnianych palami, dodatkowo miała jednak zewnętrzne lico z płaskich dranic wbitych pionowo. Ponadto tak utworzoną ścianę wzmocniono od wewnątrz pionowymi palami, ale o średnicach mniejszych od tych zewnętrznych. Od strony majdanu do wału 200 Jerzy M . Łapo

4 L. O ku licz, K u ltu ra k u rh a n ó w zachodniobałtyjskich we wczesnej epoce żelaza, W roclaw 1970, ss. 80— 85. 5 Ib id em , s. 83.

6 P a la fity to o sied la z b u d o w an e na p a la c h (o sa d y p alo w e), gdy tym czasem m azu rsk ie o sad y n aw o d n e k o n s tru o w a n o n a p la tfo rm a c h sk ład a ją c y ch się z k ilku w arstw naprzem ian leg ły ch belek (osady rusztow e).

7 J. A n to n iew icz, B alto w ie Z a c h o d n i w V w. p.n .e — V w. n.e., O lsztyn 1979, s. 93.

8 A . W aluś, Spra w o zd a n ie z badań osiedla obronnego w Tarlaw kach, pow iat w ęgorzew ski, R ocznik O lsztyński, 1975, t. U , s. 198.

9 J. O k u lic z -K o za ry n , S zu rp ily — zespól śladów osadnictwa z czasów od I I I w. p.n.e. do X I I I w. n.e., w:

P rzew odnik L X I V Z ja zd u P olskiego T o w a rzystw a Geologicznego na Z ie m i Suw alskiej, 9 -12 września 1993 roku,

przylegała kamienno-gliniana ława, która miała umożliwiać obrońcom przyjęcie dogodniejszej pozycji10.

Jeszcze bardziej skomplikowane systemy obronne pojawiły się w okresie przedrzymskim (400 r. p.n.e. — przełom er). Dominowały wówczas konstrukcje drewniano-kamienno-ziemne. Wały zbudowane z naprzemianległych warstw ziemi, gałęzi i kamieni odkryto m.in. na grodziskach kultury kurhanów zachodniobałtyjskich w Jeziorku11 i kultury ceramiki kreskowanej w Posej- nelach12. W Łęczach13 szerokość wału przekładkowego wynosiła u podstawy ok. 4 m, a wysokość 5—6 m.

Konstrukcje, w których użyto większych ilości drewna, stwierdzono m.in. w Szurpiłach14 — wał skrzyniowo-przekładkowy, oraz w Tarławkach15 — wał skrzyniowy.

Należy dodać, że osady obronne oprócz wałów miały jeszcze inne sztuczne zabezpieczenia. Powszechnie podnoszono wysokość stoków wzgórz grodzi­ skowych, budowano palisady stokowe16, przy niektórych palisadach kopano rowy, co prawda o niewielkiej głębokości, jednak zwiększały one względną wysokość całej zapory17.

Drugim typem osiedli obronnych były tzw. osady rusztowe kultury kur­ hanów zachodniobałtyjskich, lokowane na jeziorach18, będące fenomenem kulturowym w skali europejskiej, nie mającym jak dotąd żadnych analogii w tej części kontynentu.

Pierwszy zabieg związany z budową takiego osiedla polegał na znalezieniu w jeziorze wypłycenia, w rejonie którego dochodziło do zwiększonej wymiany termicznej wody, co w konsekwencji zimą powodowało powstawanie cieńszej pokrywy lodowej. Były to okolice przepływania podwodnych prądów, wy­ pływów lub wpływów rzek, np. M ołtajny19 albo ciepłych źródeł, np. Rybno20. Zimą, w wybranych miejscach, z lodu wbijano w dno jeziora setki pali, a następnie zatapiano tysiące kamieni, co w dużym stopniu stabilizowało teren21. Po ustąpieniu lodów na wypłycenie transportowano belki, które klinując się między palami tworzyły fundament platformy osiedla, składający się z kilku warstw belek, z których najwyższe, leżące względem siebie pod kątem prostym,

