OFICYNA KARTOGRAFICZNA ARMII K RA JO W EJ WARSZAWA, MUZEUM TECH N IK I NOT, 30.VII—4.X.1981
„...równolegle z w alk ą zbrojną toczyła się w alka intelektu, w alka zawodowego przygotowania, w której zaangażowany potencjał m yśli niejednokrotnie przechylał rezultat tej w alki na naszą stronę...” — tym i słow am i inż. Jerzy Jasiuk, dyrektor Muzeum Techniki NOT w itał w dniu 30 lipca 1981 roku licznie przybyłych gości na otwarcie pokazu pt. Oficyna kartograficzna A rm ii K r a jo w e j. Wśród obecnych *— uczestnicy w ydarzeń „tamtych la t”, ów cześni pracow nicy Służby Geograficznej A rm ii Krajowej: prof. Edward Riihle — „G ozdawa”, „Zawrat”; prof. Stefan Zbi gniew Różycki — „S tefan ” ; mjr Józef Darek — „W iesław W ójcik”; inż. Tadeusz P opław ski — „Student”, „Podchorąży”; państw o Maria i Edward Karczmarkowie. Na otw arcie pokazu przybył m inister, prof. Z dzisław Adam czewski, prezes G łów nego Urzędu Geodezji i Kartografii i zarazem prezes Stow arzyszenia Geodetów Polskich.
Pokaz Oficyna kartograficzn a A rm ii K r a jo w e j został zorganizow any staraniem Stow arzyszenia G eodetów Polskich i Muzeum Techniki NOT. Scenariusz pokazu i odpowiednią publikację: „Schronisko” — Służba Geograficzna A r m ii K r a jo w e j opracow ał dr B ogusław K rassow ski z Zakładu Zbiorów Kartograficznych Biblio tek i N a ro d o w ejł.
Po raz pierw szy zaprezentowano społeczeństw u dokumenty, m ateriały i foto grafie związane z działalnością Służby Geograficznej KG AK oraz przykłady w y danych konspiracyjnie map topograficznych w skalach 1:25 000, 1:100 000, 1:300 000 w raz z m atrycam i tych map. Przedstaw ione w edług szeregu skalow ego mapy po m yślan e zostały jako charakterystyka istotnych, konspiracyjnych prac kartogra ficznych, w ykonyw anych z przeznaczeniem do prow adzenia w alk dywersyjnych, partyzanckich i powstańczych (mapy 1:25 000), planow ania działań bojowych (mapy 1:100 000) i szerzej planow anych operacji (mapy 1:300 000). Między innym i pokazano uaktualnioną przez zespół topografów SG AK m apę W arszawy w skali 1:25 000, w ydaną w 1943 r., z naniesionym i obiektam i zniszczeń i lokalizacją m iejsc zaję tych przez oddziały i urzędy niem ieckie. Zaprezentowano mapy jedno-, dwu- i pię- ciobarwne, w ykonane drukiem w trudnych w arunkach konspiracyjnych (jesień 1943), jako przykłady niczym nie ustępujące mapom przedwojennych edycji WIG-u. J est to chlubne św iadectw o w ysokiego poziomu fachow ego i organizacji pracy jej w ykon aw ców — kartografów, topografów i drukarzy.
Eksponow ane m apy i m atryce zaczerpnięte zostały ze zbioru kartograficznego prof. Edwarda Riihle, b. zastępcy Szefa Służby Geograficznej KG AK, który już w w arunkach pow ojennych zbiór ten skom pletow ał i następnie złożył go w darze Bibliotece Narodowej jako trw ały dokument w alki polskiej m yśli kartograficznej z ok u p an tem 2. Zam ierzony pokaz stał się w ięc próbą syntetycznego spojrzenia na dotąd publicznie n ie ujaw nioną działalność akow ców tych nielicznych ludzi nauki i techniki, zw iązanych ze Służbą G eograficzną i zaangażowanych przez to w czynną, choć bezorężną, w alkę z okupantem. Pokaz stał się też próbą przy pom nienia czasu grozy w ojennej, w którym konspirując „czuło się niejednokrotnie
1 B o g u s ł a w K r a s s o w s k i : „Schronisko" — Służba Geograficzna A rm ii K r a jo w e j. Studia i m ateriały z historii kartografii III. Zakład Zbiorów Kartogra ficznych, Biblioteka Narodowa, W arszawa 1981; publikacja zawiera bibliografię m ap w ydanych przez Służbę G eograficzną Arm ii K rajowej w latach drugiej w oj ny św iatow ej.