10 Jerzy A n to n iew icz p o w ą tp ie w a ł w a ż ta k b a rd z o sk o m p lik o w a n ą k o n stru k c ję p rz e d sta w io n ą za H an sem Scheifem , b ad aczem tego s ta n o w is k a w la ta c h 1935— 1937. J ed n a k ż e p rzy zn aw ał, iż d ru g a faza w czesnożelaznych k o n stru k cji o b ro n n y c h m u sia ła być bardziej sk o m p lik o w a n a od pierw szej — J. A ntoniew icz, Osiedla, s. 34.

11 J. A n to n iew icz, J. O ku licz, S praw ozdanie z prac w ykopaliskow ych przeprow adzonych w latach 1951 -1954 w Jeziorku, pow . G iżycko , M a te ria ły S ta ro ż y tn e , 1958, t. 3, s. 53.

12 G . Iw an o w sk a, Posejnele, w: P rzew o d n ik L X I V Z ja zd u Polskiego Tow arzystw a G eologicznego, s. 172. 13 J. A nto n iew icz, O siedla, s. 138.

14 J. O k u lic z -K o za ry n , op. cit., s. 140. 15 A . W aluś, o p . cit., s. 198.

16 N p . T a rław k i — ib id em , s. 198.

17 N p . S ta ry D z ierzg o ń — J. A n to n iew icz, Osiedla, tab l. VI.

18 N ie k tó re osiedla ru sz to w e m ogły fu n k c jo n o w a ć p rz y n a tu ra ln y c h w yspach, p o r. J. A n toniew icz, Osiedla, ss. 20—21.

19 J . G a ck o w sk i, R e lik ty za b u d o w y m ieszkalno-obronnej osiedla naw odnego ku ltu ry kurhanów zachodniobaltyj-

skich w M ołtajnach, woj. O lszty n (sta n . 1 ), A c ta U n iv e rsita tis N icolai C o p ern ici (dalej: A U N C ), 1995, t. 24,

A rcheologia P o d w o d n a , t. 4, s. 42.

20 J. A n to n iew icz, O siedla, s. 158.

21 J. M . Ł a p o , W . O ssow ski, W y n ik i podw odnych prac inw entaryzacyjnych przeprow adzonych na reliktach osady nawodnej >v Rybicalu, stan. 1, „Jezioro R y ń s k ie ”, g m . R y n , woj. S uw ałki, A U N C , A rch eo lo g ia P o d w o d n a

tworzyły regularny ruszt w kształcie wieloboku22. Dodatkowo ruszt wzmacniano pionowymi palami, zabezpieczającymi konstrukcję przed rozsunięciem się. Powierzchnie platform, na których budowano ok. pięciu chat, wahały się od 162 m 2 dla osady na jeziorze Orzysz do ok. 500 m 2 dla M ołtajn23.

Cała osada była połączona z lądem stałym mostem o szerokości ok. 2 m i długości od ok. 40 m w Bogaczewie24 do ok. 100 m w M ołtajnach25.

Dodatkowo wokół sztucznych wysp, w odległości od kilku do kilkunastu metrów, wbijano słupy palisadowe, które zapewne miały rozbijać tafle lodu. Czy pełniły również funkcje obronne? Na to pytanie nie ma jeszcze jednoznacznej odpowiedzi.

Ludność kultury kurhanów zachodniobałtyjskich zamieszkiwała także osady położone na półwyspach, które od strony lądu stałego zabezpieczone były skomplikowanym systemem palisad, co najlepiej obrazuje plan osady w Starzy- kowie M ałym26.

Podsumowując wczesnożelazne budownictwo obronne, należy stwierdzić, iż wokół umocnionych osad koncentrowało się życie poszczególnych rodów zachodniobałtyjskich. Z całą pewnością możemy powiedzieć, iż osady nawodne oraz część grodów27 była zamieszkiwana stale. Niektóre grody, zresztą w róż­ nych okresach wczesnej epoki żelaza, spełniały jedynie funkcję schronieniową i nie były zamieszkiwane na stałe. Wspomniane osiedla obronne tworzyły zapewne zorganizowaną i współpracującą sieć mniejszych jednostek terytorial- no-społecznych, nie stanowiąc jednak obrony granicy jakiegoś obszaru.