1 E d w a r d R i i h l e : Polskie konspiracyjn e w y d a w n ic t w a kartograficzn e w okresie okupacji h itlerowskiej. „Polski Przegląd K artograficzny”. Tom 12: 1980 nr 4, s. 168—176; tegoż autora: 'Wspomnienie o Marianie D utkiew iczu (1895—1978). „Polski Przegląd K artograficzny”. Tom 10: 1978 nr 4, s. 184— 185.
oddech N iem ców na plecach” *, a także próbą odtworzenia klim atu spraw i p ostaw ludzi, których praca „działa się w nerw ach i w sercu” 4, a którzy dali przecież bezprecedensowy przykład dobrej organizacji służby, rozw iniętej jak w żadnym z okupowanych krajów. W ciągu bowiem sw ej działalności Służba G eograficzna AK opublikowała konspiracyjnie nakłady 174 arkuszy map, przeciętnie po 500 do 1500 egzem plarzy każdego arkusza.
O fiarowany B ibliotece Narodowej zbiór map konspiracyjnych grom adzony był przez prof. Rühle w czasie, poczynając od 1945 roku. W iększość map pochodzi z ocalałej, m i.no przysypania gruzami, składnicy map nr 4, która m ieściła się przy ul. K rochm alnej 9. Była to najw iększa składnica map, kierow ana przez inż. Po pław skiego — „Studenta”, „Podchorążego”, zaw ierająca około 80°/o w szystk ich map znajdujących się w posiadaniu Szefostw a Służby Geograficznej AK. W okresie popow staniow ym m apy z tej składnicy zostały jednak rozgrabione. W iosną 1945 ro ku prof. Rühle w yku pyw ał je od straganiarzy na Koszykach, którzy p osługiw ali się nim i do pakowania tow arów na tym popularnym w arszaw skim bazarze. P o zostałą część ofiarow anych m ateriałów — głów n ie m atryce map — prof. R ühle w ydobył z w iadom ych mu tylko skrytek w Państw ow ym Instytucie G eologicznym (przemianowanym na A m t für Bodenforschung), w którym pracował podczas oku pacji. Jedyną rolkę m atryc map odnalazł rów nież w piw nicy domu przy ul. Fran ciszkańskiej 15, która ocalała pomimo w ypalen ia piw nicy i krw aw ej ew ak uacji przebyw ających tam ludzi. W domu pod tym numerem, w m ieszkaniu p. Janiny W ilczyńskiej i jej dwu córek, m ieściła się zakonspirowana składnica map nr 1, 0 powierzchni 8 m!, z w ejściem z pokoju poprzez szafę. Na skutek bombardowania składnica ta przestała istnieć w dn. 17 sierpnia 1944 roku s.
Początki konspiracyjnej działalności kartograficznej w ramach ZWZ — AK zostały poprzedzone szeregiem akcji zabezpieczających m ateriały kartograficzne byłego W ojskowego Instytutu G eograficznego przed okupantem . Od pierw szych m iesięcy okupacji czynnie w tym kierunku działał także prof. Edward Rühle, w ów czas doktor geologii, od lat zajm ujący się kartografią geologiczną w przed wojennym Państw ow ym Instytucie Geologicznym. Prof. Rühle przyjął pseudonim „Gozdawa” i zorganizował kartograficzną kom órkę przy Biurze Finansów i K on troli KG ZWŻ. Zadaniem tej komórki było zbieranie, zakup, m agazynowanie i d ys trybucja m ateriałów kartograficznych, głów n ie w postaci map topograficznych 1 m atryc tych map, opracow yw anych i w ydaw anych przez WIG. W m iarę upływ u czasu (1942) skromne dotąd zbiory map staw ały się coraz pełniejsze, były, m iędzy innymi, wzbogacone m apam i produkcji Sekcji W ojskowej Instytutu Geograficznego w Edynburgu, dostarczonym i do okupowanego kraju drogą zrzutów spadochrono wych. Spow odow ało to potrzebę zorganizowania sp ecjalnie zakonspirow anych po m ieszczeń (skrytek) przeznaczonych na składnice map. Składnice te zorganizowano na obszarze W arszawy. Do końca lipca 1944 roku działało 8 takich składnic.