Na terenie zamieszkiwania ludności kultury kurhanów zachodniobałtyjskich (od dolnej Wisły po Pojezierze Ełckie) osiedla obronne były porzucane w ostatnich dziesięcioleciach p.n.e. Dłużej, bo do II w. n.e., funkcjonowały w strefie kultury ceramiki kreskowanej (m.in. na terenie Suwalszczyzny).

Osady otwarte spadkobierców kultury kurhanów zachodniobałtyjskich — ludności kultury bogaczewskiej w pierwszych wiekach n.e.28 lokowane były nadal w miejscach o silnych naturalnych walorach obronnych, np. na piaszczystych pagórkach otoczonych z kilku stron wodami stałymi lub płynącymi. Także na porzuconych grodziskach odkrywano nieliczne zabytki z tego okresu, a nawet groby, tak jak np. w Węgielsztynie29.

Pod koniec okresu wpływów rzymskich oraz w okresie wędrówek ludów, głównie w strefie zajmowanej dotychczas przez kulturę ceramiki kreskowanej, budowane były nieliczne, najczęściej nowe, wysoczyznowe osady obronne. Być może już w IV w. n.e. gród w Jeglińcu, który był zamieszkiwany do VI w. n.e.,

202 Jerzy M. Łapo

22 K sz ta łt p la tfo rm y n a jp ra w d o p o d o b n ie j zw iązany był z k ształtem w ypłycenia —- J. C ac k o w sk i, o p . d t ., s. 34.

23 Ib id em , s. 34.

24 J .M . Ł a p o , W . O sso w sk i, Prace inw entaryzacyjne na osadzie z wczesnych okresów e p o ki żelaza

w Bogaczew ie, stan. 2, woj. S u w a łki. M e to d a i w yniki, w: Archeologia podw odna je zio r N iżu Polskiego. M a teria ły z konferencji: Podw odne archeologiczne zdjęcie P olski niżow ych s tr e f pojeziernych, W ilka sy 21— 22 kw ietn ia 1994,

red. A. K o la , T o ru ń 1995, ryc. 1. 25 J. G a ck o w sk i, o p . cit., s. 20. 26 J. O k u lic z -K o z a ry n , o p . cit., ryc. 108.

27 Jerzy A n to n ie w ic z z a p ro p o n o w a ł sto so w an ie d la wczesnej epoki żelaza o k reślen ia „osiedle o b r o n n e ” , z am iast „ g ró d ” , z racji, iż to o s ta tn ie „ o d p o w ia d a zw yczajow o i treściow o fo rm o m osad n iczy m innego u k ła d u sp o łecz n o -p ro d u k c y jn e g o ” — J. A n to n iew icz, Osiedla, ss. 7 —8. W niniejszym arty k u le , p a m ię tając o tym ro z ró ż n ie n iu , z as to s o w a n o o b a o k reślen ia.

28 W o k resie w pły w ó w rzy m sk ich .

otoczono wałem drewniano-ziemnym, zbudowanym z ciasno układanych jedna na drugą belek, tworzących konstrukcję skrzyniową30. Z kolei wał zaporowy grodu w Grodzisku miał jądro gliniane wzmocnione bliżej nieokreślonymi konstrukcjami drewnianymi31.

Ponowny proces fortyfikowania osiedli na ziemiach pruskich rozpoczął się w okresie wczesnego średniowiecza, w czasach formowania się zrębów plemien­ nych Bałtów Zachodnich. Jednym z najwcześniej zbudowanych obiektów, bo w VI w. n.e., był zamieszkiwany przez następne dwieście lat gród w Pasymiu, położony na stromym brzegu jeziora K ałw a32.