Na początku 1943 roku na podstaw ie rozkazy Kom endanta G łów nego AK „Grota” -— gen. Stefana Roweckiego, nr 5/OSZ z dnia 9.IV.1942 roku, została zorga nizowana Służba Geograficzna Kom endy Głównej AK, kryptonim „Schronisko”, podporządkowana Głównemu K w aterm istrzow i KG AK „D enhofow i” — ppłk. dypl. Zygm untowi M iłkowskiem u. Szefem „Schroniska” m ianow any został ppłk. M ieczy sław Szum ański — „Bury”, były oficer WIG. Prof. Rühle — „G ozdawa” (odtąd „Zawrat”) m ianow any został zastępcą „Burego”; drugim zastępcą został mjr S y l- w iusz Berberiusz, były oficer WIG, a adiutantem Szefa — por. Henryk Sadow ski, rów nież były oficer WIG.
3 Z w ypow iedzi mjr. Darka podczas otwarcia pokazu. 4 Z w ypow iedzi prof. Różyckiego podczas otwarcia pokazu. 5 Według relacji prof. Rühle podczas otwarcia pokazu.
Ppłk Szum ański — „Bury” — opracował projekt Służby Geograficznej, dzieląc ją na trzy piony:
1. Szefostw o Służby Geograficznej KG AK i Centralna Składnica Map, 2. W ojskowy Instytut G eograficzny (WIG),
3. Okręgowe Szefostw a Służby G eograficznej i Okręgowe Składnice Map.
Ciężar prac organizacyjnych spoczyw ał na S zefostw ie Służby Geograficznej. M usiało ono zapew nić działanie bieżącej pracy w yw iadow czej-topograficznej, w tym także opanow yw anie źródeł zaopatrywania nieprzyjaciela w mapy, prowadzenie unacześniania map, reprodukcję i drukow anie map, funkcjonow anie składnic, a w ięc i spraw ne zaopatryw anie oddziałów AK w mapy. Do pilnych zadań S ze fostw a należało rów nież zorganizowanie zaw iązku WIG-u, na wypadek O dtwarza nia Sił Zbrojnych (OSZ) po ukończeniu w alk powstańczych i opanowaniu terenu R zeczypospolitej Polski (działania opatrzone kryptonim em „Burza”).
Szefostw o Służby Geograficznej KG AK zorganizowano w następujące refe raty: ogólny — kier. kpt. W acław Zych (1944); geodezyjny — kier. inż. Ślusarczyk*; fotogram etryczny — kier. kpt. Stanisław Szulc; topograficzny — kier. kpt. Józef Darek, („W iesław W ójcik”); kartograficzny — kier. kpt. Franciszek N o w ic k i7; geo logiczny — dr Stefan Z bigniew Różycki („Stefan”) 8; zakłady graficzne — kier. ogólne — por. inż. S tan isław Twardowski („Ogończyk”).
Na początku 1943 roku, w związku z nasilającym i się działaniam i bojowym i, zaczęto odczuwać brak map w oddziałach AK. N ajpilniejszym zatem zadaniem Szefostw a Służby Geograficznej stało się utw orzenie konspiracyjnych zakładów graficznych dla rozwinięcia w łasnej produkcji map, zaistniała też potrzeba zorga nizow ania odpow iedniej siatki w spółpracy z tym i zakładam i za pomocą punktów przerzutowych. Punkty te służyły do przekazyw ania m ateriałów redakcyjnych (danych źródłowych) do referatu kartograficznego i z kolei opracowanych przez referat czystorysów map do zakładów graficznych oraz do przekazywania w ydru kowanych map z zakładów graficznych do składnic map, a także do ekspedycji map ze składnic, zgodnie z zapotrzebowaniem K w aterm istrzostw a KG AK (np. do tych celów służył punkt przerzutowy w m ieszkaniu p. Marii i Edwarda Kaczm ar ków). Z uw agi na brak m aszyn drukarskich konspiracyjne zakłady graficzne urzą dzono na terenie oficjalnie istniejących drukarń. W latach 1943—44 Służba Geogra ficzna dysponowała trzema takim i zakonspirowanym i zakładami i jednym zakładem rezerwow ym . B yły to: zakład kierow any przez Mariana D utkiewicza, m ieszczący się w Drukarni Braci Cukrzyńskich przy ul. M arszałkowskiej nr 71 *; zakład k ie rowany przez Czesława Sm iecińskiego („Maksa”), m ieszczący się w drukarni „No
9 W 1944 roku inż. Ślusarczyk opracował m apę zboczeń m agnetycznych w skali 1:1 000 000. Inż. Ślusarczyk albo dr Ślusarczyk — trudno dzisiaj ustalić czy to nazw isko czy pseudonim — prawdopodobnie jednak był pracow nikiem przedw o jennego Wydz. Pom iarow ego M inisterstw a Kom unikacji podobnie jak kpt. Szulc; w g B. K r a s s o w s k i : dz. cyt. s. 43 i 66.