W trakcie badań archeologicznych33 odkryto wokół grodu ślady pięciu suchych fos, niekoniecznie jednoczasowych, o różnych rozmiarach — od 1,5 m do 5 m szerokości i do 2 m głębokości, „odcinających” trzon grodziska od reszty półwyspu. Między fosami I i II odkryto też ślady jednorzędowej palisady słupowej, wzmacnianej od dołu poziomymi belkami. Część mieszkalna była otoczona bardzo masywnym ostrokołem, natomiast od strony jeziora gród był otoczony jedynie jednorzędową palisadą słupową.

Stosunkowo gwałtowny rozwój kulturowo-gospodarczy ugrupowań zachod- niobałtyjskich rozpoczął się w X w. n.e., wraz z coraz bardziej zaawansowanym procesem kształtowania się wyższych, feudalnych form organizacji życia zbioro­ wego, a także wraz z ożywionymi kontaktami handlowymi i militarnymi z sąsiadami. Na większości obszarów pruskich i jaćwieskich najmniejszą jednostką organizacyjną stał się „lauks” — inaczej „pole”, który składał się z obronnego grodu refugialnego (schronieniowego), oraz szeregu niewielkich osad rozrzuconych wokół centrum. Sfederowane lauksy tworzyły plemiona, które tylko okazyjnie tworzyły związki ponadplemienne34.

Większość nowych wczesnośredniowiecznych grodów lokowano w tych samych miejscach, w których tysiąc pięćset lat wcześniej funkcjonowały wczesnożelazne osiedla obronne typu wysoczyznowego. Przystosowanie daw­ nych obiektów do nowych potrzeb polegało zazwyczaj na wystromieniu zboczy wzgórz i budowie potężnych ziemno-drewniano-kamiennych wałów i drew­ nianych palisad.

Obok stosunkowo niewielkich grodów, o średnicach majdanu ok. 20 x 40 m, powstawały bardzo duże założenia o skomplikowanych systemach obronnych.

Wyjątkowy, nie mający analogii w tej części Europy kompleks, powstał w Szurpiłach35 — stolicy Jaćwieży właściwej36. Stoki grodu wyłożono kamienia­ mi, a w połowie zbocza Góry Zamkowej wzniesiono drewnianą palisadę o długości 800 m, wzmocnioną w X II—XIII w. kamieniami. Od najłatwiej dostępnej strony przekopano wąwóz, który połączył dwa sąsiadujące zbiorniki wodne, a przewężenie między jeziorem Szurpiły i Zatoką Czarne odgrodzono palisadą wbitą w dno jeziora. Cały system obronny uzupełniały kopce strażnicze

30 G . Iw an o w sk a, Jegliniec, w: P rzew odnik L X I V Z ja zd u P olskiego Tow arzystw a Geologicznego, s. 163. 31 T . B aran o w sk i, B adania g ro d zisk w o ko licy G ołdapi w 1973— 1974r., R ocznik B iałostocki, 1976, t. 13,

s. 514.

32 Istnieje przy p u szczen ie, iż g ró d w P asym iu był lo k o w a n y na w yspie R . O doj, W yn iki badań gro d ziska

z V I — V I I I w. n.e. w Pasym iu, po w . S z c z y tn o , a p ro b lem y k u ltu r y m a zu rskiej, R ocznik O lsztyński, 1968, t. 7, s. 136.

33 Ib id em , ss. 123— 136.

34 G . Iw an o w sk a, W czesne średniow iecze, w: P rzew o d n ik L X I V Z ja zd u Polskiego Tow arzystw a G eologicz­

nego, ss. 120— 121.

35 J. O k u lic z -K o za ry n , o p . cit., ss. 1 4 3 - 1 4 5 .

ze zbudowanymi na nich drewnianymi wieżami obserwacyjnymi oraz wysoki wał kamienny usypany u stóp Góry Kościelnej.

Specyficznymi średniowiecznymi budowlami o charakterze obronnym były także tzw. wały podłużne37, będące konstrukcjami drewniano-ziemnymi. Naj­ częściej miały one formę nasypu z rowami po obu stronach. Ich długości wahały się od kilkuset metrów do kilku kilometrów. Czasami zarówno nasypy, jak również rowy, były zwielokrotniane lub też tworzyły pary równoległych, odległych od siebie o kilkadziesiąt metrów, pasm nasypów. Wały podłużne uzupełniały naturalne cechy obronne krajobrazu, często sytuowane były wzdłuż cieków wodnych, na przesmykach między jeziorami itp. Wobec bardzo niewiel­ kiego rozpoznania archeologicznego nie można jednoznacznie określić twórców tych konstrukcji, czy byli to Bałtowie czy Krzyżacy. Również niema jednoznacz­ nej odpowiedzi na pytania, czy wały stanowiły wraz z pogańskimi grodami system obronny jednostki terytorialnej, czy też chroniły szlaki drożne, a może były związane z obroną miast i rubieży państwa krzyżackiego, nie można też wykluczyć, iż wyznaczały granice administracyjne.

Ostateczny podbój Prus około 1277 r., a w 1283 r. Jaćwieży przez Zakon Krzyżacki38 położył kres funkcjonowaniu zachodniobałtyjskich systemów społe­ cznych, politycznych, religijnych, kulturowych, gospodarczych etc. Dawne warownie opustoszały, a tylko nieliczne Krzyżacy zaadaptowali pod swoje strażnice obserwacyjne.

Na marginesie należy zaznaczyć, iż kresem funkcjonowania nie wszystkich krzyżackich wież były pożary. Jak wykazały badania archeologiczne grodziska w Bajtkowie39, obiekt ten nie spłonął, lecz został porzucony, zapewne w momen­ cie, gdy przestał spełniać swoją strategiczną rolę.

Z biegiem lat zapominano o dawnych grodach zarówno pogańskich, jak i krzyżackich. Wiele z grodzisk stało się natchnieniem do tworzenia ludowych bajek i legend, jak chociażby stanowiska w Pasymiu40, Tarławkach41 czy na Górze Konopki w Węgorzewie42.

Już w czasach nowożytnych grodziska stały się obiektami zainteresowania pierwszych kartografów i uczonych, żeby wymienić chociażby Kaspra Hennen- bergera czy Józefa Narońskiego43, również Pawła Drygalskiego oraz Jerzego Andrzeja i Jerzego Helwingów44. Mimo tych tradycji, sięgających końca XVI w., stan wiedzy o tych zabytkach archeologicznych jest nadal niepełny, pozostaje jedynie mieć nadzieję, iż najbliższe lata zmienią istniejącą sytuację.

204 Jerzy M . Łapo

37 E. K o w alczy k , W a ty po d łu żn e w Prusach, w: Archeologia b a łtyjska, M a te ria ły z konferencji, O lszty n , 24— 25 k w ietn ia 1988 ro k u , O lszty n 1991, ss. 174— 176.

38 G . Iw an o w sk a, W czesne średniow iecze, s. 122.

39 L. L en arczy k , W stępne w yn iki badań g ró d ka w B a jtko w ie woj. suw alskie w 1977 r., R o czn ik B iało sto ck i, 1991, t. 17, s. 140.

40 R . O d o j, o p . c it., s. 114.

41 J . M . Ł a p o , G ro d ziska g m in y W ęgorzew o, S tu d ia A n g erb u rg ica, 1996, t. 1, s. 42. 42 A . W a k a r, W ęgorzew o. Z dziejów m ia sta i pow iatu, O lszty n 1968, ss. 92— 101.

43 J. A n to n iew icz, J ó z e f N a ro ń ski, p o ls k i inw entaryzator g ro d zisk w X V I I w ieku w Prusach, W iad o m o ści A rch eo lo g iczn e, 1950, t. 17, z. 1, ss. 1— 2.