7 Kpt. Franciszek N ow icki, były oficer WIG, w okresie okupacji nosił również nazw isko Stan isław Rowiński; w g B. K r a s s o w s k i : dz. cyt. s. 66.
8 Opierając się na doświadczeniach w ojskow ych służb geograficznych innych państw w prow adzono do Służby G eograficznej nowy, nie istniejący przed wojną referat geologiczny. Przew idyw ano także utw orzenie jednoosobowych komórek geologicznych przy Szefostw ach Okręgowych Służb Geograficznych. Prof. Różycki — „Stefan” na polecenie „Burego” zorganizował referat geologiczny, w którym opra cowano około 40 arkuszy m apy 1:100 000 z rozróżnieniem gruntów o specjalnej w artości dla w ojska i 2 arkusze m apy w skali 1:300 000 rejonów Polski centralnej i południowej.
• Pierw sza mapa konspiracyjna została w ydrukow ana 12 m aja 1943 roku przez M. D utkiew icza w Drukarni Braci Cukrzyńskich. Był to arkusz „Lublin P ołudnie” w skali 1:25 000 jako pow iększenie z m apy 1:100 000; por. E. R ü h l e : dz. cyt. PPK 10: 1978 z. 4, s. 184—185.
w ego Kuriera W arszaw skiego” „Driick” przy Al. Jerozolim skich nr 93 ł»; zakład kierow any przez Jana K ropidłow skiego, m ieszczący się przy ul. E m ilii Plater, dzia łający do wybuchu Pow stania W arszawskiego; zakład rezerw ow y, pozostający pod opieką Stanisław a Strzyżew skiego, m ieszczący się przy ul. Leszno.
Zakłady te w ydały ogółem 174 arkusze map topograficznych, w tym map i p la nów m iast w skali 1:25 000 — 34 arkusze, map w sk ali 1:100 000 — 117 arkuszy i map operacyjnych w skali 1:300 000 — 23 a r k u sze11. Mimo trudnych w arunków
konspiracyjnych starano się, by w yprodukow ane m apy nie odbiegały w yglądem od map w ydanych przed wojną. Zabiegano zatem o stosow anie odpow iedniej ja kości papieru, farb graficznych i dbano o jakość sam ego drukowania. Z tych też w zględów częstokroć sygnow ano odrębność w ydaw niczą map konspiracyjnych, um ieszczając na ogół w prawym dolnym rogu arkuszy szeregu map w skalach 1:25 000, 1:100 000 i 1:300 000 litery „BOM” od in icjałów pseudonim ów:
,3 ” _ „Bury” (ppłk M ieczysław Szum ański — S zef „Schroniska”); „O” — „Ogoń-
ezyk” (por. inż. Stan isław T w ardow ski — szef zakładów graficznych); „M” — „Maks” (Czesław Sm ieciński — drukarz).
D ziałalność „Schroniska" skończyła się w raz z dogasaniem P ow stan ia War szawskiego...
Prezydium spotkania inaugurującego pokaz „Oficyna kartograficzna Arm ii Krajo w e j”, od lew ej: mjr Józef Darek, b. kierownik Referatu Topograficznego Szefostw a Służby Geograficznej AK, inż. Jerzy Jasiuk, dyrektor M uzeum Techniki, prof. S te fan Zbigniew Różycki, „Stefan”, b. kierownik R eferatu Geologicznego Szefostw a S łużby Geograficznej AK, prof. Edward Rühle, „Gozdawa”, „Zawrat”, b. z-ca szefa Służby Geograficznej AK, Tadeusz Popław ski, „Student”, b. kierow nik konspira cyjnej składnicy map, Edward Karczmarek i Maria Karczmarkowa, uczestnicy prac Służby G eograficznej AK, prof. Zdzisław A dam czew ski, prezes Stow arzyszenia
G eodetów Polskich
10 „Nowy Kurier W arszawski”, zw any „Szm atław cem ” lub „Gadzinówką” po w stał 11.X.1939 r.; NKW zainstalow ano w gm achu w ydaw n ictw a i drukarni „Dom P rasy” przy ul. M arszałkow skiej 3/5; por.: W. B a r t o s z e w s k i : 1859 dni W ar szaw y. Wyd. Znak K raków 1974 s. 72.