Wehrbauwesen im Preußenland in der Urgeschichte und im frühen M ittelalter Zusammenfassung

D ie e rsten W e h ra n la g e n in N o rd o s tp o le n k o m m e n in d e r jü n g e re n Steinzeit zum V orschein; m eistens w a re n es P fah l-o d er E rd sie d lu n g e n a n d en Seen. R este ein er so lch en Siedlung, d a tie rt a u f ca. 230 0 — 2200 v.u.Z . w unden in P ierk u n o w en e n td e ck t.

A u s d e r B ro n zezeit k o m m t eine S ied lu n g in A llen stein („ H e rm a n n sd o rf”), die e in st a u f ein er H a lb in se l im A lletal an g eleg t w u rd e u n d von d e r L an d seite m it einem P fahlw erk abgeschlossen.

D ie Sitte, S ied lu n g en zu befestigen, w ird in d e r frü h eren Eisenzeit allgegenw ärtig. D am alig e b altisch e B evö lk eru n g d e r K u ltu r w e stb a ltisc h er G ra b h ü g e l b e w o h n te verschiedene Siedlungen: a u f dem W asser, g e b a u t a u f k ü n stlich en Inseln v o n G itte rk o n s tru k tio n , v e rb u n d e n m it dem L and d u rc h B rücken v o n einigen zehn M ete r L änge, sowie a u f A n h ö h e n , g e b a u t a n S tä tte n von n a tü rlic h e n W eh reig en sch aften . Die L e tz tg e n an n ten w u rd e n o ft d u rc h P fah lw erk e u m rin g t. In d e r v o rrö m isch en Z eit k o m m en m e h r kom p lizierte B au ten a u s H olz, Steinen u n d E rd e zum V o rsch ein , u .a. versch ied en e F o rm e n von W ällen.

In d e r Z e it rö m isc h e r E in flü sse u n d d e r V ö lk e rw a n d eru n g w u rd en W eh rb au ten a u f A n h ö h e n m eisten s in d e r Siedlungszone d e r S tric h k e ra m ik k u ltu r g e b au t. Sied lu n g en d e r B o g aczew o -K u ltu r h a tte n offenen C h a ra k te r, n ic h td e sto tro tz w e ite rh in w u rd e n n a tü rlic h e W eh rv o rteile d e r U m w elt au sg en u tzt.

D ie S iedlungen w u rd e n im F rü h m itte la lte r e rn e u t befestigt. Es e n tstan d e n m eh rere F lu c h tb u rg en u n te rsch ied ­ licher G rö ß e , um d ie d a s L eb en ö rtlic h e r G e m ein sc h a fte n sich k o n z e n trie rt hatte. G eg en E nde dieser P e rio d e w u rd e n k o m p lizierte W eh rsy stem e g e b a u t, die m itd e n H a u p ts tä tte n w estb altisch er S täm m e v e rb u n d e n w a re n . A m b esten e rfo rsc h t w u rd e d a s E n sem b le in Szurpity, d em Z e n tru m von Jatw in g ern .

Im F rü h m itte la lte r sind eb en falls zah lreich e längliche W allan lag en e n tstan d e n , d ie B estandteile g rö ß e re r B efestigungssystem e so w o h l d e r „ H e id e n ” , als a u ch d e s D e u tsc h e n O rd en s w aren.

N ach d e r en d g ü ltig e n E r o b e ru n g des P reu ß e n la n d e s im 13. Jh . h a t d e r O rd e n n u r einige d er alte n E rd b u rg e n ü b e rn o m m en .

In d e r N eu zeit w u rd e n viele a lte B urgen u n d W allan lag en zum A n sto ß fü r m alerisch e V o lk sm ärch en . T r o tz eines h o h en In teresses fü r d iese F o rm arc h äo lo g isc h e r D e n k m äler ist d e r W issensstand ü b e r W eh rb au w esen im P reu ß e n la n d w e ite rh in u n v o llstä n d ig geblieben u n d b e d a rf w eiterer F o rsch u n g en .