*
W w igilię 37 rocznicy wybuchu Pow stania W arszawskiego, w salach Muzeum Techniki NOT w W arszawie, dokonano otwarcia pokazu Oficyna kartograficzna A r m ii K r a jo w e j w hołdzie ty m , k tó r z y padli i ty m , k tó rz y przeżyli, zn an y m i za ginionym, o któ rych darm o upomina się historia.
A n drze j M akow ski (W arszaw a)
Z. ZAGRANICY
MIĘDZYNARODOWY KONGRES HISTORII FARM ACJI W BUÖAPESZCIE
W dniach 29.1 V—5.X.1981 r. odbył się w Budapeszcie M iędzynarodowy Kongres H istorii Farm acji, zorganizowany przez 6 instytucji: M iędzynarodowe Towarzystwo H istorii Farm acji; Św iatow ą U nię Tow arzystw Historii Farmacji; M iędzynarodową A kadem ię Historii Farm acji; W ęgierskie Tow arzystw o Farm aceutyczne; W ęgierskie T ow arzystw o H istorii M edycyny oraz Instytut Sem m elw eisa (The Sem m elw eis Institute — Museum, Library and A rchives for the H istory of Medicine), który
był faktycznym organizatorem Kongresu.
S esję plenarną otworzył przewodniczący K om itetu Organizacyjnego, dr Emil Schultheisz, adresy pow italne w ygłosili: prof. Janos Szentâgothai — prezes W ęgier skiej A kadem ii Nauk; prof. W olfgang Schneider — prezes M iędzynarodowego To w arzystw a H istorii Farm acji oraz prof. D. Arnold Wittop Koning — prezes M ię dzynarodowej A kadem ii H istorii Farmacji. Podczas plenarnej sesji wręczono pol skiem u historykowi farmacji, doc. W ojciechowi Roeskemu z Krakowa, „plakietę S chelenza”, odznaczenie, przyznawane przez M iędzynarodowe Tow arzystw o Historii Farmacji.
Obrady odbyw ały się w pięknym , neorenesansow ym pałacu, gdzie obecnie m ieści się W ęgierska Akadem ia Nauk. W K ongresie w zięło udział ponad 200 uczest ników , z czego około 60 — to historycy z RFN i NRD. Opierając się na progra m ie — trudno bowiem w czasie trwania obrad odnotować w szystk ie wprowadzane zm iany — można stwierdzić, że zgłoszono 114 referatów, w tym przew idywano 45 prelegentów w ęgierskich, 10 bułgarskich, 9 '— z N iem ieckiej Republiki Dem o kratycznej, 8 — z N iem ieckiej Republiki Federalnej, 7 — Hiszpanii, 6 — Polski, 5 — z Rumunii; po 2 lub 3 w ystąpienia przypadły na autorów radzieckich, czeskich, am erykańskich, szwedzkich, szwajcarskich, francuskich i austriackich.
Na zaproszenie W ęgierskiej Akadem ii Nauk i organizatorów uczestniczyło w K ongresie czterech polskich historyków farm acji i m edycyny: prof. Tadeusz Brzeziński, dr Barbara Kuźnicka, dr Roman M eissner oraz doc. W ojciech Roeske. Polacy w ygłosili następujące referaty: The nineteenth century Polish historiography of pharm acy (B. Kuźnicka); Veränderungen der Arzneiformen auf Grund der Arzneibücher v o m XVI. Jahrhundert in Polen (W. Szczepański); The His tory of the pharmaceutical studies in C racow (1783—1853) (W. Roeske); W ła d y sła w L u d w ik A n czyc (1823—1883), le pharmacien et l’homme de lettres polonais (B. Stawiarska, E. Kucharz); Pharmaceutical and medical themes in Polish bookplates (E. Kucharz, B. Stawiarska); John Placotomus (1514— 1577) the renaissance apothecary and
